Ruscus

HET V. CAPITEL.

Van Tonghenbladt.

Ghedaente.

Tonghenbladt heeft ronde steelen, omtrent een spanne hoogh, recht over eyndt staende: ende daer aen wassen over beyde sijden swart-groene, langhworpighe, breede, dicke, voor spitse, doch onstekelighe bladeren, de bladeren van Laurus boom wel ghelijck, maer veel kleyner, nochtans grooter dan die van stekende Palm; op de welcke, in de middel van elck bladt, aen de middelzenuwe een kleyn bladerkens wast, als een kleyn tonghsken; te weten oock voor spits, maer kleyn, ende niet grooter dan een bladt van de Stekende Palm; ende daer nae, tusschen elck een van dese kleyne bladerkens ende de groote, wast een kleyn rondt Besieken, soo groot als een Erwte, roodachtigh van verwe als het rijp is; ’t welck dickwijls bijnae heel onder dat voorseyde bladerkens bedeckt is ende schuylt. De wortel is wit, langh, ende heeft eenen goeden reuck.

Plaetse.

Tongenbladt wast in ’t geberghte van Hongarijen ende Oostenrijck, ende oock op de Alpesberghen van Lombardijen. Bellonius schrijft, dat het in Grieckenlandt omtrent den Bergh Athos seer overvloedighlijck ghevonden wordt.

Tijdt.

De vrucht oft besie van Tongenbladt wordt rijp omtrent den Herfst.

Naem.

Dit ghewas is hier te lande Tongenbladt geheeten; in Hooghduytschlandt Zapflenkraut ende Zungenbladt; in ’t Spaensch Lengua de cavallo; in ’t Engelsch Double tonge. Wy noemen ’t in ’t Latijn Laurus Alexandrina oft Hippoglossum, nae den Grieckschen naem Hippoglosson, oft, als sommighe andere segghen, Epiglosson, oft anders oock Hypoglosson. De nieuwe Cruydt-beschrijvers noemen ’t Bonifacia, Uvalaria, Bislingua, Lingua pagana, Victoriola; dan by de oude Griecken hadde het noch ettelijcke andere naemen, te weten Danaë, Zaleia ende Staphane, ende dese andere, diemen onder de bastaert-naemen vindt, te weten Samothracice, Methrion, ende Diglosson. Dan hedensdaeghs is het in Grieckenlandt van de gemeynen man Coracovotano gheheeten.

Dat wy ’t Laurus Alexandrina noemen, is door dien, dat het niet qualijck over een en schijnt te komen met de Daphne Alexandreia oft Daphne Idaea van de oude Griecken, soo ghenoemt nae den bergh Ida in ’t landtschap van Troyen, dat van sommighe Alexandri Troas gheheeten plagh te worden.

Dese onse meyninge en wordt niet omghestooten, al is ’t saecke dat Dioscorides op een plaetse van het Hippoglosson, ende op een ander van de Laurus Alexandrina handelt: ende al is ’t saecke dat Ruellius, de woorden van Dioscorides vertaelde, schrijft dat de saden tusschen de bladeren, ende niet uyt de bladeren selve spruyten; ende al is ’t saecke oock dat Matthiolus de voorseyde oversettinge van Ruellius volgende, een schilderije van Laurus Alexandrina heeft laeten uytgaen, met vruchten die van langhe steelkens tusschen de bladeren neerwaerts afhanghen. Want, aengaende Dioscorides, hy heeft somtijdts van eenerhande gewas met verscheyden naemen op verscheyden plaetsen ghehandelt, als wy elders, ende in sonderheydt in het Capitel van Hoefbladt betoont hebben. Aengaende Ruellius, hy en heeft die woorden van Dioscorides niet wel uytgheleydt oft vertaelt: als Matthiolus selve daer nae bekent heeft: want het Griecksch boeck heeft (te weten ) dat is, Een roode vrucht in ’t midden van elck bladt; ’t welck Theophrastus oock betuyght soo te wesen, wanneer hy in sijn derde boeck de Laurus Alexandrina ende den Ruscus oft Stekende Palm rekent onder die cruyden die haer vruchten in ’t midden van haer bladeren dragen, in ’t Griecksch Epiphyllocarpa genoemt, geen ander gewas onder ’t ghetal van de voorseyde Epiphylocarpa begrijpende; waer in hy ghenoegh te kennen gheeft, datter geen meer andere dusdanige cruyden en zijn. ‘Twelck onse meyninge aengaende dit cruydt oock bevestight, ende sekerlijck uytwijst, dat ons teghenwoordigh Tonghenbladt de oprechte Laurus Alexandrina oft Laurus Idaea is. Tot bevestinghe van sulcks dient oock dat onder de naemen van Laurus Alexandrina het woordt Hypoglotton gevonden wort. Maer aengaende de schilderije van Laurus Alexandrina, die ons Matthiolus gheeft, die is valsch, ende nae de ontrouwe vertaelinghe van Ruellius ghemaeckt ende verziert gheweest, als uyt ’t ghene dat wy voorseydt hebben blijcken kan. Ten waer datmen uyt dese schilderije woude verstaen die soorte van ghewas, die Carolus Clusius voor de derde soorte van Polygonaton beschrijft, ende daer wy in ‘t 21. Cap.van ons elfste Boeck oock van vermaent hebben. Dan dat en is nochtans niet waerschijnelijck: want die schilderije al heeft sy met die soorte van Polygonaton wat ghelijckenisse, nochtans soo en komt sy daer niet heel wel mede over een. Daer-en-boven al waer het saecke dat dit een soorte van Polygonaton waer, daer uyt en soude nochtans niet volghen, dat het de oprechte Laurus Alexandrina is. Want de Laurus Alexandrina, daer Dioscorides van spreeckt, en verschilt niet met allen van de ghene daer Theophrastus af vermaent: ende in alle goede Griecksche ende wel gheschreven boecken van Dioscorides vindtmen merckelijck vermaent, dat de Laurus Alexandrina in ’t midden van elck bladt haer vrucht oft besie draeght: ’t welck in de soorten van Polygonaton niet en ghebeurt. Maer het verwondert my seer, dat Matthiolus, de voorseyde onrechte oversettinghe van Ruellius ghemerckt hebbende, sulcke schilderije in sijn boeck heeft willen laeten blijven.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Tonghenbladt is merckelijcken warm van naturen.

