Saccharum

Suycker, Tabaxir, Olijf-Honigh, Ghemeynen Honigh, Indiaenschen Honigh, Indiaensch Wachs, ende eenighe gemenghden Wijnen, ende suete oft suere Drancken. 17.

Suycker. ‘Tghene dat hedensdaeghs hier te lande bekent ende allesins ghebruyckelijck is, met den naem Suycker, is eenen traen oft sap van een uytlandtsch Riet, die door sijn overvloedighe vochtigheydt ter sijden de knoopen oft kleyne sweetgaetkens van de halmen oft rietpijpen, sonder dat te quetsen oft snijden, traent oft sweet, ende daer stolt oft dick wordt door hitte der Sonne: ende dit is seer goedt Suycker, ende sulcks als de ouders alleenlijck schijnen ghekent te hebben. Maer ’t ghene dat wy hedensdaeghs meest hebben, wordt uyt de selve Rietpijpen met ghewelt ghehaelt: want men pluckt dese halmen op bequaemen tijdt, men douwtse in een persse, ende ’t sap dat daer uyt vloeyt, wordt vergadert, ende door de kracht des viers wordt daer van Syroop, Grof Suycker, ende daer naer verscheyden soorten van fijn ende wit Suycker ghemaeckt. Ende dit is de eenighe wijse om Suycker te krijghen, te weten uyt de halmen oft steelen van dit Riet, als voren gheperst zijnde, oft in kleyne stuckskens ghesneden, ende op ’t vier soo langh ghesoden, tot alle de vochtigheyt door het vier verdrooght zijnde een droogh sap (dat is dit Suycker) nae hem laet in den bodem van den pot oft ketel. Sommighe willen nochtans segghen dat het Suycker uyt de wortelen van Riet in Indien ghemaeckt wordt: dan dat en is soo niet, al is ’t saecke dat in Indien meest alle de wortelen van Riet een soetachtig sap van haer gheven. Voorts soo wordt dit Riet in verscheyden vremde landen niet alleen van Indien, oft in de Eylanden van S. Thomas, Madera, Canarien, ende elders ghevonden, maer oock wel naerder by onse ghewesten, als in Calabrien ende Sicilien (daer dat ghemeynlijck omtrent Sinte Catharijnen dagh ghepluckt oft ghesneden pleeght te worden: ) hoe wel dat die van Venegien hun Suycker meest verder, te weten uyt Cypers ende Alexandrien haelen; ’t welck sy daer nae fijn ende wit maecken. Het Suycker-Riet selve wast oock wel elders in de hoven van Italien, als te Roomen, dan niet soo veel, oft oock niet soo wel soet, datmen daer Suycker uyt soude konnen haelen. Lobel noemt dit Riet Arundo Sacharina Indica, in onse tael Suycker-Riet; ende seydt dat het schijnt te wesen als een middel-soorte tusschen de Hirschen ende Rieten. De steelen groeyen seven oft acht voeten hoogh, meer dan eenen duym dick, met dichte knoopen, niet hol, maer vol voos spongieachtigh margh, daer een seer soete vochtigheydt in schuylt, in ’t Latijn Saccharum ende Succharum, in ’t Italiaensch Zuccaro; in ’t Fransch Sucre; in onse tael Suycker gheheeten: om den wille van welck soet sap dese pijpen in Italien ende Sicilien van de kinderen veel ghesocht ende ghesoghen worden, ende Cannamele, dat is Honigh-Riet heeten. De bladers zijn dry voeten langh, smaller dan die van Spaensch Riet, rouw, in de lenghde ghestreept, ende seer veel, met overvloedighe scheuten, van verwe doncker groen, oock veel smaller dan de ghene daer de Suycker brooden by de voorkoopers in ghewonden zijn: want dat en zijn gheen bladeren van Suycker-Riet. De aerachtighe bloeme is wijt uytghespreydt, eenighsins die van ’t Sorgh-saedt ghelijck. De wortel is ghenoegh ghelijck die van ’t Riet, maer soeter, sapachtigher, ende niet soo houtachtigh: waer uyt dat spruyten schieten, die nut zijn om in d’aerde te steken, als sy afghesneden zijn: ende soo wordt dit cruydt alle iaer verplant ende vermenighvuldight. Dese halmen groeyen met den eersten seer wel in Vranckrijck ende Nederlandt, maer door de groote koude soo stervense: want sy begheeren wel eenen vochten grondt, maer een warme locht. Aengaende het Suycker, het Indiaensch en is nu ter tijdt het beste niet, seydt den selven Lobel: want het Madere ende Canarie-Suycker gaet alle andere in soetigheydt ende witheyt verre te boven. Maer van waer dat het zy, het beste is ’t ghene dat hardt ende klinckende is als hout, als het teghen een ghesmeten wordt: maer licht, seer soet, ende glinsterende [1384] als Sneeuw, aen een klevende, sulcks als is ’t Suycker van Valencen: ’t welck goedt is om drooghe confituren, maer onbequaem om Suycker Penij te maecken. Daernae volght het Madere Suycker. ‘Tderde geslacht van Suycker, van Sylvius Lentile ghenoemt, is oock wit, maer vetter, niet bequaem tot drooghe confituren, maer wel dienende om Penij te maecken. Voor ’t vierde wordt het Canarie Suycker gehouden; ’t welck meest in groote brooden versamelt zijn ghebroght wordt. ‘Tvijfde noemt hy Suycker van S. Omer, in ’t Latijn Saccharum Sancti Audumari, buyten wit, binnen roodtachtigh, al oft het vervalscht waer, heel klevende ende lijmachtigh, onbequaem tot drooghe confituren, maer dienende tot de weecke, als tot Syropen, Opiaten, Conserven, om dat het beter koop is, ende ghebetert wordt met ’t ghene datter by ghedaen wordt. Als het de vochtigheyt van de Zee ghevoelt (want daer mede worden de schepen gheballast) dan wordt het Roodt Suycker soo ghemeynlijck ghenoemt: al is ’t dat sommighe segghen dat Roodt Suycker anders niet en is, dan het schuym ende vuyligheydt van allerley Suycker dat sich door het sieden suyvert: sulcks is bruyn oft Roodt Thomas Suycker (alsoo gheheeten nae het eylandt dat bijkans onder de linie is, S. Thomas geheeten;) ’t welck nutter is tot de klisterien dan tot andere dinghen, om dat het niet lieffelijck om sien en is: dan nochtans het is veel soeter ende lieffelijcker dan ’t ghene dat fijn ende wit ghemaeckt is door eenighe Looghe, ende hersoden is. Want als het grof bruyn Suycker door de scherpe Looghe van Kalck ghemaeckt ghesuyvert wordt, ende de vuyle ende swarte Syroop daer uyt ghedreven is, soo krijght het eenen vremden scherpen smaeck, waer af het bloedt verbrandt wordt, ende het hooft beswaert: welcken quaden smaeck oock somtijdts in het beste wit Indiaensche Suycker, dat te Venegien, Genua, ende Marseillen ghebroght wordt, hoe wel dat het van wittigheydt het Canarie-Suycker beschaemt. Soo dat het onghesuyvert oft Grof Suycker somtijdts beter is dan ’t ghene dat de scherpigheytd van de Looghen in het suyveren behouden heeft. Dan het Penij-Suycker (Saccharum Penidii oft Penidium ghenoemt) wordt in sulcker wijse bereydt, dat het die voorseyde schadelijckheydt niet heeft: maer de middel van Penij-Suycker, Candij-Suycker ende Blauw Suycker te maecken, ende om het Suycker te suyveren, ende oock om veele andere dinghen ende fraeyigheden van het Suycker te bereyden, is onnoodigh ende al te langh om hier verhaelt te worden. Voorts soo heeft het Suycker noch eenighe toenaemen in de Apoteken: als is Saccharum Tabarzeth, van de Arabers vermaent; ’t welck anders niet en beteeckent dan het beste ende uytghelesenste Suycker. Egineta vermaent oock van een Sachar, ende dat is een Sal Indicum oft Indiaensch sout, dat soet van smaeck is; ende dat is ons teghenwoordigh Suycker; ’t welck van de ouders seer luttel bekent was, ende in tijden van Plinius bijster dier: ende Actuarius schijnt den eersten gheweest te zijn die sijn Syroopen met Suycker bereydt heeft

Aengaende de deughden ende krachten van allerley Suycker, het is warm ende vocht in den eersten graed, afvaghende, ontdoende ende teerende, als Honigh: maer en maeckt gheenen dorst, ende en bijt oft schrapt de maghe niet, als den Honigh, ende is soo heet niet als Honigh: ten zy dat het door het suyveren oft fijn maecken eenighe scherpigheydt van het Kalck behouden heeft. Daerom salmen eer het bruynachtigh ende tamelijcken wit verkiesen: want dat is uytermaten goedt in spijsen oft dranck voor allerley menschen, soo wel sieck als ghesont, meer dan suyveren Honigh, oft eenighe leckere spijse. Want het houdt den buyck weeck, ende is de borst seer toeghedaen, ende nut, als oock de blase ende nieren. Het oudt Suycker is ’t best, ende verwarmt meer, is fijner van stoffe, maer maeckt pijne in ’t hooft. De ghene die segghen willen dat Suycker verkoelt, zijn bedroghen: want in de heete maghen verkeert het seer haest in galle (doch alsmen ’t in ’t water ontdoet, dan krijght het eenighe verkoelende kracht, als sommighe segghen: ) ende de kinderen die veel Suycker eten, krijghen veele wormen in den buyck. Dit Suycker moet altijdt wat vochtigheydt by hebben, alsmen dat op ’t vier smilten wil: selfs het Candij-Suycker soude eer verbranden dan smilten, ten waer datter water by ghedaen waer. Hedensdaeghs wordt het by allerley spijse ghedaen (uytghesondert alleen de pensen oft darmen: want die stincken, alsmen daer Suycker by doet: ) ende daer worden seer leckere koecken, toerten, taerten ende andere spijsen mede bereydt ende toeghemaeckt: men doet het oock by de Syroopen ende Confituren; dan men moet wel gade slaen in wat ghebreken datmen ’t ghebruyckt: want somtijdts zijn de Syropen beter met Honigh dan met Suycker ghemaeckt. Suycker dat ghelijck een sout ghestolt is in Indien, ende in de Rieten van Vruchtbaer Arabien, seydt Dioscorides, in water ghesmolten, ende ghedroncken, is de maghe seer nut. Van buyten is het Suycker oock nut; maer ghepoedert oft fijn ghestooten op d’ooghen ghestroyt, vaeght af, ende neemt wech al ’t ghene dat de oogen belemmert, ende ’t ghesicht duyster maeckt. ‘Tselve vermagh het Candij-Suycker oock: ’t welck seer nut is teghen de rouwigheden van de tonghe ende keele in de heete kortsen; ende maeckt de borst sacht ende ruym; in sonderheydt ’t ghene datmen aen de potten van den Juleb van Violetten vindt; ende sulcke kracht heeft oock het Blauw Candij-Suycker; ’t welck ghemaeckt wordt midts daer sap van Violetten by doende, ende somtijdts eenighe druppen Limoen-sap; ende sulcks is meer verkoelende dan het ander: maer met witten Ireos daer by ghedaen, oft met versche Amandel-olie vermenght, wordt het goedt om den hoest te ghenesen. Voorts soo wordt het Suycker oock somtijdts op heete kolen ghebrandt; ende dan belet het de sinckinghen die van ’t hooft vallen, ende versterckt het hert ende herssenen met sijnen reuck.

