Bidens

HET XVII. CAPITEL.

Van Water-Boelkens-cruydt.

Ghedaente.

Boelkens-cruydt Wijfken, anders Water-Boelkens-cruydt, oft Hepatorium aquatile gheheeten, heeft eenen ronden, omtrent dry voeten hoogh overeynd staenden steel, bruyn roodt van verwe, in veele sijd-scheuten ende tacken verspreydt. De bladeren zijn breeder dan die van ghemeyn Boelkens-cruydt oft Valsch Hepatorium, anders de selve ghenoeghsaem ghelijck, oock rondom de kanten ghesneden ende gekertelt. Aen de tsoppen van de steelen wassen vier oft vijf kleyne bladerkens by een, ende rondom de steel, ghelijck een sterre ghevoeght: ende tusschen dien komt voort eenen knop, voortbrenghende een kleyne bloeme, van verwe geel, met swart vermenght, de middel-kruyne van de Gansen-bloeme oft Camille-bloeme niet qualijck ghelijckende: wiens dicht by een vergaderde ende gehoopte draeykens, als sy vergaen, plat ende langhworpigh saedt nae hun laeten, dat boven rouw is, ende wat stekende: in voeghen dat het aen de kleederen van de ghene die daer voorby gaen, als ’t rijp is, blijft hangende. De wortel is faselachtigh, her ende daer verspreydt.

Veranderinghe. Als dit cruydt in ’t midden van de wijde rivieren ende waterstroomen groeyt, dan wordt het hoogher, ende brenght bloemen voort, die rondom haer geele middel-kruyne met veele kleyne bladerkens omringelt ende beset zijn, min noch meer dan men in de bloemen van Rints-ooghe pleegh te sien.

Plaetse.

Men vindt dit cruydt in de vochte ende meestendeel onder ’t water ligghende plaetsen, ende in de staende wateren ende grachten, die nimmermeer, dan als het uytermaten seer ende langh heet weder gheweest is, droogh ligghen. Het komt oock somtijdts in de wijde waterstroomen ende rivieren voort, als voorseydt is. Dan men vindt het niet alleen in Neder maer oock in Hooghduytschlandt, ende in Beemerlandt, ende, dat meer is, in de vochte broeckighe ghewesten van Enghelandt.

Tijdt.

Dit cruydt staet op sijn schoonste, ende bloeyt ende maeckt sijn saedt volkomen rijp, meest al den Somer door.

Naem.

Dit cruydt is een mede-soorte van dat Hepatorium dat den toenaem vulgare oft adulterinum voert: ’t welck oock Terzola gheheeten wordt; waer van wy in ‘t 8. Cap.van ons 2. Boeck ghesproken hebben: daerom salmen dat bequaemelijck Hepatorium aquatile, dat is Water-Boelkens-cruydt, noemen, oft oock Terzola aquatica.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dit cruydt is warm ende droogh van aerd, als den bitteren smaeck van ’t selve ghenoeghsaem uytwijst. Dan in de medicijne en is het nerghens toe ghebruyckelijck, dat my bekent zy.

BIIVOEGHSEL.