De wortelen van Tongenbladt ’t ghewicht van anderhalf loot seffens met soeten Wijn ingegeven, doen de vrouwen, die eenen swaren aerbeydt hebben, ghemackelijck baren, ende van kinde verlossen: ende zijn oock goet gedroncken tegen de droppelpisse; ende sy verwecken oock de maendtstonden, als Dioscorides van sijne Laurus Alexandrina schrijft: ende dierghelijcke krachten schrijft Plinius het ghewas oock toe, segghende, De wortel van Tonghenbladt dry vierendeel loots swaer met dry kroeskens soeten Wijn inghenomen, doet de vrouwen haest ende lichtelijck van kinde gheligghen; in der selver voeghen ghebruyckt drijft sy de naegheboorte oock af, ende alle onsuyverheydt; ende verweckt de maendtlijcken vloet van de vrouwen.

Baptista Sardus prijst dit cruydt oft sijn wortel bijster [1168] seer om de opstijginghe van de moeder te ghenesen, segghende, Eenen kleynen lepel vol van de bladeren oft wortelen van dit ghewas tot poeder ghebroght zijnde, een vrouwe, die met de opstijginghe des moeders ghequelt is, te drincken ghegheven, gheneest die van stonden aen. Hy versekert oock, dat een kleyn lepelken vol van de voorseyde ghepoederde wortel met vleeschsop ettelijcke daghen achter een ghedroncken, de ghescheurtheydt ende sinckinghen van de darmen gheneest.

BIIVOEGHSEL.

In sommighe hoven van Italien ende Spaegnien vindtmen een soorte van dit ghewas dat het ghemeyn Tonghenbladt-cruydt van steelen, bladeren, vruchten ende wortelen ghelijck is, anders dan dat op sijne bladers gheen andere kleyne bladerkens en wassen; maer de besien komen alleen uyt die middelzenuwe van de bladeren voort. Dese soorte wordt van Clusius Laurus Alexandrina Theophrasti gheheeten, van andere Tonghenbladt Wijfken, ghelijck sy de ghemeyne Tonghenbladt Manneken noemen; die somtijdts oock Keel-cruydt ende Tapkens-cruydt genoemt wordt. In ’t Hooghduytsch Hauckbladt, Auffenbladt, Beerbladt ende Zepflinkraut; in ’t Fransoys Laurier Alexandrin oft Herbe aux langues; in ’t Enghelsch oock Horse tonge; in ’t Italiaensch Hippoglosso; in ’t Griecks oock Epiphyllocarpon; ’t welck eenen naem is die de Stekende Palme ende de Indiaensche Vijghe oock medeghedeylt magh worden: andere heetsen Laurus Taxa Plinij oft Lauro-Taxa, ende Chamaedaphne Dioscoridis. Het en pleegh in de hoven niet seer wel te aerden: want het is al te wildt: dan wast veel omtrent Genua, ende langhs dien gantschen kant van Italien, ende Vranckrijck. Lobel betoont dat dit teghenwoordigh Tonghebladt van de Laurus Alexandraea Dioscoridis, Laurus Ruscifolia Theophrasti ghenoemt, ghenoegh verschilt; dan het schijnt dat het Tonghenbladt Wijfken vooren van ons vermaent daer niet qualijck mede over een komt, als Clusius oock schrijft. Een ander soorte van dit Tonghenbladt wast te Roomen, schrijft Columna, met seer kleyne tongheskens, bleecker groene bladeren, voorts de andere ghelijck. De welcke te Napels oock ghemeyn is: alwaer die soorte met een groote tonghe seldener ghevonden wordt: maer in Apulien wastse veel.

Oprechte Laurus Alexandrina, nae de meyninghe van Fabius Columna, wast te Roomen; ende is in ’t eerste aensien het ghemeyn Tonghenbladt ghelijck; maer sijn bladeren zijn breeder; dan en hebben gheen tongheskens, doch alleenlijck het scheysel van een blaesken in ’t midden van elck bladt, ghelijck den Ruscus oft Stekende Palm; ende zijn wat bleecker groen, ende sachter: noch en hebben gheen zenuwen oft aderen recht in de lenghde der bladeren loopende, maer wat meer ter sijden verspreydt. Hy meynt, dat dit ‘t selve cruydt is daer Theophrastus van spreeckt, segghende datter twee cruyden zijn die haer vruchten in het bladt draghen; te weten den Ruscus ende de Laurus Alexandrina. Dierghelijck ghewas is oock gheschildert in eenen ouden Herbarius oft Cruydt-boeck te Napels in een Clooster van Sint Jan.

Tonghenbladt van Valentien magh om de ghelijckenisse des naems hier beschreven worden; ander soo heetet Lobel Herbe Terrible van Languedock oft Alypum van den bergh Cetus: dan andere houden ’t voor de Ptarmica ende de Conyza tertia: Clusius noemt het Hippoglossum Valentinum; andere Calcifraga Dioscoridis; ’t welck soo in Languedock gheheeten is, als ofmen Schroomelijck cruydt seyde, om dat het saedt, ende de bloemen daer van, den buyck ende ’t gantsche lichaem seer beroeren. Het heeft veele hautachtighe rijskens, by de dry voeten hoogh, bedeckt met een dunne bruynroode schorsse, rondom dicht bekleedt van onder tot boven met seer veele kleyne bladerkens, die van den kleynen Myrtus seer ghelijck: op ’t opperste van de rijskens komen voort troskens van kleyne roode bloemkens, een weynigh ghelijckende de draeykens van de Scabiose bloeme, maer kleyner, korter ende teerer. De wortel is eenen vingher dick, bruyn, ende houtachtigh. Dit gheheelen ghewas is seer bitter, ende onlieflijcker oft heeter van smaeck dan de Thymelaea oft Chamelaea. Daerom salmen dat voor een soorte van Turbith moghen houden. Indien dit het Hippoglossum Valentinum is, als het schrijnt, soo heeft het in Spaegnien, daer het veel wast, dese naemen, Coronilla de frayles, Siempre enxuta ende Segullada. Dan Clusius twijffelt seer dat het voor gheen Alypum te houden en is, om dat het altijdt droogh ende sonder sap is.