Syroop oft vocht waterigh Suycker en is niet soo goedt als Roodt Suycker: ende wordt by de spijse gedaen als Honigh: hoe wel den witten Syroop van Suycker-Candij, van sommighe voor seer goedt gheacht wordt.

Suycker van Mambu, oft Tabaxir. Het woort Tabaxir beteeckent by de Araben soo veel als een Melckachtigh sap, oft eenigh dick oft ghestolt sap: dan de Indiaenen noemen dat Sacar Mambu, dat is Suycker van eenen boom wiens rietachtighe rijsen oft tacken Mambu ghenoemt worden. Het is seer dier, soo dat het ghemeynlijck teghen ’t silver opgheweghen wordt.

Den boom daer dit sap van komt, is somtijdts groot, ende hoogh als eenen Popelier, somtijdts leegher ende kleyner. De tacken wassen meestendeel recht om hoogh (dan de schoonste tacken worden somtijdts ghekromt, om daer galerijen ende prieelen van te maecken) met knoopen die een palme verre van een ghescheyden zijn: de bladeren zijn langher dan Olijf-bladeren. Tusschen elck lidt vindtmen een soet sap, dick als stijfsel, oock soo wit, somtijdts heel veel, somtijdts heel weynigh.

Dese boomen wassen in verscheyden landen van Indien: dan sy en gheven allesins gheen suyckerachtigh sap van haer, maer alleenlijck in Bisnagher, Batecala, ende aen eenen kant van Malavar.

Dit ghestolt sap is somtijdts swartachtigh oft aschverwigh; dan het en is dies niet te ergher: want het wordt sulcks oft door de groote vochtigheyt des iaers, oft datmen ’t te langhe laet blijven sonder af te nemen. Ende het is gheenen brandt oft miswas van dese boomen, als sommighe meynen.

Serapio heeft dit sap Saraiscir ghenoemt: maer den naem is bedorven, in stede van Tabaxir.

Avicenna seydt dat dit sap vergadert wordt van de ghebrande wortelen van dit riet: dan is daer in bedroghen, als oock Varro van Narbona ende Strabo, segghende dat uyt de wortels van een boomachtigh niet seer groot Riet een seer soet sap ghedruckt wordt.

Dit sap wordt in veele compositien oft gheneesmenghelinghen ghedaen, alsmen in de Arabische boecken vindt: want het is seer nut om alle soo wel inwendighe als uytwendighe verhittinghen te verkoelen; ende oock seer goet in alle kortsen ende roodtmelizoen, sonderlinghen in den vloet van de galachtighe vochtigheden. Sommige maecken daer oock koeckskens oft trochiscen van, midts daer wat Surckel-saedt by doende.

Christophorus a Costa seydt, dat dese boomen oft Rieten daer Tabaxix van komt, Mambu gheheeten, somtijdts soo groot zijn ende soo dick datse daer schuytkens van maecken, die twee mans voeren moghen, [1385] de selve niet uytholende, maer alleen in ’t middel doorsnijdende, aen elck eynde een knoop latende. Ende desen boom heeft dat eyghens, als de Indiaenen segghen, dat de Crocodillen, die sy Caimanes noemen, nimmermeer de menschen, die in eenige van die schuyten sitten, beschadighen en sullen. Dan hier van sullen wy hier nae, van de Rieten handelende, breeder spreken.

Saccharum Alhusur wast in Egypten, seydt Bellonius, aen een heesterachtigh ghewas door het toedoen van een wormken, als een Schalbijer, die ick daer in vindt, ende zijn woonstede daer in neemt. Het wordt gantsch Turckijen door seer veel gheacht ende gebruyckt, met den naem Togalia. Ende het is versamelt in bollekens soo groot als Haselnoten: ende verschilt van het Wit Suycker, midts dat het met spijse oft dranck inghenomen, den dorst verslaet. Want de Arabische schrijvers self bekennen dat het Wit Suycker eer dorst maeckt dan slischt. Ja dit Saccharum Alhusur, noch versch zijnde, is soo ghetempert ende ghematight van krachten, dat het den dorst terstont doet vergaen, ende den hoest in seer korten tijdt doet ophouden. Andere heeten ’t Alhasos ende oock Tigala.

Alhasser van Serapion en is gheen Suycker-Riet, maer komt tsamen in korenkens als Manna (ende Avicenna heet het Manna; ) ende drupt van eenen boom als Gomme. Het heeft breede bladeren, ende Suycker dat uyt de ooghen van sijn tacken komt, ende uyt den oorsprongh der bladeren: ende in dat Suycker is wat bitters. Daer wordt noch iet quaedst van ghehaelt, dat blaeren oft bleynen maeckt. Het hout is licht, dick, recht ende fraey.

Suycker van de West-Indische Aloë is van ons in ’t Bijvoeghsel van ’t Capitel van Aloë by Dodoneus vermaent, als oock den Honigh ende Wijn uyt de selve West-Indische Aloë ghehaelt.

Olijf-Honigh, in ’t Griecks Elaeomeli ghenoemt, is in ’t Bijvoeghsel van den Olijf-boom beschreven.

Eleomeli van Dioscorides, uyt eenen boom als den Olijf-bloem vloedende, is met den anderen Olijf-Honich in ’t voorseyde Bijvoeghsel vermaent. Traen van den Ethiopischen Olijf-boom en is gheen Suycker oft Honigh ghelijck, maer quaet om innemen; als in ’t voorseyde Bijvoeghsel oock vermaent is.

Ghemeynen ende Indiaenschen Honich. De soete ende lieffelijcke geur van den Honigh is den Suycker van smaeck ende oorsprongh aldernaest; ende de nature schijnt den Honigh ghegheven te hebben meest alle landen, seydt Lobel, sonderlinghen de ghene daermen gheen Suycker-Riet by eenighe middel oft konste en kan groeyende houden: immers hier te lande is hy soo gemeyn niet, dat het gheen reden en schijnt te wesen te willen betoonen, hoe dat hy ghemaeckt wordt; daerom sullen wy den Leser tot de boecken van de Landtneeringhe seynden: ons sal teghenwoordighelijck ghenoegh zijn te vermaenen, dat den Honigh van Bien ghemaeckt ende uyt de bloemen ende welrieckende cruyden ghehaelt wordt: ende daerom meest eenighe kracht behoudt van de cruyden oft bloemen daer hy uyt ghehaelt is: ghelijck als sommighe versekeren dat in Syrien ende elders Honigh ghevonden wordt, die niet soet en is, maer bitter, midts dat de Bien anders niet en ghenieten dan Alssene: den welcken nochtans sonderlinghen goedt is tot veele saecken van binnen ende buyten des lijfs ghebesicht. Dan meest alle andere soorten van Honigh zijn soet, hoe wel dat sommighe wat meer nae den sueren oft sarpen schijnen te trecken. Den Honigh van Athenen ende van Sicilien wierdt by de ouders voor den besten ghehouden; dan nu ter tijdt zijnder veele andere goede soorten, die te langh om verhaelen zijn: maer niet van den Wespen-Honigh, in ’t Latijn Mel Vesparum, die onder d’aerde ghevonden wordt, ende met den ghemeynen Honigh niet te verghelijcken en is; als oock niet en is de ander soorte van Honigh die Mel Castaneaceum heet, om dat hy op de Castanie-boomen ghemaeckt wordt: want die is oock somtijdts bitter. Daer zijn oock eenighe soorten van Indiaensche Honigh: want de Indiaenschen Bien zijn drijderley.

1. De eerste zijn wat grooter dan Mugghen, ende zijn wit, ende den Honigh daer van ghemaeckt, is wat sarpachtigh van smaeck.

2. De andere zijn wat grooter, maer swart: ende haeren Honigh is veel beter dan den voorgaenden.

3. De derde soorte is grooter dan de Spaensche Bien, dan sy en hebben gheen angelen: ende haeren Honigh is den alderbesten. Hans Staden seydt oock datter in Bresilien drijderley Bien zijn, maer dat de kleynste den besten Honigh gheven.

