Erica

HET VI. CAPITEL.

Van Heyde.

Gheslachten.

De Heyde is drijderhande van gheslachten, van malkanderen in de ghedaente der bladeren ende in schickinghe der bloemen ghenoeghsaem verschillende. Dan behalven die soo zijnder noch veele ende verscheyden soorten van Heyde van den hooghgheleerden wijtvermaerden Carolus Clusius beschreven, die wy hier niet verhaelen en sullen, seyndende den Leser tot ’t ghene dat hy van de selve in sijn boecken in ’t langh gheschreven ende in ’t licht ghegeven heeft.

Ghedaente.

1. De eerste oft Ghemeyne Heyde is een neer ende kleyn, doch nochtans houtachtigh ende heesterachtigh gewas, selden een spanne hoogh wordende, veele dunne rijskens voortbrenghende, ende daer aen seer veele hardachtighe ende rouwachtighe bladerkens, de bladeren van den Tamarisch oft Cypres-boom niet seer onghelijck. De bloemkens zijn kleyn, bleeck-roodt, oft schoon lijfverwigh, somtijdts oock, maer seer selden, wit; ende wassen langhs de rijskens, van de middel tot aen het opperste toe. De wortel is houtachtigh, langhs den risch van der aerden verspreydt ende verbreydt.

2. Dat ander ende tweede geslacht van Heyde is oock een neer houtachtigh struycksken, hebbende seer veele dunne teere rijskens van der wortel spruytende, met een bruyne oft swarte roodtachtige schorsse bedeckt, somtijdts anderhalven voet hoogh opschietende oft langer, rondom bewassen met bijster kleyne seer dicht by een gevoeghde bladerkens (1202) de bladeren van de ghemeynen Thijm van ghedaente niet seer onghelijck, maer veel kleyner ende teerer. De bloemkens wassen boven aen d’opperste van de rijskens, vijf, ses oft meer by een in een trosken, neerwaerts hanghende, van verwe bleeck-peersch, dat is lijfverwigh root, van maecksel langhworpigh, binnen hol, voor open, ghelijckende een kleyn hol tonneken. De wortel is teer, kruypende, tot veele plaetsen nieuwe rijskens ende ionge scheutkens uytworpende.

3. Het derde geslacht van Heyde is oock wel leegh ende neer, maer heeft oock seer veel overvloedige houtachtighe rijskens, oock met seer kleyne bladerkens bewassen: maer die zijn smaller ende langhworpigher van maecksel dan de bladeren van de voorgaende soorten. De bloemkens komen aers-ghewijs voort omtrent de tsoppen van de rijskens, doch maer alleen aen d’een sijde; ende zijn blijdt-roodt van verwe, met swarte uytstekende draeykens verciert.

Plaetse.

1.2. Soo wel de Groote als de Ghemeyne oft Kleyne Heyde wassen op dorre maghere onvruchtbaere onghebouwde berghen ende velden, ende in de bosschen ende andere wildernissen, van Neder ende Hooghduytschlandt: waer dat sy ghemeyn ende bekent ghenoegh zijn.

3. De derde soorte hebbe ick voortijdts in Duytschlandt ghevonden langhs dat gantsche reck landts, dat van Nurenbergh af streckt tot in Beemerlandt toe, oock op dorre drooghe ende onghebouwde woeste plaetsen ende neffens de bosschen.

Tijdt.

1.2. De Heyden bloeyen den geheelen Somer door: maer de eerste soorte veel langher; in voegen datse tot in den Herfst toe bloeyende ghevonden kan worden.

3. De derde is met haer schoone lieffelijcken bloemen in den April ghevonden gheweest.

Naem.

Dit ghewas wordt gheheeten in onse tael Heyde; in ’t Hooghduytsch Heyden; in ’t Fransoys Bruyere; in ’t Italiaensch Erica; in ’t Spaensch Breco, ende oock wel somtijdts Quoiro; in ’t Enghelsch Heth; in ’t Griecksch Ereice, in ’t Latijn Erica; ende is de oprechte eygene Erica van de ouders, die sommighe seer qualijck Myrica ghenoemt hebben: daer de Myrica anders niet en is dan den Tamarisch-boom, die wy in ’t voorgaende Capitel beschreven hebben.