Noch van de krachten van Tonghenbladt.

Dit gewas is merckelijck drooghende van aerd: ende de teere tackskens oft scheutkens worden in Italien met Salaet ghegheten, om dat sy kracht hebben om ’t graveel af te iaeghen ende de pisse te verwecken: want dit gantsche cruydt is seer vermaert om de koude pisse, het graveel ende oock het scheursel te ghenesen; het is oock goedt om het uytvallen des moeders te beletten; te weten alsmen de bladeren stoot, ende dat poeder ingheeft.

In Italien hanghtmen dit cruydt aen den hals van de kinderen, als sy den huych hebben: daerom, seydtmen, is het Keelcruydt gheheeten; ende de bladeren ende wortelen ghepoedert, ende met gorgel wateren vermenght, ghenesen alle koude gheswillen van der selver: daerom heeten ’t sommighe Tapkens-cruydt. ‘Tselve is oock seer goedt ghebruyckt van de ghene die becommert van spraeck zijn.

Eenen krans van de opperste tackskens ghemaeckt, ende op ’t hooft gheleydt, geneest de pijne van den hoofde, seydt Dioscorides.

De wortel, anderhalf loot in soeten Wijn gesoden ende gedroncken, verlicht wel den aerbeydt van de vrouwen, maer sy treckt ’t bloedt uyt, als Dioscorides, Plinius ende Galenus seggen. De selve wortel ende ’t sap wordt ghemenght in de weeck ende morwmaeckende salven.

‘Tpoeder soo wel van de bladeren als van de wortelen, verdrooght de wonden ende vuyle zeerigheden.

Tonghenbladt van Valensen wordt in Spaegnien voor goedt ghehouden om de pocken te ghenesen: andere achten dat voor nut in al ’t ghene daer den Turbith goedt toe is, als een soorte van Turbith wesen.

HET V. KAPITTEL.

Van tongenblad. (Ruscus hypoglossum)

Gedaante.

Tongeblad heeft ronde stelen van omtrent zeventien cm hoog die recht overeind staan en daaraan groeien aan beide zijden zwartgroene, langwerpige, brede, dikke, voor spitse, doch niet stekelige bladeren die op de bladeren van Laurus boom lijken, maar veel kleiner zijn, nochtans groter dan die van stekende palm waarop in het midden van elk blad aan de middelzenuw een klein blaadje groeit als een klein tongetje, te weten ook voor spits, maar klein en niet groter dan een blad van de stekende palm en daarna tussen elk van deze kleine bladertjes en de grote groeit een klein rond besje dat zo groot is als een erwt en roodachtig van kleur is als het rijp is wat dikwijls bijna heel onder dat voor vermelde blaadje bedekt is en schuilt. De wortel is wit en lang en heeft een goede reuk.

Plaats.

Tongeblad groeit in het gebergte van Hongarije en Oostenrijk en ook op de Alpen van Lombardije. Bellonius schrijft dat het in Griekenland omtrent de berg Athos zeer overvloedig gevonden wordt.

Tijd.

De vrucht of bes van tongeblad wordt rijp omtrent de herfst.

Naam.

Dit gewas is hier te lande tongenbladt genoemd, in Hoogduitsland Zapflenkraut en Zungenbladt, in het Spaans lengua de cavallo, in het Engels double tonge. Wij noemen het in het Latijn Laurus Alexandrina of Hippoglossum naar de Griekse naam Hippoglosson of, als sommige andere zeggen, Epiglosson of anders ook Hypoglosson. De nieuwe kruidbeschrijvers noemen het Bonifacia, Uvalaria, Bislingua, Lingua pagana, Victoriola, dan bij de oude Grieken had het noch ettelijke andere namen, te weten Danaë, Zaleia en Staphane en deze andere die men onder de bastaardnamen vindt, te weten Samothracice, Methrion en Diglosson. Dan tegenwoordig is het in Griekenland van de gewone man coracovotano genoemd.

Dat we het Luarus Alexandrina noemen is doordat het niet slecht overeen schijnt te komen met de Daphne Alexandreia of Daphne Idaea van de oude Grieken en is zo genoemd naar de berg Ida in het landschap van Troje dat van sommige Alexandri Troas genoemd plag te worden.