Allerley Honigh is van sijnen aerdt heet in den eersten, ende droogh in den tweeden graed: andere segghen dat hy warm ende droogh is, van beydts verre in den tweeden graed: immers hy is warmer, scherper ende luchtigher dan Suycker; ende heeft meer gheests ende vierigheydts in. Den besten Honigh is den ghenen die in den Mey ghemaeckt wordt: daer nae volght den ghenen dien in den Somer gheset is: maer dien van den Winter en is niet goedt, ende die en heeft gheen kracht in hem. Hier te lande verkiestmen den ghenen die seer soet is, roodt van verwe, ende niet seer vochtigh. In Italien kiestmen den suyveren, blinckende, wat witachtighen, die ghekorent is ende dick. Dan anderen segghen dat den rooden Honigh ghedaen moet worden in de medicijnen die verwarmen; ende den witten by verkoelende syroopen ende iuleppen. Sommighe prijsen den Honigh die heel oudt is, segghende, datmen hem by de hondert iaeren goedt soude konnen houden. Andere segghen dat den Honigh in hem heeft de kracht ende werckelijckheydt van den Wijn ende Suycker: want de Meede verandert door een langh ende inwendigh sieden van Honigh in Wijn, ende krijght eenen wijnachtighen smaeck, die seer ghesont is. Voorts soo is den Honigh goedt voor de oude koude oft anders onmachtighe slappe menschen (die oock seer wel vaeren sullen met het langh ghebruyck van Meede; ) dan de ghene die warm van aerdt zijn, is hy schadelijck: want hy ontsteeckt het bloet, ende vermeerdert de galle door sijn scherpigheydt; daerom eten hem sommighe met koude oft sarpe vruchten ende spijsen, ende met Roosen-Suycker. Dan matelijck ghebruyckt met een nuchtere maghe, is sommighe menschen, die heet van lever zijn, seer nut. In ’t kort, Honigh verwarmt de maghe, ruymt de borst, maeckt den buyck weeck, maeckt goedt bloet in ’t lijf, doet oock ghemackelijck pissen, belet alle inwendighe verrottinghe, suyvert de sweeringen binnen ’s lijfs; maer maeckt krimpsel ende steeckten in den buyck. Rauwen Enghelsche Honigh seer veel geten doet meer deughts dan den Spaenschen matelijck ghenoten, diemen nochtans voor den besten houdt.

Den scherpen Grieckschen, Languedockschen oft Spaenschen rouwen Honigh, verandert licht in galle, verbrandt meer ’t bloet, ende maeckt den buyck min weeck, oock en heeftmen die hier soo versch niet.

Enghelschen Honigh is soo schoon noch soo lieffelijck niet: maer op sommighe plaetsen, vergadert zijnde in de Lente, oft in den Somer, drijft hy door den stoelgangh de galachtighe vochtigheden, ende men seydt dat hy den ghesichte seer goedt is.

Den vermaerden Honigh van Athenen, ende dien van Sicilien is seer geel ende suyver, maer niet soo wit als dien van Narbone oft Spaegnien.

Honigh met Camfer ghemenght, dry daghen langh ghestaen hebbende, neemt wegh de placken onder d’ooghen, als ’t aensicht daer mede gewasschen wordt: oock maghmen Honigh menghen met galle van Ossen, ende alsoo besighen teghen de vlecken.

Meede, Aqua mulsa, oft Hydromeli in ’t Griecks, dat is Honigh-water, heeft de selve kracht die het Mulsum oft den Honigh-wijn heeft. Dese Meede wordt gebruyckt onghesoden, als wy den buyck weeck willen maecken; oft met Olie, om te doen overgheven, de ghene die fenijn ghedroncken hebben. Den krancken wordt sy ghesoden ghegheven, ende de menschen die de pols te slap hebben, oock teghen den hoest, ende longersucht oft kortheyt op de borst, ende de ghene die door te veel sweeten heel afgaen. Tamelijck oudt zijnde heeft de deught van de Lora oft Spoel-wijn in ’t vermaecken van de krachten, ende doet de selve wercken; iae het is beter dan de Lora teghen de vierigheydt oft ontstekinghen van eenigh lidt; maer heel oudt zijnde en is niet goedt tot vierighe oft ontsteken leden, oft die verstopt zijn: is nochtans goedt voor de weecke ende walghende maghe, ende de ghene die seer sweeten. Meede wordt ghemaeckt van twee deelen oudt reghen water ende een deel Honighs onder een ghemenght, ende in de Sonne ghestelt. Andere nemen fonteyn water, ende sieden ‘t met den Honigh: ende als ‘t [1386] een derde deel inghesoden is, doen sy ’t in vaten. Sommighe heeten dat oock Honighvvater, om dat het pleeght ghemaeckt te worden van Honigh die met water uyt de Honighraten ghewasschen is, ende alsoo bewaert wordt: maer het moet suyverder ghemaeckt worden: sommige sieden ’t selve. Dit is de steenen hinderlijck, om dat het seer veel in heeft van de Wasse selfs. De Poolsche ende Moschovitische soorten van Meede, ende den dranck by die van Wallien in Enghelandt Meteglin ghenoemt, zijn soeter ende ghesonder dan veel van de alderbeste Wijnen.

Honigh-Wijn oft Mulsum der ouders, die van ouden straffen Wijn ende goeden Honigh ghemaeckt wordt, is voor den besten gehouden: want hy maeckt min winden, ende heel oudt zijnde voedet ’t lichaem: middelmatig oudt, maeckt den buyck wat weeck, ende doet pissen: nae den eten ghedroncken, is hy hinderlijck; maer in ’t beghinsel ghedroncken, vervult hy; ende daer nae gheeft hy wederom appetijt oft lust om eten. Hy wordt ghemaeckt van twee deelen oft maten Wijns, ende een maet Honighs. Sommighe sieden den Honigh met den Wijn, om dat sy dien haester souden moghen ghebruycken: ende vergieten die tsamen in een vat.

Anderen Honigh-Wijn, in ’t Latijn Vinum Melitites, verschilt van den voorgaende Honigh-wijn, ende wordt ghemaeckt van neghen potten straffen Most, twee potten Honighs, ende omtrent twee oncen souts, die tsamen in eenen seer grooten ketel ghedaen worden, om datse niet en souden overloopen, allenghskens sout daer in stroyende. Als nu desen Wijn verkoelt is, soo wordt hy in andere vaten ghegoten. Hy wordt ghegheven in kortsen die langhe gheduert ende de maghe ghekrenckt hebben: want hy maeckt een weynigh stoelgangh, doet water maecken, ende suyvert de maghe. Hy is seer goet de ghene die ’t flercijn hebben: geneest de gebreken in de nieren, de ghene die weeck van hoofde zijn, ende de vrouwen die geenen wijn en drincken: hy heeft eenen goeden reuck, ende voedet ’t lichaem.

Thalassomeli, dat is Zee-Honigh, van Dioscorides vermaent, is krachtigh om den buyck te beroeren; ende wort ghemaeckt van ghelijcke deelen Zeewater, Reghenwater ende Honigh, die tsamen wel gheresen zijn in een gepeckt vat in ’t heetste van de Hondtsdaghen. Andere doen op een deel Honigh, twee deelen ghesoden Zeewater: ende dien dranck is dan beter om innemen, ende sachter in ’t wercken, dan den voorgaenden.

Melomeli oft Cydonomeli wordt gemaeckt van Quee-appelen, die van haer saden berooft zijnde in Honigh gheworpen worden: ende daer komt een Wijn van, welck is eenen dranck die binnen een iaer tijdts drinckbaer is, ende is goedt tot al ’t ghene dat den Quee-appel-Wijn met Honigh vermagh.

Honigh-Azijn, in ’t Latijn Acetum Mulsum, in ’t Griecks Oxymeli, wordt aldus ghemaeckt. Neemt eenen pot Azijns, twee oncen Zee-sout, dry potten Honigh, ende twee potten waters: laet dit tsamen in eenen ketel oft panne sieden, tot dat het tienmael op rijst: als die kout gheworden is, gietet in een ander vat. Honigh-Azijn in ghenomen, treckt alle grove vochtigheden uyt den lijfve; men seydt oock dat hy goet is teghen ’t sciatica, oft heupgicht, allerley flercijn, de vallende sieckte; teghen de beten van de slanghen, oft alsmen Meconium oft Heulsap inghenomen heeft, oft Irium: is seer goedt teghen de Squinancie, daer mede ghegorgelt.

Wijn-Azijn is by de beschrijvinghe van de Wijnen oock vermaent: maer sijn krachten moeten van ons hier wat breeder uyt gheleydt worden. Den Azijn, in onse tael oock Edick ghenoemt, oft Wijn-Azijn, verkoelt ende stopt; is de maghe goet, ende maeckt lust om eten. Ghedroncken, oft daer in gheseten, stoppet ’t bloet, van waer dat het oock uytbreeckt. Met de spijse ghesoden is goedt teghen den buyckloop. Hy wordt ghedaen in de bloedighe wonden, ende verdrijft de vierighe gheswillen, met Wolle metter Pecken oft een Spongie daer op gheleydt. Hy doet den eersdarm ende de moeder weder ingaen oft optrecken, ende geneest ’t afwijckende ende bloedende tandtvleesch. Azijn is oock goedt ghemenght met eenighe medicijne teghen de voortsetende zeeren, wilt vier, vuyle zeerigheden, allerley schorftheydt ende sweeringhe omtrent de naghels. Hy belet den voortgangh van alle etende zeeren oft sweeren, daer mede ghestooft; ende is oock goet teghen ’t flercijn, met Solfer ghemenght, ende heet daer mede ghestooft: maer met Honigh ghemenght, verdrijft de blauw swart gheslaghen placken, daer opgheleydt. Met olie van Roosen gemenght is goet teghen den hooftsweer, met wolle metter Pecke, oft een Spongie daer op gheleydt. Teghen de watersucht, stijf ghehoor, ruysschinghe ende dommelinghe in de ooren, is seer goedt den domp van siedende, heeten Azijn: ende in de ooren ghedruypt doodet de wormen van de ooren. Men gheneest de sweerkens by de ooren, als die met lauwen Azijn ghestooft worden: ende men beneemt het iuecksel, als een Spongie in Azijn nat ghemaeckt, daer op gheleydt wordt. Hy is seer goedt teghen de steken van de fenijnighe dieren, die verkoelende hinderlijck zijn, als die met warmen Azijn ghestooft worden: maer koudt gebruyckt is hy goet op de steken oft beten van die slanghen oft fenijnighe dieren die heet fenijn van haer gheven. Dan warm ghedroncken, ende weder overgheven is seer goet teghen alle inghenomen verghift, sonderlinghen teghen Meconium ende Scheerlinck, ende teghen ’t gheronnen bloet in den buyck, gheronnen melck, Campernoelien, Iben-boom, Witte Chameleon, met Sout inghenomen. Den selven Azijn ghedroncken, worpt uyt de Ecchelen diemen onversiens met eenigh vuyl water ingedroncken heeft; versoet den verouderden hoest, maer verweckt den ghenen die eerst aengekomen is. Alsmen niet en kan aessemen dan met uytghereckten halse, dan is Azijn seer goet warm ghedroncken: maer daer mede ghegorgelt beneemt de sinckinghen oft vloeden die op de keele vallen. Hy is oock goet teghen de squinantie ende den huygh, ende teghen den tandtsweer, als den mondt met warmen Edick ghespoelt wordt. Azijn van koren ghebrouwen, als oock Bier Azijn van bier dat suer gheworden is, is somtijdts alsoo goedt als Wijn-Azijn, ende de swangere vrouwen bequaemer.