In onse tael is dit cruydt wel meest bekent met den naem Boelkens-cruydt, Wijfken, in ’t Latijn Pseudo-hepatorium femina. Lobel noemt dierghelijck ghewas Eupatorium cannabinum femina Septentrionalum stellaro & odorato flore: ende seydt dat het meest in de Noordtsche landen groeyt, ende bladeren heeft als Kennepbladeren, maer meer ghekertelt ende breeder. Den reuck is lieflijck, alsmen de bladeren wrijft, wat nae de Pastinaken oft Laver rieckende: dan de bloemen en komen met de Pastinaken niet over een: daerom soude dit cruydt eer voor een soorte van Baccharis ghehouden moghen worden. Want de bloemen ghelijcken die van Conyza eenighsins; ende, als den selven Lobel schrijft, sy hebben den reuck van de Gomme Elemmi oft Herst, oft van cederhout, dat verbrandt wordt. ‘Tsaedt is dat van den Bertram oft Tandt-cruydt ghelijck, langh ende plat, met sijn rouwigheyt aen de kleederen hanghende. Den naem Hepatorium heeft dit cruydt met het Boelkenscruydt ghemeyn: want de Agrimonie wordt soo oneyghentlijck gheheeten. Dan van het Hepatorium Mesuae, dat is het Balsemcruydt, verschilt het seer veel. Aengaenden den naem Terzola, Cesalpinus vermaent van een Tertiola, die anders Betonica foetida Gesneri heet; die Bauhinus Stachys palustris foetida noemt, in ’t Hooghduytsch Rosz poley oft Kraut schnappen, nae het gheluydt dat de wortelen gheven alsmense breeckt eer het cruydt volwassen is: dan dat hoort by een ander gheslacht van cruyden, die elders beschreven zijn.

Veranderinghe. Men vindt een van dese cruyden, wiens bloemknoopkens nederwaerts hanghen, ende niet overeyndt en staen, ende daerom Cannabinae aquatica similis nutantibus in ’t Latijn gheheeten wordt.

Noch van de krachten van Boelkens-cruydt-Wijfken.

Dit cruydt is van ghelijcke werckinghen met het Boelkens-cruydt Manneken; wiens krachten wy elders in ’t langh beschreven hebben. Het wordt somtijdts in wijn oft water ghesoden, ende is dan sonderlinghen nut om de oude verstoptheyt des levers te ontdoen ende te genesen, ende de ghebreken van de milte, insghelijcks oock om de verouderde vierdedaeghsche ende andere kortsen te ghenesen, oock alsoo inghenomen.

Dit selve cruydt ghesoden ende ghedroncken, gheneest oock allerhande quetsuren ende wonden, ende is een seer goedt wondt-cruydt, ’t zy datmen van binnen, ’t zy datmen van buyten den lijfve ghequetst is: selfs het wordt dies aengaende voor beter ende krachtigher ghehouden dan het Boelkens-cruydt Manneken.

De wortelen van dit ghewas hebben de krachten van Witte Nies-wortel, als sommighe gheleerde van Hooghduytschlandt, ’t selve versocht hebbende, ons versekeren. [942]

HET XVII. KAPITTEL.

Van waterboeltjeskruid. (Bidens tripartita)

Gedaante.

Boeltjeskruid wijfje dat anders waterboeltjeskruid of Hepatorium aquatile heet heeft een ronde omtrent negentig cm hoog overeind staande steel die bruinrood van kleur en in vele zijscheuten en takken verspreidt. De bladeren zijn breder dan die van gewoon boeltjeskruid of vals Hepatorium, anders lijkt het voldoende op die en is ook rondom de kanten gesneden en gekarteld. Aan de toppen van de stelen groeien vier of vijf kleine bladertjes bijeen rondom de steel die als een ster gevoegd zijn en tussen die komt een knop voort die een kleine bloem voortbrengt die van van kleur geel is met zwart vermengt en lijkt niet slecht op de middenkruin van de ganzebloem of kamillebloem wiens dicht bijeen verzamelde en gehoopte draadjes als ze vergaan plat en langwerpig zaad nalaten dat boven ruw is en wat steekt, op die manier dat het aan de kleren van diegene die er voorbij gaan als het rijp is blijft hangen. De wortel is vezelachtig en her en der verspreid.

Verandering. Als dit kruid in het midden van de wijde rivieren en waterstromen groeit wordt het hoger en brengt bloemen voort die rondom hun gele middenkruin met vele kleine bladertjes omringd en bezet zijn, min of meer zoals men in de bloemen van rundoog plag te zien.

Plaats.