Deze onze mening wordt niet omgestoten, al is het zo dat Dioscorides op een plaats van het Hippoglosson en op een andere van de Laurus Alexandrina handelt en al is het zo dat Ruellius schrijft, die de woorden van Dioscorides vertaalt, dat de zaden tussen de bladeren en niet uit de bladeren zelf spruiten en al is het zaak ook dat Matthiolus de voor vermelde overzetting van Ruellius volgt en een schilderij van Laurus Alexandrina heeft laten uitgaan met vruchten die van lange steeltjes tussen de bladeren naar beneden afhangen. Want aangaande Dioscorides, hij heeft soms van een gewas met verschillende namen op verschillende plaatsen gehandeld zoals we elders en vooral in het kapittel van hoefblad betoond hebben. Aangaande Ruellius, hij heeft die woorden van Dioscorides niet goed uitgelegd of vertaalt zoals Matthiolus zelf daarna bekend heeft, want het Griekse boek heeft (te weten) dat is; ‘Een rode vrucht in het midden van elk blad’ wat Theophrastus ook betuigt dat het zo is wanneer hij in zijn derde boek Laurus Alexandrina en Ruscus of stekende palm onder die kruiden rekent die hun vruchten in het midden van hun bladeren dragen in het Grieks Epiphyllocarpa genoemd en geen ander gewas onder het getal van de voor vermelde Epiphylocarpa stelt waarin hij genoeg te kennen geeft dat er niet meer andere dusdanige kruiden zijn. Wat onze mening aangaande dit kruid ook bevestigt en zeker uitwijst dat ons tegenwoordig tongeblad de echte Laurus Alexandrina of Laurus Idaea is. Tot bevestiging van zulks dient ook dat onder de namen van Laurus Alexandrina het woord Hypoglotton gevonden wordt. Maar aangaande de schilderij van Laurus Alexandrina die Matthiolus ons geeft, die is vals en naar de ontrouwe vertaling van Ruellius gemaakt en versierd geweest zoals uit hetgeen dat we gezegd hebben blijken kan. Tenzij dat men uit deze schilderij die soort van gewas verstaan wil die Carolus Clusius voor de derde soort van Polygonaton beschrijft en daar we in het 21^ste kapittel van ons elfde boek ook van vermaand hebben. Dan dat is nochtans niet waarschijnlijk, want die schilderij en al heeft ze met die soort van Polygonaton wat gelijkenis, nochtans komt ze daar niet geheel goed mee overeen. Daarboven al was het zo dat dit een soort van Polygonaton is, daaruit zou nochtans niet volgen dat het de echte Laurus Alexandrina is. Want Laurus Alexandrina daar Dioscorides van spreekt verschilt geheel niets van diegene daar Theophrastus van vermaant en in alle goede Griekse en goed geschreven boeken van Dioscorides vindt men merkelijk vermaant dat Laurus Alexandrina in het midden van elk blad haar vrucht of bes draagt wat in de soorten van Polygonaton niet gebeurt. Maar het verwondert me zeer dat Matthiolus die de voor vermelde onterechte overzetting van Ruellius gemerkt heeft zo’n schilderij in zijn boek heeft willen laten blijven.

Aard, kracht en werking.

Tongeblad is merkelijk warm van naturen.

De wortels van tongeblad het gewicht van anderhalf lood tegelijk met zoete wijn ingegeven laat de vrouwen die een zware arbeid hebben gemakkelijk baren en van kind verlossen en zijn ook goed gedronken tegen de druppelplas en ze verwekken ook de maandstonden, als Dioscorides van zijn Laurus Alexandrina schrijft en diergelijke krachten schrijft Plinius het gewas ook toe en zegt; ‘De wortel van tongeblad drie vierendeel lood zwaar met drie kroesjes zoete wijn ingenomen laat de vrouwen gauw en gemakkelijk van kind liggen en op dezelfde manier gebruikt drijft het de nageboorte ook af en alle onzuiverheid en verwekt de maandelijkse vloed van de vrouwen’.

Baptista Sardus prijst dit kruid of zijn wortel bijster [1168] zeer om de opstijging van de baarmoeder te genezen en zegt; ‘Een kleine lepel vol van de bladeren of wortels van dit gewas tot poeder gebracht en een vrouwe die met de opstijging van de baarmoeder gekweld is te drinken gegeven geneest die van stonden af aan’. Hij verzekert ook dat een klein lepeltje vol van de voor vermelde gepoederde wortel met vleessap ettelijke dagen achter elkaar gedronken de breuken en zinkingen van de darmen geneest.

BIJVOEGING.

(Danae racemosa) In sommige hoven van Italië en Spanje vindt men een soort van dit gewas dat op het gewone tongeblad van stelen, bladeren, vruchten en wortels lijkt, anders dan dat op zijn bladeren geen andere kleine bladertjes groeien, maar de bessen komen alleen uit die middelzenuw van de bladeren voort. Deze soort wordt van Clusius Laurus Alexandrina Theophrasti genoemd en van andere tongenblad wijfje net zoals ze de gewone tongeblad mannetje noemen die soms ook keel-cruydt en tapkens-cruydt genoemd wordt. In het Hoogduits Hauckbladt, Auffenbladt, Beerbladt en Zepflinkraut, in het Frans laurier Alexandrin of herbe aux langues, in het Engels ook horse tonge, in het Italiaans hippoglosso, in het Grieks ook Epiphyllocarpon; wat een naam is die de stekende palm en de Indiaanse vijg ook meegedeeld mag worden, andere noemen het Laurus Taxa Plinij of Lauro-Taxa en Chamaedaphne Dioscoridis. Het plag in de hoven niet zeer goed te aarden want het is al te wild, dan het groeit veel omtrent Genua en langs die ganse kant van Italië en Frankrijk. Lobel betoont dat dit tegenwoordig tongeblad genoeg van Laurus Alexandraea Dioscoridis dat Laurus Ruscifolia Theophrasti genoemd wordt verschilt, dan het schijnt dat het tongeblad wijfje tevoren van ons vermaant er niet slecht mee overeen komt zoals Clusius ook schrijft. Een andere soort van tongeblad groeit te Rome, schrijft Columna, met zeer kleine tongetjes, bleker groene bladeren en voorts de andere gelijke. Die te Napels ook algemeen is waar die soort met een grote tong zeldzamer gevonden wordt, maar in Apulië groeit ze veel.

(Medeola asparagoides) Echte Laurus Alexandrina, naar de mening van Fabius Columna, groeit te Rome en is in het eerste aanzien het gewone tongeblad gelijk, maar zijn bladeren zijn breder en hebben geen tongetjes doch alleen de scheiding van een blaasje in het midden van elk blad net zoals Ruscus of stekende palm en zijn wat bleker groen en zachter en hebben ook geen zenuwen of aderen die recht in de lengte van de bladeren lopen, maar wat meer terzijde verspreidt. Hij meent dat dit hetzelfde kruid is daar Theophrastus van spreekt en zegt dat er twee kruiden zijn die hun vruchten in het blad dragen, te weten Ruscus en Laurus Alexandrina. Diergelijk gewas is ook geschilderd in een oude herbarium of kruidboek te Napels in een klooster van Sint Jan.