Daer zijn noch ettelijcke soorten van Azijn, die den toenaem nae de cruyden oft andere dinghen voeren, wiens krachten sy door het langh wercken behouden, als Squille Azijn, Stichas Azijn, Vlier Azijn ende meer andere; als een ieder sal moghen lesen in de beschrijvinge van elck cruydt.

Oxycraton der Griecken, ende de Posca oft Pusca der Latijnen, was den dranck van de arme lieden, ende oock van de Soldaten by de Romeynen van oude tijden. Ende en was anders niet dan een sekere menghelingh van Edick ende water; al is ’t dat Bellonius dat anders beschrijft.

Wijnen van verscheyden cruyden zijn oock van Dioscorides in ’t langh verhaelt, ende souden hier wel eenighe stede moghen hebben: dan sy hooren elck by haer eyghen ghewas, daer sy van oft met ghemaeckt zijn; ende die de deughden oock licht te kennen komen: hoe wel dat ’t ghebruyck van de selve niet al uyt soo goedt oft gheraden en is als ’t ghebruyck van de wateren oft afsiedselen der selver cruyden, ten waer alleen in de koude lichaemen die sonder kortse zijn: want door de hitte die den wijn van sijn selve mede brenght, en dienen dese drancken geensins niet in de ghebreken daer eenighe kortse by zijn: daer-en-boven is by die voorseyde Wijnen altijdt eenighe onghemenghde rauwigheydt (door dien dat sy meest niet wel en konnen rijsen ende rijpen door de menginghe der cruyden) met de welcke sy de maghe ende ’t gantsche lichaem lastigh vallen. Daerom docht het ons onnoodigh te wesen de selve alhier in ’t langh te beschrijven. Doch tot voldoeninghe van een ieder, sullen wy de naemen van de selven in ’t kort vervatten, op dat de ghene diese begheeren te maecken, de naemen wetende, hun krachten in den Cruydt-Boeck selve soecken moghen.

1. Rhodites is eenen Roosen-Wijn, daer Roosen in gheleghen oft gheweyckt zijn.

2. Myrtites is Wijn daer Myrtus-bezien in gheweyckt zijn.

3. Myrsinites is ghemaeckt van Myrtus-tacken met de bezien in Wijn gheweyckt.

4. Oenos Schininos, oft Vinum Lentiscinum, is den Wijn van de Lentisck-bezien, ende heeft de kracht van de selve bezien.

5. Tereminthinos oenos, oft Vinum terebinthinum, is eenen Wijn daer de Terebinth-bezien in gheweyckt hebben.

6. Phoenicites, oft Vinum Palmeum, is ghemaeckt met Dadelen.

7. Catorchites, oft Sycites, dat is, Vinum ex Caricis, wordt met drooghe Vijghen ghemaeckt.

8. Squille Wijn is elders ghenoegh beschreven.

9. Zee-Wijnen, Vina Marina, zijn Zee-water met Wijn ghemenght. [1387]

10. Wijn van Queen heet Melites oft Vinum Cydonites.

11. Honigh-Wijn van Queen is Hydromelum Dioscoridis.

12. Peer-Wijn, Apiites.

13. Mispel-Wijn.

14. Wijn van Caroben, oft Sint Jans-broodt.

15. Wijn van Sorben. Dese worden alle ghemaeckt van de voorseyde dingen in wijn geweyckt. Daer is nochtans eenen anderen Peer-Wijn uyt de Peeren selve ghedouwt, alsmen oock uyt de Appelen doet, die Cider heet, ende elders beschreven is; gelijck oock van den Sorben-Wijn, uyt de Sorben selve gheperst; den Granaet-Wijn, ende meer andere, daer wy nu niet af en handelen, naedemael dat sy elders ghenoegh beschreven zijn: want hier spreken wy alleen van den ghemeynen Wijn die eenighen toenaem heeft nae de cruyden oft andere dinghen, wiens krachten door het langhweycken oft ligghen inghesoghen heeft; als zijn de volghende soorten.

16. Wijn van ’t bloeysel van Wilden Wijngaert, Vinum Oenanthinum.

17. Wijn van Sycomoren, Oenos Sycomorites.

18. Herst-Wijn, Vinum resinarum, Oenos Rhetinites.

19. Pijn-appel-Wijn, Strobilites.

20. Wijn van Genever-bezien, Arceuthodites.

21. Cypres-Wijn, van Cypres-noten ghemaeckt.

22. Laurier-Wijn, van Bakelaer ghemaeckt.

23. Denne-Wijn, daer Dennen-herst in ghesoden is.

24. Teir-Wijn, daer Peck oft Teir by is.

25. Wijn van de Ceder-Gomme oft Herst, Vinum Cedrinum.

25. Cedrites is Wijn daer de vruchten van den Ceder-boom ingheweyckt zijn. Hier by hooren oock de Wijnen soo toe-ghenoemt nae eenighe cruyden.

27. Alssem-Wijn, in veele lande seer ghebruyckelijck, ende tot veele dinghen nut, als blijckt in ’t Capitel van Alssen, heet Absinthites.

28. Hysop-Wijn, Hysopites.

29. Gamandree-Wijn, Chamaedryites.

30. Stichas-Wijn, Stoechadites.

31. Wijn van Chamelea, Chamaelaeites.

32. Wijn van Thymelea, Thymelaeites.

33. Wijn van Veldt-Cypres, Chamaepytites.

34 Wijn van Mandragora, Mandragorites.

35. Wijn van Swarte Nies-Wortel, Elleborites.

36. Wijn van Scammonee, Scammonites.

37. Wijn van Betonie, Cestrites.

38. Wijn van Bock-Orega, Tragoriganites.

39. Wijn van Steck-Rapen, Bunites.

40. Wijn van Dictamnus, Dictamnites.

41. Wijn van Andoren oft Malrove, Prasites.

42. Thymus-Wijn, Thymites.

43. Wijn van Keul, Thymbrites.

44. Wijn van Calaminthe, Calaminthites.

45. Wijn van Poleye, Glechomites.

46. Wijn van Orega, Origanites.

47. Wijn van Averoone, Abrotonites.

48. Wijn van Conyza, Conyzites.

49. Wijn van verscheyden welrieckende cruyden, Aromatites.

50. Wijn van Alantwortel, Nectarites.

51. Wijn van Syriaenschen Nardus.

52. Wijn van Hasel-wortel, Asarites.

53. Wijn van de wortel van wilde Nardus,

54. Wijn van Daucus-wortel, Daucites.

55. Savie-Wijn, Elelisphacites.

56. Wijn van Panax, Panacites.

57. Wijn van Acorus-wortel, Acorites.

58. Wijn van Jouffrouw-merck-saedt, Selinites.

59. Wijn van Dille, Anethinos.

60. Wijn van Venckel, Marathrites.

61. Wijn van Peterselie.

62. Ghemenghden Wijn Phthorios ghenoemt, gemaeckt van cruyden die de levende ende doode vrucht af drijven.

63. Wijn van de bloeme van Sout, Alosanthinos genoemt. Alle dese Wijnen waren in oude tijden seer gebruyckelijck, ghelijck hedensdaeghs zijn de Syropen ende ghedistilleerde wateren, ende de verscheyden soorten van Ghebrande Wijnen, Borst-wateren, Anijs-water, ende meer andere dierghelijcke dinghen, die alle noodeloos zijn om verhaelt te worden, als oock zijn de Gealkalizeerde Wijnen, het Sout van Wijn, den Liquor Tartari, die allen met haer mede-soorten eensdeels van ons elders vermaent zijn, ende eensdeels in de boecken van de Alchymisten beschreven staen. Want, met eenen woordt geseydt, in desen gantschen Cruydt-boeck en isser bijnae gheen cruydt oft ander ghewas, oftmen soude daer van eenighe nutte Wijnen, wateren, drancken, oft andere dinghen door de konste der Alchymien konnen bereyden.

Cierbet, oft Scherbet der Turcken, is den dranck die sy in stede van Wijn ghebruycken, op verscheyden wijsen ghemaeckt, doch ghemeynlijck heel soet, van Vijghen, Pruymen, Peeren, Persen, Druyven, oft Honigh. In heete tijden doen sy daer wat sneeuws oft ijs by.

Sy hebben oock sommighe andere soorten van dranck met geharst broodt, ende met sommighe saden daer by, bereydt: die sy warm drincken, het grondt sop wegh worpende, als de ghene die sy Cave noemen: waer van, onder de Vremde saden hier nae breeder ghehandelt sal worden.

Chouset der Turcken, oock Posset gheheeten (ende daer seer qualijck van Bellonius voor de Posca oft Pusca der Romeynen ghehouden) is eenen witten dranck, als Melck, dick ende ghelijfvigh: hy wordt ghemaeckt van ghekneedt deech, het welck in eenen grooten ketel ghesoden is: ende van dien klont deechs worden ronde bollekens ghemaeckt, die daer nae in water gheworpen zijnde, dit water van stonden aen doen rijsen, sieden, heet worden, ende gaen, sonder vier nochtans, ende doen dat dick worden als suypen. Desen dranck maeckt hun oock wel droncken, als sy wat veel daer van innemen, ende ontstelt hun ’t hooft bijster seer. Anders soo gheeft hy tamelijck goedt voedsel, als hy matelijck ghedroncken wordt. Het schuym daer van is wit ende licht. Met welck schuym de Turcksche vrouwen haer huyt strijcken, om de rimpelen daer van wegh te nemen, ende het vel sachter te maecken; in sonderheyt als het in de badstoven daer mede ghestreken wordt. ‘Twelck de ouders van het Zythum oock schrijven, ende sommighe Kerstenen met het schuym van Bier oock weten te doen.