1. De eerste soorte heet eyghentlijck Heyde oft Ghemeyne Heyde, oft oock Kleyne Heyde; in ’t Latijn Erica prior.

2. De ander soorte maghmen Groote Heyde (2003) noemen, om datse hoogher op schiet dan de eerste ende gemeyne Heyde; in ’t Latijn Erica altera.

3. De derde soorte heet Erica tertia, dat is Derde Heyde, oft Heyde met smalle bladeren.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De gheslachten van Heyde zijn merckelijck droogh van naturen; ende hebben een verteerende ende scheydende oft ontdoende kracht, ende konnen alle vochtigheden in waesdommen doen verkeeren ende vergaen: dan men moet tot dien eynde soo wel de bloemen van dese Heyde, als de bladeren ghebruycken, soo Galenus vermaent.

De tsoppen van de bloemen van de Heyde, seydt Dioscorides, zijn seer goedt gheleydt op de beten ende steken van de Slanghen ende dierghelijcke vergiftighe dieren.

Den Honigh, die de Bien uyt de Heyde-bloemen vergaderen, en is niet goedt oft lieflijck van smaeck, als den genen die sy uyt andere bloemen halen.

De tacken van de Heyde, in sonderheydt van de groote, worden hedensdaeghs veel ghesocht om daer bessemen van te maecken, daermen de vloeren mede keert ende reynight, ende oock kleerbessemen, ende kladders om de kleederen ende andere dinghen te vaeghen, schrabben ende wrijven.

BIIVOEGHSEL.

De gheslachten van Heyde, die van Clusius ende andere beneffens de voorverhaelde beschreven zijn, hebben alle eenighe ghelijckenisse met malkanderen, soo dat die de voorbeschrevene kent, de andere seer lichtelijck te kennen sal komen; dan tot meerder voldoeninghe hebben wy de selve hier in ’t kort ghestelt, midtsgaders noch wat van de naemen ende krachten der selver, ’t welck het nootlijckste om weten is. In Italien by Roomen, daer de Heyde seer hoogh ende schoon wast, heet sy Erica scoparia, om datse bequaem is om daer bessemen van te maecken. Den ghemeynen naem van allen is in Vranckrijck Bruiere oft Briere; (maer een soorte daer van heet Bronde;) in ’t Enghelsch Heath; in ’t Ungeesch Teli zod; als ofmen Wintergroen seyde; in ’t Spaensch Quirhmela, in ’t Portugies Quciro. Clusius houdtse voor het Tetralix, daer Plinius van vermaent. De andere hebben haer eyghen naemen, als hier nae blijcken sal.

Gheslachten van Heyde, uyt Clusius, Lobel ende andere, zijn meest in tweeen ghedeylt, te weten in die met bladeren van Tamarisch, ende in die met bladeren van Coris, oft van den Geneverboom, meest alle in Spaegnien ende Languedock, sommighe in Nederlandt, Oostenrijck ende elders wassende. Dese sullen wy bijsonderlijck verhalen.

Ghemeyne Heyde met bladeren van Tamarisch wast selden in Spaegnien ende andere heete ghewesten: maer hier te lande seer veel; ende is veel tijdts anderhalven voet hoogh, meest leegher, met dunne harde houtachtighe bruyn-roode rijskens, ende veele groene bladerkens (altijdt vier op een rij) die ten laetsten oock rijskens worden, draghende veele holle oft bolle vierbladighe bloemen, schoon peersch, selden wit. Sy bloeyt tweemael ‘siaers; ende heet Erica vulgatior folio Myricae. In Enghelandt wordtse wat grooter; ende heeft heel grijse ruyghe bladeren, ende bleecker roode bloemen.

Groote Heyde met witte seer welrieckende bloemen, in ’t Latijn Erica flore albo prima Clusij, oft Erica Coris folio prima, in ’t Spaensch Atorga, is meer dan eens mans lenghde hoogh; de bladeren zijn nochtans kleyn ende kort, vier op een rij.