(Globularia alypum) Tongeblad van Valencia mag vanwege de gelijkenis van naam hier beschreven worden, anders noemt Lobel het herbe terrible van Languedock of Alypum van de berg Cetus, dan andere houden het voor de Ptarmica en de Conyza tertia, Clusius noemt het Hippoglossum Valentinum, andere Calcifraga Dioscoridis wat zo in Languedock genoemd is als of men schromelijk kruid zei omdat het zaad en de bloemen er van de buik en het ganse lichaam zeer beroeren. Het heeft vele houtachtige twijgjes rond de negentig cm hoog die bedekt zijn met een dunne bruinrode schors die rondom van onder tot boven dicht bekleed is met zeer vele kleine bladertjes die van de kleine Myrtus zeer gelijk en op het opperste van de twijgjes komen trosjes van kleine rode bloempjes voort die wat op de draadjes van de Scabiosa bloem lijken, maar kleiner, korter en teerder. De wortel is een vinger dik, bruin en houtachtig. Dit gehele gewas is zeer bitter en onlieflijker of heter van smaak dan de Thymelaea of Chamelaea. Daarom zal men dat voor een soort van turbit mogen houden. Indien dit het Hippoglossum Valentinum is, zoals het schrijnt, dan heeft het in Spanje daar het veel groeit deze namen, coronilla de frayles, siempre enxuta en segullada. Dan Clusius twijfelt zeer dat het voor geen Alypum te houden is omdat het altijd droog en zonder sap is.

Noch van de krachten van tongenblad.

Dit gewas is merkelijk verdrogend van aard en de tere takjes of scheutjes worden in Italië met salade gegeten omdat ze kracht hebben om het niergruis af te jagen en de plas te verwekken want dit ganse kruid is zeer vermaard om de koude plas, niergruis en ook de breuken te genezen en is ook goed om het uitvallen van de baarmoeder te beletten, te weten als men de bladeren stoot en dat poeder ingeeft.

In Italië hangt men dit kruid aan de hals van de kinderen als ze de huig hebben en daarom, zegt men, is het keelkruid genoemd en de bladeren en wortels gepoederd en met gorgelwater vermengt genezen alle koude gezwellen er van en daarom noemen sommige het tapkenskruid. Hetzelfde is ook zeer goed gebruikt van diegene die bekommert van spraak zijn.

Een krans van de opperste takjes gemaakt en op het hoofd gelegd geneest de pijn van het hoofd, zegt Dioscorides.

De wortel anderhalf lood in zoete wijn gekookt en gedronken verlicht wel de arbeid van de vrouwen, maar ze trekt het bloed uit, als Dioscorides, Plinius en Galenus zeggen. Die wortel en het sap wordt in de week en murw makende zalven gemengd.

Het poeder zowel van de bladeren als van de wortels verdroogt de wonden en vuile zeren.

Tongeblad van Valencia wordt in Spanje voor goed gehouden om de pokken te genezen, andere achten dat voor nuttig in al hetgeen daar turbit goed toe is omdat het een soort van turbit is.

HET IV. CAPITEL.

Van Stekende Palm.

Ghedaente.

Dit ghewas, datmen hier te lande Stekende Palm heet, is oock een neer houtachtigh heesterken; ende heeft ronde ranckskens oft steelkens, taey, eenen halven voet langh, met veele aenwassende tackskens, die al tsamen met doncker-groene ende dicke schorssen bekleet zijn: daer aen wassen veele bruyn-groene, dickachtighe, wat breedtachtighe bladerkens, de bladeren van Myrtus oft van Bucksboom anders niet ongelijck, dan dat elck van [1166] voor een scherp stekende dorenken hebben. Op de bladeren, dat is uyt ’t midden van elck bladt, wassen de Besiekens, schoon roodt van verwe, als sy rijp zijn, grooter dan de besiekens van de Asperges; ende daer in leydt hardt saedt. De wortelen zijn witachtigh, seer ghetackt, herwaerts ende derwaerts vlidderende, tamelijcken dick, van smaeck wat nae den soeten treckende.

Plaetse.

Stekende Palmen wassen veel in Italien ende Bourgondien by de wegen, ende oock wel in andere landouwen op onghebouwde plaetsen. Hier te landen worden sy in de hoven gheplant.

Tijdt.

De Stekende Palm behoudt haer bladeren Winter ende Somer: dan in ’t beginsel van de Lente geeftse sommige groene ende seer teere scheutkens uyt. In den Herfst wordt het saedt volkomen ende rijp.

Naem.

Dit ghewas heet in onse tael ghemeynlijck Stekende Palm; in ’t Hooghduytsch Mauszdorn oft Mueszdorn; in ’t Italiaensch Rusco ende Pongotopi; in ’t Spaensch Gilbarbeyra; in ’t Griecks Oxymyrsine, als ofmen Acuta Myrtus, dat is Stekende Myrtus seyde; oft Myrsine agria, Myrtus silvestris, dat is Wilden Myrtus; in ’t Latijn ghemeynlijck Ruscum oft Ruscus; in de Apoteken Bruscus; van sommighe Scopa regia, als den ouden schrijver Marcellus Empiricus betuygt. Men vindt noch ettelijcke Griecksche naemen van dit gewas onder de bastaerdt oft oneyghene naemen by Dioscorides, te weten de volghende, Myrtacantha, Hieromyrton, Miacantha, Agonon, Scincos, Catangelos, Anangelos, Acaeron, Chamaemyrte, ende meer andere dierghelijcke.

Sommige (seydt Plinius in ‘t 13.cap.van sijn 23.boeck) noemen de wortel van Oxymirsine in ’t Griecksch Acaron: daerom hebben andere ’t selve gewas liever ghehadt Acaron agrion te heeten. Dan Plinius is misschien door de ghelijckigheydt van de naemen bedrooghen gheweest, ende heeft voor Acaeron (welcken naem onder de voor verhaelde bastaerdt-naemen oock ghevonden wordt) Acaron oft Acoron ghelesen.