Ghemeyne Wachs moet hier oock vermaent worden, als een dingh van de cruyden komende, dat in de medicijnen seer veel ghebruyckt wordt; te weten meest van buyten ’s lichaems: ende is middelmatigh ghestelt in hitte en kouwe, ende oock in droogheydt ende vochtigheyt, ende den Honigh in veele dinghen ghelijckende: dan die hitte is soo matigh, datse met verkoelende dinghen, als met olie van Violetten ende van Roosen ghemenght zijnde, een verkoelende kracht heeft. Dan van haeren eygen aerdt is sy bequaem om de harde gheswillen te vermorwen, rijp te maecken, ende doen opbreken: ende met heete dinghen ghemenght wordtse heel verwarmende. Doch binnen ’s lijfs en salmense niet besighen, om den wille van haer taeyigheyt ende gantsche ghestaltenisse. Het is ghenoegh dat sy by alle plaesteren, salven ende ceroenen ghedaen magh worden, die men van buyten ghebruyckt. Dan om de beste Wachs te verkiesen, die moet geel zijn, veel rieckende, vet, dicht in een ghedronghen, licht, suyver, onghemenghelt, oft wat roodtachtigh geel, ende eenen goeden reuck van haer spreyden als Honigh. De Africaensche Waschs wordt veel gheacht om de ander Wachs geel te verwen, hoe wel datse self bruyn is. Men maecktse groen met Spaensch groen, roodt met Cinaber, oft met de wortel van Anchusa; dan sy wordt wit alsse ghesoden zijnde met dunne schijfkens in de Sonne gheleydt ende ghebleyckt wordt in de Hoymaendt.

Swarte Wachs van West-Indien. In West-Indien (als boven oock verhaelt is) vindtmen een soorte van swarte Bien, die in de holen ende diepe grachten onder d’aerde haer Wachs maecken; de welcke heel swart is, ende in Spaegnien ghebroght wordt om daer tortsen van te maecken: maer ’t ghebruyck daer van is ten laetsten verboden gheweest, om datse soo vuylen reuck van haer gheeft alsmen die tortsen brandt. Dan sy is seer goet om plaesters te maecken, om de pijne te versoeten die van kouwe ghekomen is: want sy vermorwt ende doet scheyden allerley gheswillen, ende is tot veelderley ghebreken nut.

Propolis, dat is een geel waschachtigh dingh dat men vindt aen de gaetkens van de Biekorven, wordt veel gheacht om haer sterckelijcken verwarmende kracht; door de welcke sy de angelen, doornen, splinteren ende andere dinghen uyt ’t diepste van de wonden haelen kan; ende sy is oock goedt op de huyt gheleydt, om de placken te doen vergaen ende alle onsuyverheyt: den roock daer van ontfanghen gheneest den ouden hoest. De beste is de geele, welrieckende, den Styrax ghelijck, seer dor, nochtans sacht, taey oft ghedweegh als Mastick, de geelste komt uyt het eylandt Lemnos,

Van de Wachs wordt oock een kostelijcke ende krachtighe Olie ghemaeckt, als in ’t volghende Capitel blijcken sal.

Suiker, Tabaxir, olijfhonig, gewone honig, Indiaanse honig, Indiaanse was en enige gemengde wijnen en zoete of zure dranken. 17. (Saccharum officinarum)

Suiker. Hetgeen dat tegenwoordig hier te lande bekend en alleszins gebruikelijk is met de naam suiker is een traan of sap van een buitenlands riet die door zijn overvloedige vochtigheid terzijde van de knopen of kleine zweetgaatjes van de halmen of rietpijpen zonder dat te kwetsen of te snijden traant of zweet en daar stolt of dik wordt door hitte van de zon en dit is zeer goede suiker en zulks als de ouders alleen gekend schijnen te hebben. Maar hetgeen dat we tegenwoordig meest hebben wordt met geweld uit die rietpijpen gehaald want men plukt deze halmen op geschikte tijd en men duwt ze in een pers en het sap dat daaruit vloeit wordt verzameld en door de kracht van het vuur wordt daarvan siroop, grof suiker en daarnaar verschillende soorten van fijn en wit suiker gemaakt. En dit is de enige manier om suiker te krijgen, te weten uit de halmen of stelen van dit riet dat zoals tevoren geperst is of in kleine stukjes gesneden en op het vuur zo lang gekookt totdat alle vochtigheid door het vuur verdroogd is en een droog sap (dat is dit suiker) nalaat in de bodem van de pot of ketel. Sommige willen nochtans zeggen dat het suiker uit de wortels van riet in Indien gemaakt wordt, dan dat is niet zo al is het dat in Indien meest alle wortels van riet een zoetachtig sap van zich geven. Voorts wordt dit riet in verschillende vreemde landen en niet alleen van Indien of in de eilanden van St. Thomas, Madera, Kanarisch en elders gevonden, maar ook wel dichter bij onze gewesten zoals in Calabrië en Sicilië (daar dat gewoonlijk omtrent St. Catarina dag geplukt of gesneden plag te worden) hoewel dat die van Venetië hun suiker meest verder, te weten uit Cyprus en Alexandrië halen wat ze daarna fijn en wit maken. Het suikerriet zelf groeit ook wel elders in de hoven van Italië zoals te Rome, dan niet zoveel of ook niet zo goed zoet dat men er suiker uit zou kunnen halen. Lobel noemt dit Riet Arundo Sacharina Indica, in onze taal suycker-riet en zegt dat het als een middelsoort schijnt te zijn tussen hirs en riet. De stelen groeien twee meter tien of twee meter veertig hoog en zijn meer dan een duim dik, met dichte knopen die niet hol zijn, maar vol voos sponsachtig merg daar een zeer zoete vochtigheid in schuilt dat in het Latijn Saccharum en Succharum, in het Italiaans zuccaro, in het Frans sucre en in onze taal suycker heet en vanwege dat zoete sap worden deze pijpen in Italië en Sicilië van de kinderen veel gezocht en gezogen worden en cannamele, dat is honigriet heten. De bladeren zijn negentig cm lang en smaller dan die van Spaans riet, ruw en in de lengte gestreept en zeer veel en met overvloedige scheuten die van kleur donkergroen zijn en ook veel smaller dan diegene daar de suikerbroden bij de voorkopers in gewonden zijn want dat zijn geen bladeren van suikerriet. De aarachtige bloem is wijd uitgespreid en lijkt enigszins op die van sorgzaad. De wortel is genoeg als die van riet, maar zoeter, sappiger en niet zo houtachtig waaruit spruiten schieten die nuttig zijn om in de aarde te steken als ze afgesneden zijn en zo wordt dit kruid elk jaar verplant en vermenigvuldigt. Deze halmen groeien in het begin zeer goed in Frankrijk en Nederland, maar door de grote koude sterven ze want ze begeren wel een vochtige grond, maar een warme lucht. Aangaande het suiker, het Indiaanse is tegenwoordig niet het beste, zegt dezelfde Lobel, want die van Madera en Kanarische eilanden gaat alle andere in zoetheid en witheid ver te boven. Maar vanwaar dat het komt, het beste is hetgeen dat hard is en klinkt als hout als het tegen elkaar gesmeten wordt, maar licht, zeer zoet en glinstert [1384] als sneeuw, aaneen kleeft zulks zoals het suiker is van Valencia wat goed is om droog te confituren, maar ongeschikt suikerwerk van te maken. Daarna volgt Madera suiker. Het derde geslacht van suiker dat van Sylvius Lentile genoemd wordt is ook wit, maar vetter en niet geschikt voor droge confituren, maar dient wel om suikerwerk te maken. Voor het vierde wordt het kanarie suiker gehouden wat meest in grote broden verzameld gebracht wordt. Het vijfde noemt hij suiker van St. Omer, in het Latijn Saccharum Sancti Audumari, buiten wit, binnen roodachtig al of het vervalst was, heel klevend en lijmachtig en ongeschikt tot droge confituren, maar dient tot de weke zoals tot siropen, opiaten en conserven omdat het goedkoop is en verbeterd wordt met hetgeen dat er bij gedaan wordt. Als het de vochtigheid van de zee voelt (want daarmee worden de schepen geballast) dan wordt het gewoonlijk rood suiker genoemd, al is het dat sommige zeggen dat rood suiker niets anders is dan het schuim en vuiligheid van allerlei suiker dat door het koken zich zuivert en zulks is bruin of rood Thomas suiker (alzo genoemd naar het eiland dat bijna onder de linie is en St. Thomas heet) wat nuttiger is tot de klysma’s dan tot andere dingen omdat het niet lieflijk om te zien is, dan nochtans het is veel zoeter en lieflijker dan hetgeen dat fijn en wit gemaakt is door enige loog en herkookt is. Want als het grof bruin suiker dat door de scherpe loog van kalk gemaakt en gezuiverd wordt en de vuile en zwarte siroop er uit gedreven is dan krijgt het een vreemde scherpe smaak waarvan het bloed verbrand en het hoofd bezwaard wordt welke kwade smaak ook soms in het beste witte Indiaanse suiker is dat te Venetië, Genua en Marseille gebracht wordt, hoewel dat het van witheid het kanariesuiker beschaamt. Zodat het ongezuiverde of grof suiker soms beter is dan hetgeen dat de scherpte van de logen in het zuiveren behouden heeft.