Groote Heyde met roode oft peersche bloemen is bijnae soo hoogh als de voorgaende, maer wat ghemeyner; ende heet Erica Coris folio secunda, oft Erica maior floribus purpurantibus. Dusdanighe Heyde wast veel in Languedock, hebbende wat meer ende langher bladeren, ende peersche kleyner bloemen; sulcks als in Italien Erica scoparia, oft Bessem-Heyde heet, die andere Erica maior & procerior Italiaca noemen. Hier by hoort de Heyde met bladers van Genever van Lobel, met veele dicke rijskens, ende langher bladeren dan die van de Ghemeyne, ende lijfverwighe roode bloemkens, als tonnekens hanghende, met kleyne draeykens verciert. Sulcks is oock de Tweede oft Groote Heyde van Dodoneus.

Groote Heyde met eerst groene, daer nae roodtachtighe bloemen (in ’t Latijn Erica Coris folio tertia, oft Erica maior floribus herbaceis purpurantibus) is wat leegher, maer heeft wat grooter breedachtighe bruyner bladeren, oock vier tsamen. Een ander soorte heeft groenachtighe bloemkens, dichter by een, oft aers-gewijs ghevoeght.

Bessem Heyde met groene kleyne bloemkens is ruym dry voeten hoogh; ende heeft, behalven de heel dunne bladerkens, die langhs de steelen groeyen, aen ’t uyterste van de tackskens een vergaderinghe van veele andere bladerkens. Sy heet in ’t Spaensch Breco oft Uri, oft Urgueira, in ‘t Latijn Erica Coris folio quarta, oft Erica scoparia fiosculis herbaceis.

Vijfde Heyde van Clusius, in ’t Latijn Erica quinta Clusij, heeft grooter bloemen dan de voorgaende, verstorven peersch; maer is meest anderhalven voet hoogh, met veele rijsken, sijd-tackskens ende kleyne bladerkens, alles by een ghevoeght.

Kleyne Heyde is kleyner dan de voorgaende; ende heeft aschgrauwe onghetackte rijskens, veel by een staende bladerkens ende schoon bruyn-peersche oft witte bloemen, als knobbelkens oft klockskens; daerom heetse in ’t Enghelsch Sonall Heath; in ’t Latijn Erica Coris folio sexta Clusij, oft Erica pumila calculato Unedonis flore.

Kleyne Oostenrijcksche Heyde, in ’t Latijn Erica septima Clusij, in Oostenrijck Zinneck, is eenen voet hoogh, met veele ronde ligghende rijskens, ende dunne langhe bladerkens, vier by een, ende bleeck-peersche vierbladighe bloemen, vol kleyn bruyn saedt.

Ander Kleyne Oostenrijcksch Heyde, in ’t Latijn Erica Coris folio octava, is noch kleyner, oock ligghende, altijdt vier bladerkens tsamen hebbende, met kleyner vierhoeckighe groene oft grasverwighe bloemkens.

Derde Kleyne Oostenrijcksche Heyde, in ’t Latijn Erica Coris folio nona, is oock ligghende, ende kleyn, met dunne bruyn peersche rijskens, ende smalle bladerkens, dry by een; ende daer beneffens noch veele andere by een ghehoopt aen de tsoppen van de steelkens: de bloemkens zijn vierhoeckigh ende vierbladigh, lijfverwigh, met acht swarte draeykens, ende een peersch middelpriemken, ende kleyn bruyn saedt.

Heyde met beye oft besie, in ’t Latijn Erica baccifera van Lobel ghenoemt, is de Erica Coris folio decima (te voren septima) van Clusius: van Amatus Lusitanus ghehouden voor Acacalis Dioscoridis, die de Arabers Kesmesen noemen. Ende dit is een heesterachtigh ghewas, groeyende in Portugael, ende Camarinhera genoemt, recht op staende, anderhalven voet hoogh, broos, bruyn van schorsse, met dicke bruyne bladerkens, dry te gader, staende, heetachtigh van smaeck, met eenighe tsamentreckinghe: de besien zijn schoon, wit, doorschijnende, als bleeckachtighe peerlen, volsappigh, suer van smaeck, ende van de vrouwen ende kinderen veel gheacht, ende Camarinhas gheheeten, meest dry harde steenkens inhoudende. Het schijnt van de Kisnisen te verschillen, als elders blijcken sal.