Carpesium ende Cubebe.. Serapio in sijn 288.cap.seydt dat de Myrtus agria oft Wilden Myrtus, dat is onse Stekende Palm, gantsch eenerhande gewas is met de Cubeben; ende geeft daer dese reden van, te weten, om dat Galenus de Myrtus agria niet beschreven en heeft, noch Dioscorides iet van de Cubebe vermaent. Welcke reden van geener weerden en is, ende daer toe oock tegen de waerheydt gheheelijck strijdt; want Galenus en spreeckt nergens van de Cubeben; ende al hadde hy daer van iewers wat ghesproken, hier uyt en soude daerom niet volghen, dat den Ruscus ende de Cubebe eenerhande ghewas zijn. Maer Galenus vermaent erghens van het Carpesium; ’t welck den oversetter van Avicenna in ‘t 237.capitel de Cubeben seydt te wesen. Dan het Carpesium verschilt veel van het Ruscum oft onse Stekende Palm, als merckelijck blijckt uyt ’t ghene dat Galenus gheschreven heeft lib.1. De Antidotis, segghende, Het Carpesium is een cruydt van geslachten den Phu ghelijck, doch krachtiger, ende wat meer reucks van hem ghevende. Dit wast veel in de stadt Sida van Pamphylien. Ende de dunne ranckskens van dit Carpesium zijn de dunne rijskens van het Cinnamomum seer gelijck. Men vindt daer twee gheslachten van; een Laërtium, ende een ander Ponticum gheheeten; beyde nae de berghen daer sy op wassen soo genaemt: dan het Ponticum is het beste: ende om dat ick ’t selve met menighte krijghen konde, daerom hebbe ick dat by veele gheneesdinghen gedaen, by de welcke het cruydt Phu geheeten gemengelt hadde moeten wesen. Dan my dunckt, dat ick daer niet in gemist oft misdaen en hebbe; want het Carpesium, als voorseyt is, gelijckt het Phu seer wel, doch is stercker van krachten, ende geeft eenen specerijachtigen geur van hem, soo wel geroken als gheknauwt zijnde. Dit zijn de woorden van Galenus aengaende dit Carpesium: uyt de welcke ooghschijnelijck te aenmercken ende te begrijpen is, dat Ruscum gheen Carpesium oft gheen Cubebe van den oversetter van Avicenna en is; ende daer toe blijckt oock ghenoegh, dat Serapio verdoolt is geweest, die iet sulcks schijnt vermoedet te hebben. Daer zijn noch beneffens de voorseyde Cubebe ettelijcke vruchten diemen in de Apoteken Cubebe noemt: de welcke gheen van rancken oft rijskens maer keernen oft greynen zijn: dan die en komen met onse Stekende Palm nerghens in over een, noch en zijn van Galenus oock niet bekent geweest. Want onse ghemeyne Cubebe zijn ronde keernkens, soo groot als Peper-korenen, doch een langh uytpuylende hoecksken hebben, al oft sy een steertken hadden, wat specerijachtigh ende scherpachtigh van smaeck. Ysaack in het tweede boeck van sijne Practica teltse onder de greynen oft Grana; desgelijcks doet Hali Abbas in het 2.boeck van sijne Practica numero 162. De Griecken, die over niet seer veel iaeren geschreven hebben, daer Nicolaus Myreysus een van is, noemense Combebas. In voeghen, dat onse Stekende Palm noch voor het Carpesium, noch voor de Cubebe van Avicenna, noch voor de ghemeyne Cubeben gheensins niet te houden en is.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De wortelen van de Stekende Palm worden wel meest ghebruyckt: ende die zijn matelijcken warm van aerd, dun van deelen oft fijn van stoffe, ende daer toe oock een weynighsken drooghmaeckende.

De selve wortelen van Stekende Palm lossen de pisse, ende drijven het water af, ende doen de steenen van de nieren ende ’t graveel rijsen ende afgaen: sy zijn midts dien oock goedt de gene die de droppelpisse hebben, te weten alsmense in Wijn siedt, ende dien Wijn te drincken gheeft.

Beneffens ’t voorseyde soo zijn de selve wortelen oock seer nut om de dicke grove ende taeye slijmerigheden ende fluymen, die op de borst ende longheren blijven hangende, ghemackelijck te doen rijsen, ende de rijpinghe van de selve te vervoorderen.

De bladeren ende de besiekens van de Stekende Palm zijn van krachten de wortelen heel gelijck, seydt Dioscorides: de welcke daer beneffens oock seer nut zijn om de maendtstonden van de vrouwen te verwecken, ende de pijne ende weedom in ’t hooft te verdrijven, ende de geelsucht te ghenesen, als den selven oock betuyght.

De ionghe teere scheutkens moghen in stede van Asperges ghesoden ende ghegheten worden.

BIIVOEGHSEL.

Den ghemeynen naem van dit ghewas is hier te lande meest Stekende Palm, somtijdts oock Stick-Palmboom; hoe wel dat het by veele Muysdoren nae den Hooghduytschen genoemt wordt; van andere Keerbesien; eenighe van sijn bastaerdt-naemen moeten verbetert ende in Myrtacantha ende Myacantha verandert worden; andere noemen ’t oock Epiphyllocarpos: Anguillara noemt het met een bedorven naem Centromirmi Theophrasti. In ’t Hooghduytsch heetet somtijdts Bruosch, maer meest Meuszdoren; in ’t Spaensch Insbarba oft Insbarba, ende Gilbarbera; in ’t Enghelsch Bochers Browme, Kuchul ende Kuchulme; in ’t Italiaensch Brusco, Rusco, Mirto salvatico, Pongitopi ende Piecaforci; in ’t Fransoys Brusce; hedensdaeghs in ’t Griecks Coracovotana, dat is Raven-cruydt; welcken naem sy het Tonghebladt oock gheven.

Hier te lande brenght het selden vruchten voort, ten zy datmen ’t des winters in de kelders oft lauwe plaetsen bewaert; dan in warme landen, als Italien ende elders, levert sijn roode besien in de Oogstmaendt, elck een keerne inhoudende soo hardt als been.

Ruscus silvestris is anders niet dan den Hulst.

Noch van de krachten.