Dan het penijsuiker (Saccharum Penidii of Penidium genoemd) wordt op zo’n manier bereid dat het die de voor vermelde schadelijkheid niet heeft, maar het middel om penijsuiker, kandijsuiker en blauwe suiker te maken en om de suiker te zuiveren en ook om vele andere dingen en fraaiigheden van de suiker te bereiden is onnodig en al te lang om hier te verhalen. Voorts zo heeft suiker noch enige toenamen in de apotheken zoals Saccharum Tabarzeth dat van de Arabieren vermaand wordt wat niet anders betekent dan het beste en fijnste suiker. Egineta vermaant ook van een Sachar en dat is een Sal Indicum of Indiaans zout dat zoet van smaak is en dat is ons tegenwoordige suiker wat van de ouders zeer weinig bekend was en in tijden van Plinius bijster duur en Actuarius schijnt de eerste geweest te zijn die zijn siropen met suiker bereid heeft

Aangaande de deugden en krachten van allerlei suiker, het is warm en vochtig in de eerste graad, afvegend, ontdoet en verterend als honig, maar maakt geen dorst en bijt of schrapt de maag niet zoals honig en is niet zo heet als honig, tenzij dat het door het zuiveren of fijn maken enige scherpte van het kalk behouden heeft. Daarom zal men eerder het bruinachtige en tamelijke witte verkiezen want dat is uitermate goed in spijzen of drank voor allerlei mensen zowel ziek als gezond en meer dan zuivere honig of enige lekkere spijs. Want het houdt de buik week en is de borst zeer toegedaan en nuttig zoals ook de blaas en nieren. Het oude suiker is het beste en verwarmt meer, is fijner van stof, maar maakt pijn in het hoofd. Diegene die zeggen willen dat suiker verkoelt zijn bedrogen, want in de hete magen verandert het zeer gauw in gal (doch als men het in het water oplost dan krijgt het enige verkoelende kracht, zoals sommige zeggen) en de kinderen die veel suiker eten krijgen vele wormen in de buik. Deze suiker moet altijd wat vochtigheid erbij hebben als men dat op het vuur smelten wil, zelfs kandijsuiker zou eerder verbranden dan smelten, tenzij dat er water bij gedaan wordt. Tegenwoordig wordt het bij allerlei spijs gedaan (uitgezonderd alleen de penzen of darmen want die stinken als men er suiker bij doet) en er worden zeer lekkere koeken, toerten, taarten en andere spijzen mee bereid en klaar gemaakt, men doet het ook bij de siropen en confituren, dan men moet er wel op letten in welke gebreken dat men het gebruikt want soms zijn de siropen beter met honig dan met suiker gemaakt. Suiker dat als een zout gestold is in Indien en in de rieten van vruchtbaar Arabië, zegt Dioscorides, in water gesmolten en gedronken is de maag zeer nuttig. Van buiten is het suiker ook nuttig, maar gepoederd of fijn gestoten op de ogen gestrooid veegt af en neemt weg al hetgeen dat de ogen belemmert en het gezicht duister maakt. Hetzelfde kan het kandijsuiker ook wat zeer nuttig is tegen de rouwigheden van de tong en keel in de hete koortsen en maakt de borst zacht en ruim en vooral hetgeen dat men aan de potten van de juleb van violen vindt en zulke kracht heeft ook het blauwe kandijsuiker wat gemaakt wordt door er sap van violen bij te doen en soms enige druppen limoensap en zulks is meer verkoelend dan het ander, maar met witte Iris er bij gedaan of met verse amandelolie vermengt wordt het goed om de hoest te genezen. Voorts zo wordt het suiker ook soms op hete kolen gebrand en dan belet het de zinkingen die van het hoofd vallen en versterkt het hart en hersens met zijn reuk.

Siroop of vochtig waterig suiker is niet zo goed als rood suiker en wordt bij de spijs gedaan zoals honig, hoewel de witte siroop van suikerkandij van sommige voor zeer goed geacht wordt.

Suiker van Mambu of Tabaxir. (Bambusa arundinacea) Het woord Tabaxir betekent bij de Arabieren zoveel als een melkachtig sap of enig dik of gestold sap, dan de Indianen noemen dat sacar mambu, dat is suiker van een boom wiens rietachtige twijgen of takken mambu genoemd worden. Het is zeer duur zodat het gewoonlijk tegen het zilver opgewogen wordt.

De boom daar dit sap van komt is soms groot en hoog als een populier en soms lager en kleiner. De takken groeien meestal recht omhoog (dan de mooiste takken worden soms gekromd om er galerijen en priëlen van te maken) met knopen die een tien cm ver vaneen gescheiden zijn, de bladeren zijn langer dan olijfbladeren. Tussen elk lid vindt men een zoet sap dat dik is als stijfsel en ook zo wit, soms heel veel en soms heel weinig.

Deze bomen groeien in verschillende landen van Indien, dan ze geven alleszins geen suikerachtig sap van zich, maar alleen in Bisnagher, Batecala en aan een kant van Malabar.

Dit gestold sap is soms zwartachtig of askleurig, dan het wordt wat dat aangaat niet erger want het wordt zulks of door de grote vochtigheid van het jaar of dat men het te lang laat blijven zonder af te nemen. En het is geen brand of miswas van deze bomen, zoals sommige menen.

Serapio heeft dit sap Saraiscir genoemd, maar de naam is bedorven in plaats van Tabaxir.

Avicenna zegt dit sap verzameld wordt van de gebrande wortels van dit riet, dan is daarin bedrogen zoals ook Varro van Narbona en Strabo die zeggen dat uit de wortels van een boomachtig en niet zeer groot riet een zeer zoet sap gedrukt wordt.

Dit sap wordt in vele composities of geneesmengsels gedaan zoals men in de Arabische boeken vindt want het is zeer nuttig om alle zowel inwendige als uitwendige verhitting te verkoelen en ook zeer goed in alle koortsen en rode loop en vooral in de vloed van de galachtige vochtigheden. Sommige maken er ook koekjes of trochiscen van door er wat zuringzaad bij te doen.

Christophorus a Costa zegt dat deze bomen of rieten daar Tabaxix van komt mambu heten en soms zo groot zijn en zo dik dat ze er schuitjes van maken die twee mannen vervoeren kunnen en [1385] dat ze die niet uithollen, maar alleen in het midden doorsnijden en aan elk einde een knoop laten. En deze boom heeft dat eigens, zoals de Indianen zeggen, dat de krokodillen die ze kaaiman noemen, nimmermeer de mensen die in enige van die schuiten zitten beschadigen zullen. Dan hiervan zullen we hierna als we van de rieten handelen uitvoeriger spreken.

Saccharum Alhusur groeit in Egypte, zegt Bellonius, aan een heesterachtig gewas door het toedoen van een wormpje zoals een schallebijter die ik daarin vindt en zijn woonstede daarin neemt. Het wordt gans Turkije door zeer veel geacht en gebruikt met de naam togalia. En het wordt verzameld in bolletjes zo groot als hazelnoten en verschilt van het witte suiker omdat het met spijs of drank ingenomen de dorst verslaat. Want de Arabische schrijvers zelf bekennen dat het witte suiker eerder dorst maakt dan slist. Ja dit Saccharum Alhusur dat noch vers is is zo getemperd en gematigd van krachten dat het de dorst terstond laat vergaan en de hoest in zeer korte tijd laat ophouden. Andere noemen het alhasos en ook tigala.

Alhasser van Serapio is geen suikerriet, maar komt tezamen in korreltjes als Manna (en Avicenna noemt het Manna) en drupt van een boom als gom. Het heeft brede bladeren en suiker dat uit de ogen van zijn takken komt en uit de oorsprong van de bladeren en in dat suiker is wat bitters. Daar wordt noch iets kwaads van gehaald dat blaren of bleinen maakt. Het hout is licht, dik, recht en fraai.

Suiker van de West-Indische Aloë is van ons in het bijvoegsel van het kapittel van Aloë bij Dodonaeus vermaant als ook de honig en wijn dat uit dezelfde West-Indische Aloë gehaald wordt.

Olijfhonig, in het Grieks Elaeomeli genoemd is in het bijvoegsel van de olijfboom beschreven.

Eleomeli van Dioscorides die uit een boom als de olijfbloem vloeit is met de andere olijfhoning in het voor vermelde bijvoegsel vermaand. Traan van de Ethiopische olijfboom is geen suiker of honig, maar kwaad om in te nemen zoals in het voor vermelde bijvoegsel ook vermaand is.

Gewone en Indiaanse honing. De zoete en lieflijke geur van honig staat het dichtst bij suiker van smaak en oorsprong en de natuur schijnt honig gegeven te hebben aan meest alle landen, zegt Lobel, en vooral diegene daar men geen suikerriet door enig middel of kunst kan laten groeien, immers hier te lande is het niet zo algemeen dat het geen reden schijnt te wezen te willen aantonen hoe dat het gemaakt wordt en daarom zullen we de lezer tot de boeken van de landwinning zenden en ons zal nu genoeg zijn te vermanen dat de honig van bijen gemaakt en uit de bloemen en welriekende kruiden gehaald wordt:en daarom meest enige kracht behoudt van de kruiden of bloemen daar het uit gehaald is net zoals sommige verzekeren dat in Syrië en elders honig gevonden wordt die niet zoet is, maar bitter omdat de bijen niets anders genieten dan alsem die nochtans bijzonder goed is tot vele zaken van binnen en buiten het lijf gebruikt. Dan meest alle andere soorten van honig zijn zoet, hoewel dat sommige wat meer naar het zure of scherpe schijnen te trekken. Honig van Athene en van Sicilië werd bij de ouders voor de beste gehouden, dan tegenwoordig zijn er vele andere goede soorten die te lang om te verhalen zijn, maar niet van de wespenhonig, in het Latijn Mel Vesparum, die onder de aarde gevonden wordt en met de gewone honig niet te vergelijken is als ook niet is de ander soort van honig die Mel Castaneaceum heet omdat het op de kastanjebomen gemaakt wordt want die is ook soms bitter. Daar zijn ook enige soorten van Indiaanse honig want de Indiaanse bijen zijn drievormig.

1. De eerste zijn wat groter dan muggen en zijn wit en de honig die er van gemaakt wordt is wat scherpachtig van smaak.

2. De andere zijn wat groter, maar zwart en hun honig is veel beter dan de voorgaande.

3. De derde soort is groter dan de Spaanse bijen, dan ze hebben geen angels en hun honig is de allerbeste. Hans Staden zegt ook dat er in Brazilië drie soorten bijen zijn, maar dat de kleinste de beste honig geven.