Men vindt dit kruid in de vochtige en meestal onder het water liggende plaatsen en in de staande wateren en grachten die nimmermeer dan als het uitermate zeer en lang heet weer geweest is droog liggen. Het komt ook soms in de wijde waterstromen en rivieren voort, als gezegd is. Dan men vindt het niet alleen in Neder, maar ook in Hoogduitsland en in Bohemen en dat meer is in de vochtige broekachtige gewesten van Engeland.

Tijd.

Dit kruid staat op zijn mooiste en bloeit en maakt zijn zaad volkomen rijp meest de hele zomer door.

Naam.

Dit kruid is een medesoort van dat Hepatorium dat de toenaam vulgare of adulterinum voert wat ook Terzola genoemd word en waarvan we in het 8^ste kapittel van ons 2^de boek gesproken hebben en daarom zal men dat geschikt Hepatorium aquatile, dat is water boelkens-cruydt, noemen of ook Terzola aquatica.

Aard, kracht en werking.

Dit kruid is warm en droog van aard zoals de bittere smaak er van voldoende uitwijst. Dan in de medicijnen is het nergens toe gebruikelijk dat me bekend is.

BIJVOEGING.

In onze taal is dit kruid wel meest bekend met de naam boelkens-cruydt wijfken, in het Latijn Pseudo-hepatorium femina. Lobel noemt diergelijk ghewas Eupatorium cannabinum femina Septentrionalum stellaro & odorato flore en zegt dat het meest in de Noordelijke landen groeit en bladeren heeft als hennepbladeren, maar meer gekarteld en breder. De reuk is lieflijk als men de bladeren wrijft die wat naar pastinaken of Laver ruiken, dan de bloemen komen niet met de pastinaken overeen en daarom zou dit kruid eerder voor een soort van Baccharis gehouden mogen worden. Want de bloemen lijken enigszins op die van Conyza en, zoals dezelfde Lobel schrijft, ze hebben de reuk van Gomme Elemmi of hars of van cederhout dat verbrand wordt. Het zaad is dat van bertram of tandkruid gelijk, lang en plat dat met zijn ruwheid aan de kleren hangt. De naam Hepatorium heeft dit kruid met het boeltjeskruid gemeen want Agrimonie wordt zo oneigenlijk genoemd. Dan van het Hepatorium Mesuae, dat is het balsemkruid, verschilt het zeer veel. (Stachys palustris) Aangaande de naam Terzola, Cesalpinus vermaant van een Tertiola die anders Betonica foetida Gesneri heet die Bauhinus Stachys palustris foetida noemt en in het Hoogduits Rosz poley of Kraut schnappen naar het geluid dat de wortels geven als men ze breekt eer het kruid volwassen is, dan dat hoort bij een ander geslacht van kruiden die elders beschreven zijn.

Verandering. Men vindt een van deze kruiden wiens bloemknopjes nederwaarts hangen en niet overeind staan en daarom Cannabinae aquatica similis nutantibus in het Latijn genoemd wordt.

Noch van de krachten van boeltjeskruid wijfje.

Dit kruid is van gelijke werkingen met het boeltjeskruid mannetje wiens krachten we elders in het lang beschreven hebben. Het wordt soms in wijn of water gekookt en is dan bijzonder nuttig om de oude verstopping van de lever op te lossen en de gebreken van de milt te genezen en insgelijks ook om de verouderde vierdedaagse en andere koortsen te genezen, ook alzo ingenomen.

Dit kruid gekookt en gedronken geneest ook allerhande kwetsingen en wonden en is een zeer goed wondkruid, hetzij dat men van binnen, hetzij dat men het buiten het lijf gekwetst is en zelfs het wordt het wat dat aangaat voor beter en krachtiger gehouden dan het boeltjeskruid mannetje.

De wortels van dit gewas hebben de krachten van witte nieswortel als sommige geleerde van Hoogduitsland die het geprobeerd hebben ons verzekeren. [942]