De wortelen van Stekende Palme zijn scherp ende bitterachtigh, seydt Dioscorides, hoe wel datse hier te lande eenighe soetigheydt op de tonghe betoonen; ende sy worden ghehouden voor warm in den tweeden graed, ende droogh in den eersten.

De bladers ende bezien worden met Wijn ghedronken; maer sy en hebben soo veel kracht niet als de wortelen: het saedt wordt ghemenght in de Apoteken by verscheyden dingen; in sonderheydt by de Benedicta laxativa, ende by de Lithontribis, om dat het seer goedt ghehouden wordt om den steen te breken.

De ionghe teere scheutkens, die heel ruygh zijn, dick ende kort, in spijse ghebruyct in stede van Asperges, zijn veel bitterer van smaeck: dan sy zijn oock seer nut om de pisse te verwecken, ende om de geelsucht ende alle verstoptheydt des inghewants te ghenesen.

Het sap van de bladeren in den mondt ghehouden, verdrijft den stanck, ende beneemt de vuyligheydt van de selve, ende heelt de wonden des mondts; dit sap met melck ghemenght, ende om de oogen ghestreken, verdrijft alle dingen uyt de ooghen, ende maeckt een klaer ghesicht; ’t selve sap met suycker ghedroncken, beneemt het bloedtspouwen, breeckt den steen in de lendenen, ende drijft ’t graveel af; ’t selve sap ghesoden ende ghedroncken, verweckt de maendtstonden. Een plaester van dese bladeren met olie van Roosen ghemaeckt, verdrijft ’t gheswil van ’t gemacht. De wortel met Suycker, Anijs ende Venckel ghestooten, ende dit poeder inghenomen, gheneest oft versoet de colijcke oft buyckpijn. ‘Tselve poeder van dese wortel op verouderde wonden ghestroyt, daer vuyl vleesch in wast, verteert alle het quaet vleesch, ende heelt de wonden.

De taeye tacken van dit ghewas dienen in Italien om daer bessems van te maecken: ende sommighe hanghen de selve om den wille van haer stekende bladeren aen het ghesouten oft gheroockt vleesch, om de Muysen, Ratten ende in sonderheyt de Vleermuysen daer van te keeren. [1167]

HET IV. KAPITTEL.

Van stekende palm. (Ruscus aculeatus)

Gedaante.

Dit gewas dat men hier te lande stekende palm noemt is ook een laag houtachtig heestertje en heeft ronde rankjes of steeltjes die taai en vijftien cm lang zijn met vele aangroeiende takjes die alle tezamen met donkergroene en dikke schorsen bekleed zijn en daaraan groeien vele bruingroene, dikachtige en wat breedachtige bladertjes die op de bladeren van Myrtus of van buksboom lijken, dan dat elk van [1166] voren een scherp stekend dorentje hebben. Op de bladeren, dat is in het midden van elk blad, groeien de besjes die mooi rood van kleur zijn als ze rijp zijn groter dan de besjes van de asperges en daarin ligt hard zaad. De wortels zijn witachtig, zeer getakt die herwaarts en derwaarts vlinderen, tamelijk dik en van smaak trekken ze wat naar het zoete.

Plaats.

Stekende palmen groeien veel in Italië en Bourgondië bij de wegen en ook wel in andere landstreken op ongebouwde plaatsen. Hier te landen worden ze in de hoven geplant.

Tijd.

De stekende palm behoudt haar bladeren in de winter en zomer, dan in het begin van de lente geeft ze sommige groene en zeer tere scheutjes uit. In de herfst wordt het zaad volkomen en rijp.

Naam.

Dit gewas heet in onze taal gewoonlijk stekende palm, in het Hoogduits Mauszdorn of Mueszdorn, in het Italiaans rusco en pongotopi, in het Spaans gilbarbeyra, in het Grieks Oxymyrsine als of men Acuta Myrtus, dat is stekende Myrtus zei of Myrsine agria, Myrtus silvestris, dat is wilde Myrtus en in het Latijn gewoonlijk Ruscum of Ruscus, in de apotheken Bruscus en van sommige Scopa regia, als de oude schrijver Marcellus Empiricus betuigt. Men vindt noch ettelijke Griekse namen van dit gewas onder de bastaard of oneigen namen bij Dioscorides, te weten de volgende, Myrtacantha, Hieromyrton, Miacantha, Agonon, Scincos, Catangelos, Anangelos, Acaeron, Chamaemyrte en meer andere diergelijke.

Sommige (zegt Plinius in het 13^de kapittel van zijn 23^ste boek) noemen de wortel van Oxymirsine in het Grieks Acaron en daarom hebben andere het gewas liever Acaron agrion te noemen. Dan Plinius is misschien door de gelijkheid van de namen bedrogen geweest en heeft voor Acaeron (welke naam onder de voor verhaalde bastaardnamen ook gevonden wordt) Acaron of Acoron gelezen.