Allerlei honig is van zijn aard heet in de eerste en droog in de tweede graad en andere zeggen dat het warm en droog is en van beide ver in de tweede graad, immers het is warmer, scherper en luchtiger dan suiker en heeft meer geest en vurigheid in zich. De beste honig is diegene die in mei gemaakt wordt en daarna volgt diegene die in de zomer gezet is, maar die van de winter is niet goed en die heeft geen kracht in zich. Hier te lande verkiest men diegene die zeer zoet is, rood van kleur en niet zeer vochtig. In Italië kiest men de zuivere, blinkende en wat witachtige die korrelig is en dik. Dan andere zeggen dat de rode honig in de medicijnen gedaan moet worden die verwarmen en de witte bij verkoelende siropen en juleppen. Sommige prijzen de honig die heel oud is en zeggen dat men het rond de honderd jaar goed zou kunnen houden. Andere zeggen dat honig de kracht en eigenschappen van wijn en suiker in zich heeft want de mede verandert door een lang en inwendig koken van honig in wijn en krijgt een wijnachtige smaak die zeer gezond is. Voorts zo is de honig goed voor de oude koude of anders onmachtige slappe mensen (die ook zeer goed varen zullen met het lang gebruik van mede) dan diegene die warm van aard zijn is het schadelijk want het ontsteekt het bloed en vermeerdert de gal door zijn scherpte en daarom eten sommige het met koude of scherpe vruchten en spijzen en met rozensuiker. Dan matig gebruikt met een nuchtere maag is sommige mensen die heet van lever zijn zeer nuttig. In het kort, honig verwarmt de maag, ruimt de borst, maakt de buik week, maakt goed bloed in het lijf, laat ook gemakkelijk plassen, belet alle inwendige verrotting, zuivert de zweren binnen het lijf, maar maakt krampen en steken in de buik. Rauwe Engelse honig zeer veel gegeten doet meer deugd dan de Spaanse matig genoten die men nochtans voor de beste houdt.

De scherpe Griekse, Languedockse of Spaanse ruwe honig verandert gemakkelijk in gal, verbrandt meer het bloed en maakt de buik minder week en ook heeft men die hier niet zo vers.

Engelse honig is niet zo mooi of lieflijk, maar op sommige plaatsen waar het in de lente of in de zomer verzameld wordt drijft het door de stoelgang de galachtige vochtigheden af en men zegt dat het voor het gezicht zeer goed is.

De vermaarde honig van Athene en die van Sicilië is zeer geel en zuiver, maar niet zo wit als die van Narbone of Spanje.

Honig met kamfer gemengd dat drie dagen lang gestaan heeft neemt de plekken onder de ogen weg als het aanzicht daarmee gewassen wordt, ook mag men honig mengen met gal van ossen en zo gebruiken tegen de vlekken.

Mede, Aqua mulsa of Hydromeli in het Grieks, dat is honigwater, heeft dezelfde kracht die het Mulsum of de honigwijn heeft. Deze mede wordt ongekookt gebruikt als we de buik week willen maken of met olie om diegene over te laten over die venijn gedronken hebben. De zieke wordt het gekookt gegeven en de mensen die de pols te slap hebben, ook tegen hoest en longzucht of kortheid op de borst en diegene die door te veel zweten heel afgaan. Tamelijk oud heeft het de deugd van de Lora of spoelwijn in het vermaken van de krachten en laat die werken, ja het is beter dan de Lora tegen de vurigheid of ontstekingen van enig lid, maar heel oud is het niet goed tot vurige of ontstoken leden of die verstopt zijn, het is nochtans goed voor de weke en walgende maag en diegene die zeer zweten. Mede wordt gemaakt van twee delen oud regenwater en een deel honig onder elkaar gemengd en in de zon gesteld. Andere nemen fonteinwater en koken het met honig en als het [1386] een derde deel ingekookt is doen ze het in vaten. Sommige noemen het ook honigwater omdat het gemaakt plag te worden van honig die met water uit de honigraten gewassen is en zo bewaard wordt, maar het moet zuiverder gemaakt worden en sommige koken het. Dit is voor de stenen hinderlijk omdat het zeer veel van de was zelf in zich heeft. De Poolse en die soorten mede van Moskou en de drank bij die van Wales in Engeland meteglin genoemd wordt zijn zoeter en gezonder dan veel van de allerbeste wijnen.

Honigwijn of Mulsum van de ouders die van oude straffe wijn en goede honig gemaakt wordt is voor de beste gehouden want het maakt minder winden en heel oud voedt het ’t lichaam, middelmatig oud maakt de buik wat week en laat plassen en na het eten gedronken is het hinderlijk, maar in het begin gedronken vervult het en daarna geeft het wederom appetijt of lust om te eten. Het wordt gemaakt van twee delen of maten wijn en een maat honig. Sommige koken de honig met wijn omdat ze die gauwer zouden mogen gebruiken en gieten die tezamen in een vat.

Anderen honigwijn, in het Latijn Vinum Melitites, verschilt van de voorgaande honigwijn en wordt gemaakt van negen potten straffe most, twee potten honig en omtrent twee ons zout die tezamen in een zeer grote ketel gedaan worden zodat het niet zou overlopen en er geleidelijk aan zout bij strooien. Als nu deze wijn verkoelt is wordt het in andere vaten gegoten. Het wordt gegeven in koortsen die lang geduurd en de maag gekrenkt hebben, want het maakt wat stoelgang, laat water maken en zuivert de maag. Het is zeer goed diegene die jicht hebben en geneest de gebreken in de nieren, diegene die week van hoofd zijn en de vrouwen die geen wijn drinken en heeft een goede reuk en voedt het lichaam.

Thalassomeli, dat is zeehonig, van Dioscorides vermaant, is krachtig om de buik te beroeren en wordt gemaakt van gelijke delen zeewater, regenwater en honig die tezamen goed gerezen zijn in een gepekt vat in het heetste van de hondsdagen. Andere doen op een deel honig twee delen gekookt zeewater en die drank is dan beter om in te nemen en zachter in het werken dan de voorgaande.

Melomeli of Cydonomeli wordt gemaakt van kweeappels die van hun zaden beroofd zijn en in honig geworpen worden en daar komt een wijn van wat een drank is die binnen een jaar tijd te drinken is en is goed tot al hetgeen dat de kweeappelwijn met honig kan.

Honigazijn, in het Latijn Acetum Mulsum en in het Grieks Oxymeli, wordt aldus gemaakt. Neem een pot azijn, twee ons zeezout, drie potten honig en twee potten water, laat dit tezamen in een ketel of pan koken totdat het tienmaal oprijst en als die koud geworden is giet het in een ander vat. Honigazijn ingenomen trekt alle grove vochtigheden uit het lijf en men zegt ook dat het goed is tegen sciatica of heupjicht, allerlei jicht, de vallende ziekte en tegen de beten van de slangen of als men Meconium of heulsap ingenomen heeft of Irium, het is zeer goed tegen de keelblaren, daarmee gegorgeld.

Wijnazijn is bij de beschrijving van de wijnen ook vermaand, maar zijn krachten moeten van ons hier wat breder uitgelegd worden. De azijn, in onze taal ook edick genoemd of wijnazijn, verkoelt en stopt en is voor de maag goed en maakt lust om te eten. Gedronken of daarin gezeten stop het bloed waar dat het ook uitbreekt. Met de spijs gekookt is het goed tegen de buikloop. Het wordt in de bloedige wonden gedaan en verdrijft de vurige gezwellen, met wol met het vet of een spons er op gelegd. Het laat de aarsdarm en de baarmoeder weer ingaan of optrekken en geneest het afwijkende en bloedende tandvlees. Azijn is ook goed gemengd met enige medicijnen tegen de voortsetende zeren, wild vuur, vuile zeren, allerlei schurft en zweren omtrent de nagels. Het belet de voortgang van alle etende zeren of zweren, daarmee gestoofd, en is ook goed tegen jicht, met zwavel gemengd en heet daarmee gestoofd, maar met honig gemengd verdrijft het de blauwzwart geslagen plekken, daarop gelegd. Met olie van rozen gemengd is goed tegen hoofdpijn en met wol met het vet of een spons er op gelegd. Tegen de waterzucht, slecht gehoor, ruisen en suizen in de oren is zeer goed de damp van kokend hete azijn en in de oren gedrupt doodt de wormen van de oren. Men geneest de zweertjes bij de oren als die met lauwe azijn gestoofd worden en men beneemt het jeuken als een spons in azijn nat gemaakt is erop gelegd wordt. Het is zeer goed tegen de steken van de venijnige dieren die verkoelend hinderlijk zijn als die met warme azijn gestoofd worden, maar koud gebruikt is het goed op de steken of beten van die slangen of venijnige dieren die heet venijn van zich geven. Dan warm gedronken en weer overgegeven is zeer goed tegen alle ingenomen vergif en vooral tegen Meconium en scheerling en tegen het gestolde bloed in de buik, gestolde melk, kampernoelies, Taxus, witte Chameleon, met zout ingenomen. Dezelfde azijn gedronken werpt de bloedzuigers uit die men onverhoeds met enig vuil water opgedronken heeft, verzoet de verouderde hoest, maar verwekt diegenen die net aangekomen is. Als men niet kan ademen dan met uitgerekte hals dan is azijn zeer goed warm gedronken, maar daarmee gorgelen beneemt de zinkingen of vloeden die op de keel vallen. Het is ook goed tegen de keelblaren en huig en tegen de tandpijn als de mond met warme azijn gespoeld wordt. Azijn van koren gebrouwen als ook bierazijn van bier dat zuur geworden is is soms net zo goed als wijnazijn en voor de zwangere vrouwen beter.

Daar zijn noch ettelijke soorten van azijn die de toenaam naar de kruiden of andere dingen voeren wiens krachten ze door het lange werken behouden zoals squilleazijn, Stichasazijn, vlierazijn en meer andere zoals iedereen zal mogen lezen in de beschrijving van elk kruid.

‘

Oxycraton van de Grieken en de Posca of Pusca van de Latijnen was de drank van de arme lieden en ook van de soldaten bij de Romeinen van oude tijden. En het was niet anders dan een zekere mengeling van azijn en water, al is het dat Bellonius dat anders beschrijft.

Wijnen van verschillende kruiden zijn ook van Dioscorides in het lang verhaald en zouden hier wel enige plaats mogen hebben, dan ze horen elk bij hun eigen gewas daar ze van of mee gemaakt zijn en die de deugden ook gemakkelijk te herkennen komen, hoewel dat het gebruik er van lang niet zo goed of aan te raden is als het gebruik van de waters of afkooksels van dezelfde kruiden, tenzij alleen in de koude lichamen die zonder koorts zijn want door de hitte die de wijn van zichzelf meebrengt dienen deze dranken geenszins in de gebreken daar enige koortsen bij zijn en daarboven is bij die voor vermelde wijnen altijd enige ongemengde rauwheid (doordat ze meest niet goed kunnen rijzen en rijpen door het mengsel van de kruiden) waarmee ze de maag en het ganse lichaam lastig vallen. Daarom lijkt het ons onnodig te wezen die alhier in het lang te beschrijven. Doch tot voldoening van iedereen zullen we de namen er van in het kort vervatten zodat diegene die ze begeren te maken de namen weten en hun krachten in het kruidboek zelf opzoeken mogen.

1. Rhodites is een rozenwijn daar rozen in gelegen of geweekt zijn.

2. Myrtites is wijn daar mirrebessen in geweekt zijn.

3. Myrsinites is gemaakt van mirretakken met de bessen in wijn geweekt.

4. Oenos Schininos of Vinum Lentiscinum is de wijn van de lentiscusbessen en heeft de kracht van die bessen.

5. Tereminthinos oenos of Vinum terebinthinum is een wijn daar de terpentijnbessen in geweekt hebben.

6. Phoenicites of Vinum Palmeum is gemaakt met dadels.

7. Catorchites of Sycites, dat is Vinum ex Caricis, wordt met droge vijgen gemaakt.

8. Squille wijn is elders genoeg beschreven.

9. Zeewijnen, Vina Marina, zijn zeewater met wijn gemengd. [1387]

10. Wijn van kween heet Melites of Vinum Cydonites.

11. Honigwijn van kween is Hydromelum Dioscoridis.

12. Peerwijn, Apiites.

13. Mispelwijn.

14. Wijn van caroben of Sint Jansbrood.

15. Wijn van sorben. Deze worden allen gemaakt van de voor vermelde dingen in wijn geweekt. Daar is nochtans een andere peerwijn die uit de peren zelf geduwd wordt net zoals men ook uit de appels doet die cider heet en elders beschreven is net zoals ook van de sorbenwijn die uit de sorben zelf geperst is, granaatwijn en meer andere daar we nu niet van handelen nadat ze elders genoeg beschreven zijn want hier spreken we alleen van de gewone wijn die enige toenaam heeft naar de kruiden of andere dingen wiens krachten door het lang weken of liggen het ingezogen heeft zoals zijn de volgende soorten.

16. Wijn van het bloeisel van wilde wijngaard, Vinum Oenanthinum.

17. Wijn van Sycomorus, Oenos Sycomorites.

18. Harswijn, Vinum resinarum, Oenos Rhetinites.

19. Pijnappelwijn, Strobilites.

20. Wijn van jeneverbessen, Arceuthodites.

21. Cipreswijn van cipresnoten gemaakt.

22. Laurierwijn van laurierbessen gemaakt.

23. Dennenwijn daar dennenhars in gekookt is.

24. Teerwijn daar pek of teerhars in gedaan is.

25. Wijn van de cedergom of hars, Vinum Cedrinum.

25. Cedrites is wijn daar de vruchten van de cederboom in geweekt zijn. Hierbij horen ook de wijnen die zo toegenoemd zijn naar enige kruiden.

27. Alsemwijn is in vele lande zeer gebruikelijk en tot vele dingen nuttig zoals blijkt in het kapittel van alsem, heet Absinthites.

28. Hysopwijn, Hysopites.

29. Gamanderwijn, Chamaedryites.

30. Stoechaswijn, Stoechadites.

31. Wijn van Chamelea, Chamaelaeites.

32. Wijn van Thymelea, Thymelaeites.

33. Wijn van veldcipres, Chamaepytites.

34 Wijn van mandragora, Mandragorites.

35. Wijn van zwarte nieswortel, Elleborites.

36. Wijn van Scammonia, Scammonites.

37. Wijn van betonie, Cestrites.

38. Wijn van bok Origanum, Tragoriganites.

39. Wijn van stekrapen, Bunites.

40. Wijn van Dictamnus, Dictamnites.

41. Wijn van andoren of malrove, Prasites.

42. Tijmwijn, Thymites.

43. Wijn van bonenkruid, Thymbrites.

44. Wijn van Calaminthe, Calaminthites.

45. Wijn van polei, Glechomites.

46. Wijn van Origanum, Origanites.

47. Wijn van averone, Abrotonites.

48. Wijn van Conyza, Conyzites.

49. Wijn van verschillende welriekende kruiden, Aromatites.

50. Wijn van alantwortel, Nectarites.

51. Wijn van Syrische Nardus.

52. Wijn van hazelwortel, Asarites.

53. Wijn van de wortel van wilde Nardus,

54. Wijn van Daucuswortel, Daucites.

55. Saliewijn, Elelisphacites.

56. Wijn van Panax, Panacites.

57. Wijn van Acoruswortel, Acorites.

58. Wijn van selderijzaad, Selinites.

59. Wijn van dille, Anethinos.

60. Wijn van venkel, Marathrites.

61. Wijn van peterselie.

62. Gemengde wijn wordt Phthorios genoemd en wordt gemaakt van kruiden die de levende en dode vrucht af drijven.

63. Wijn van de bloem van zout dat Alosanthinos genoemd wordt. Al deze wijnen waren in oude tijden zeer gebruikelijk net zoals tegenwoordig de siropen en gedistilleerde waters en de verschillende soorten van brandewijnen, borstwaters, anijswater en meer andere diergelijke dingen zijn die alle nodeloos zijn om verhaald te worden zoals ook zijn de gealkaliseerde wijnen, zout van wijn, Liquor Tartari die allen met hun medesoorten eensdeels van ons elders vermaand zijn en eensdeels in de boeken van de alchimisten beschreven staan. Want, met een woord gezegd, in dit ganse kruidboek is er bijna geen kruid of ander gewas of men zou daarvan enige nuttige wijnen, waters, dranken of andere dingen door de kunst van de alchimie kunnen bereiden.

Cierbet of sorbet van de Turken is de drank die ze in plaats van wijn gebruiken die op verschillende manieren gemaakt wordt, doch gewoonlijk heel zoet is en van vijgen, pruimen, peren, perzik, druiven of honig. In hete tijden doen ze er wat sneeuw of ijs bij.

Ze hebben ook sommige andere soorten van drank met geharst brood en met sommige zaden er bij bereidt die ze warm drinken en het grondsap wegwerpen zoals diegene die ze cave noemen waarvan onder de vreemde zaden hierna breder gehandeld zal worden.

Chouset van de Turken dat ook Posset heet (en daar zeer kwalijk van Bellonius voor de Posca of Pusca van de Romeinen gehouden is) is een witte drank als melk, dik en stevig en wordt gemaakt van gekneed deeg wat in een grote ketel gekookt is en van die klont deeg worden ronde bolletjes gemaakt die daarna in water geworpen worden en dit water van stonden af aan laten rijzen, koken of heet worden en gaan, zonder vuur nochtans, en laten dat dik worden als soep Deze drank maakt hun ook wel dronken als ze er wat veel van innemen en ontstelt bij hun het hoofd bijster zeer. Anders geeft het tamelijk goed voedsel als het matig gedronken wordt. Het schuim daarvan is wit en licht. Met dat schuim bestrijken de Turkse vrouwen hun huid om de rimpels daarvan weg te nemen en het vel zachter te maken en vooral als het in de badstoven daarmee bestreken wordt. Wat de ouders van het Zythum ook schrijven en sommige Christenen met het schuim van bier ook weten te doen.

Gewone was moet hier ook vermaand worden als een ding dat van de kruiden komt dat in de medicijnen zeer veel gebruikt wordt, te weten meest van buiten het lichaam en is middelmatig gesteld in hitte en koude en ook in droogte en vochtigheid en lijkt in vele dingen op honig, dan die hitte is zo matig dat ze met verkoelende dingen zoals met olie van violen en van rozen gemengd wordt een verkoelende kracht heeft. Dan van haar eigen aard is ze geschikt om de harde gezwellen te vermurwen, rijp te maken en te laten openbreken en met hete dingen gemengd wordt het heel verwarmend. Doch binnen het lijf zal men het niet gebruiken vanwege haar taaiheid en ganse vorm. Het is genoeg dat het bij alle pleisters, zalven en was gedaan mag worden die men van buiten gebruikt. Dan om de beste was te verkiezen, die moet geel zijn, veel ruiken, vet, dicht ineen gedrongen, licht, zuiver, ongemengd of wat roodachtig geel en een goede reuk van zich verspreiden als honig. De Afrikaanse was wordt veel geacht om de ander was geel te verven, hoewel dat het zelf bruin is. Men maakt het groen met Spaans groen en rood met cinnaber of met de wortel van Anchusa, dan het wordt wit als het gekookt is en met dunne schijfjes in de zon gelegd en wordt gebleekt in juli.

Zwarte was van West-Indië. In West-Indië (als boven ook verhaald is) vindt men een soort van zwarte bijen die in de holen en diepe grachten onder de aarde hun was maken die heel zwart is en in Spanje gebracht wordt om er toortsen van te maken, maar het gebruik daar van is tenslotte verboden geweest omdat het zo’n vuile reuk van zich geeft als men die toortsen brandt. Dan het is zeer goed om pleisters te maken om de pijn te verzoeten die van koude gekomen is, want het vermurwt en laat allerlei gezwellen scheiden en is tot vele gebreken nuttig.

Propolis, dat is een geel wasachtig ding dat men aan de gaatjes van de bijenkorven vindt en wordt veel geacht om haar sterk verwarmende kracht waardoor het de angels, doornen, splinters en andere dingen uit het diepste van de wonden halen kan en het is ook goed op de huid gelegd om de plekken te laten vergaan en alle onzuiverheid, de rook daarvan ontvangen geneest de oude hoest. De beste is de gele welriekende en op Styrax lijkt, zeer dor, nochtans zacht, taai of gedwee als mastiek en de geelste komt uit het eiland Lemnos,

Van was wordt ook een kostelijke en krachtige olie gemaakt zoals in het volgende kapittel blijken zal.