Carpesium en Cubebe. Serapio in zijn 288^ste kapittel zegt dat de Myrtus agria of wilde Myrtus, dat is onze stekende palm, gans hetzelfde gewas is met de cubeben en geeft daar deze reden van, te weten omdat Galenus Myrtus agria niet beschreven heeft en ook heeft Dioscorides iets van de cubebe vermaand. Welke reden van geen waarde is en daartoe ook tegen de waarheid geheel strijdt, want Galenus spreekt nergens van de cubeben en al had hij er iets van gesproken, hieruit zou daarom niet volgen dat Ruscus en cubebe hetzelfde gewas zijn. Maar Galenus vermaant ergens van het Carpesium wat de overzetten van Avicenna in het 237^ste kapittel de cubeben zegt te wezen. Dan het Carpesium verschilt veel van het Ruscum of onze stekende palm zoals merkelijk blijkt uit hetgeen dat Galenus geschreven heeft in lib.1. De Antidotis en zegt; ‘Carpesium is een kruid dat van geslachten op Phu lijkt, doch krachtiger en geeft wat meer reuk van zich. Dit groeit veel in de stad Sida van Pamphylie. En de dunne rankjes van dit Carpesium zijn de dunne rijsjes van het Cinnamomum zeer gelijk. Men vindt er twee geslachten van, een heet Laërtium en een andere Ponticum en beide zijn zo naar de bergen daar ze op groeien genoemd, dan het Ponticum is het beste en omdat ik het met menigte krijgen kon daarom heb ik dat bij vele geneesdingen gedaan waarbij het kruid dat Phu heet gemengd had moeten wezen. Dan ik denk dat ik daarin niets gemist of misdaan heb want het Carpesium, als gezegd is, lijkt zeer goed op het Phu, doch is sterker van krachten en geeft een specerijachtige geur van zich en zowel geroken als gekauwd’. Dit zijn de woorden van Galenus aangaande dit Carpesium waaruit ogenschijnlijk aan te merken en te begrijpen is dat Ruscum geen Carpesium of geen cubebe van de overzetter van Avicenna is en daartoe blijkt ook genoeg dat Serapio verdoold is geweest die iets vermoed schijnt te hebben. Daar zijn noch naast de voor vermelde cubebe ettelijke vruchten die men in de apotheken cubebe noemt wat geen ranken of twijgen, maar kernen of korrels zijn, dan die komen nergens met onze stekende palm in overeen, noch zijn van Galenus ook niet bekend geweest. Want onze gewone cubeben zijn ronde kerntjes en zo groot als peperkorrel, doch hebben een lang uitpuilend hoekje als of ze een staartjes hebben, wat specerijachtig en scherpachtig van smaak. Ysaack in het tweede boek van zijn Practica telt het onder de korrels of Grana en insgelijks doet Hali Abbas in het 2^de boek van zijne Practica numero 162. De Grieken die kort geleden geschreven hebben daar Nicolaus Myreysus er een van is noemen het combebas. Op die manier dat onze stekende palm noch voor het Carpesium, noch voor de cubebe van Avicenna, noch voor de gewone cubeben te houden is.

Aard, kracht en werking.

De wortels van de stekende palm worden wel meest gebruikt en die zijn matig warm van aard, dun van delen of fijn van stof en daartoe ook wat droog makend.

Die wortels van stekende palm lossen de plas en drijven het water af en laten de stenen van de nieren en niergruis rijzen en afgaan, ze zijn daardoor ook goed voor diegene die de druppelplas hebben, te weten als men ze in wijn kookt en die wijn te drinken geeft.

Naast het voor vermelde zijn die wortels ook zeer nuttig om de dikke grove en taaie slijmerigheden en fluimen die op de borst en longen blijven hangen gemakkelijk te laten rijzen en de rijping er van te bevorderen.

De bladeren en de besjes van de stekende palm zijn van krachten de wortels heel gelijk, zegt Dioscorides, die daarnaast ook zeer nuttig zijn om de maandstonden van de vrouwen te verwekken en de pijn en weedom in het hoofd te verdrijven en de geelzucht te genezen, zoals dezelfde ook betuigt.

De jonge tere scheuten mogen in plaats van asperges gekookt en gegeten worden.

BIJVOEGING.

De gewone naam van dit gewas is hier te lande meest stekende palm en soms ook stick-palmboom, hoewel dat het bij vele muysdoren naar het Hoogduitse genoemd wordt, van andere keerbesien, enige van zijn bastaardnamen moeten verbeterd en in Myrtacantha en Myacantha veranderd worden, andere noemen het ook Epiphyllocarpos, Anguillara noemt het met een bedorven naam Centromirmi Theophrasti. In het Hoogduits heet het soms Bruosch, maar meest Meuszdoren, in het Spaans insbarba of insbarba en gilbarbera, in het Engels bochers browme, kuchul en kuchulme, in het Italiaans brusco, rusco, mirto salvatico, pongitopi en piecaforci, in het Frans brusce en tegenwoordig in het Grieks coracovotana, dat is ravenkruid, welke naam ze het tongeblad ook geven.

Hier te lande brengt het zelden vruchten voort, tenzij dat men het ‘s winters in de kelders of lauwe plaatsen bewaart, dan in warme landen als Italië en elders levert het zijn rode bessen in augustus die een kern bevat dat zo hard is als been.

Ruscus silvestris is niets anders dan hulst.

Noch van de krachten.

De wortels van stekende palm zijn scherp en bitterachtig, zegt Dioscorides, hoewel dat ze hier te lande enige zoetigheid op de tong betonen en ze worden voor warm in de tweede graad en droog in de eerste gehouden.

De bladeren en bessen worden met wijn gedronken, maar ze hebben niet zoveel kracht als de wortels, het zaad wordt gemengd in de apotheken bij verschillende dingen en vooral bij Benedicta laxativa en bij de Lithontribis omdat het zeer goed gehouden wordt om de steen te breken.

De jonge tere scheutjes die heel ruig zijn, dik en kort worden in spijs gebruikt in plaats van asperges en zijn veel bitterder van smaak, dan ze zijn ook zeer nuttig om de plas te verwekken en om de geelzucht en alle verstopping van het ingewand te genezen.

Het sap van de bladeren in de mond gehouden verdrijft de stank en beneemt de vuiligheid er van en heelt de wonden van de mond en dit sap met melk gemengd en om de ogen gestreken, verdrijft alle dingen uit de ogen en maakt een helder gezicht en hetzelfde sap met suiker gedronken beneemt het bloedspouwen, breekt de steen in de lendenen en drijft het niergruis af en hetzelfde sap gekookt en gedronken verwekt de maandstonden. Een pleister van deze bladeren met olie van rozen gemaakt verdrijft het gezwel van het geslacht. De wortel met suiker, anijs en venkel gestoten en dit poeder ingenomen geneest of verzoet koliek of buikpijn. Hetzelfde poeder van deze wortel op verouderde wonden gestrooid daar vuil vlees in groeit verteert het kwaad vlees en heelt de wonden.

De taaie takken van dit gewas dienen in Italië om er bezems van te maken en sommige hangen die vanwege haar stekende bladeren aan het gezouten of gerookt vlees om de muizen, ratten en vooral de vleermuizen er van te keren. [1167]