Ander Heyde met besien. Beneffens de voorgaende isser Erica baccifera Matthioli, die de Erica Coris folio undecima van Clusius is. Sy heeft kleyne vollijfvighe dicke bladerkens, eerst verdroogende, ende daer nae scherpachtigh ende bijtende van smaeck, met drijbladighe bloemkens, ende ronde swarte besien, als Geneverbesien, inhoudende veele steenkens. Schijnt van aerdt de Malle Pruymkens wat te ghelijcken, die wy onder de Indische cruyden beschrijven. Wast in Oostenrijck ende Bohemen; oock in de Duynen van Hollandt; nochtans van de Veenbesien verschillende.

Middelbaer Heyde van Portugael, aldaer lemerinha ghenoemt, is heesterachtigh, doch maer anderhalven voet hoogh, met dunne rijskens, altijdt dry tsamen uyt den middensteel spruytende: de bladeren groeyen dry tsamen, onder grijsachtigh, kleyn, maer breeder dan d’ander: de bloemkens staen dry tsamen, aen d’een sijde ghekeert, grooter dan eenigh van de voorbeschreven soorten, hol, uytpuylende, purpur-root. Dit is Erica Coris folio duodecima by Clusius, te voren Erica octava Clusij, ende van Lobel Erica Iuniperi folia altera ghenoemt.

Dertiende Heyde is de voorgaende seer ghelijck, maer korter ende rouwer van bladeren, hebbende dunne bruyn-roode rijskens, eenen voet hoogh, met veele bladeren, altijdt vier op een rij, aen de bovenste rij smaller dan die van Thijm, ruygh ende hayrigh: de bloemen zijn langhworpigher dan de Leliekens van den Dale, niet soo buyckigh als de voorgaende, meest bleeck uyt den rooden (somtijdts oock wit) vijf oft ses by een hangende. Sy bloeyt meest tweemaels ‘siaers; ende is in Nederlant oock gemeyn; ende was daerom eertijdts Tweede Kleyne Heyde van Nederlandt geheeten, oft Neghenste Heyde van Clusius; maer nu heeft hijse self Erica Coris folio decima tertia ghenoemt.

Vremde Heyde van Brancion, in ’t Latijn Erica peregrina Brancionis, heeft houtighe rijskens, langachtighe bladers, seer dicht om de steelkens wassende, ende lijfverwighe ronde vierbladighe bloemkens.

Ander Vremde Heyde, in ’t Latijn Erica peregrina altera, voor een soorte van Vermiculata ghehouden, is de voorgaende heel ghelijck, maer kleyner, met groen-geele bloemkens.

Erica Chrysanthemis minima nostras, alsoo van Lobel genoemt, is een kleyne medesoorte van Cistus.

Phana, schrijft Bellonius, is een soorte van Heyde, heel Grieckenlandt door ghemeyn, van de gemeyne Heyde hier in verschillende, dat de ghene die Phana gaen vergaderen om hun vier te ontsteken, gheen ghereedtschap met hun en draghen, om de selve uyt der aerden te trecken, midts datse heel lichtelijck, ende sonder eenighe moeyte, met wortel ende al uytgheruckt kan worden: midts dat de veselkens der wortelen langhs den risch der aerden verspreydt wassen, ghelijck die van Cistus oft Ligustrum: daer die van de Ghemeyne Heyde seer diep ende vast verwortelen, ende qualijck sonder schup oft spade uytghetrocken worden.

Coris wordt oock onder ’t gheslacht van Heyde gherekent, in sonderheydt de Coris Brockenbergensis, by de Vremde Cruyden nae de Malle pruymkens hier nae beschreven.

Heyde van Alexandrien, in ‘t Latijn Erica Alexandrina Italorum, is de Sanamunda tertia, elders beschreven: maer een soorte daer van, die andere Erica Alexandrina Cortusi noemen, is den Veldt Cypres met ghedaente van Bladeloose.

Zee-Heyde, oft Erica marina, wordt hier nae onder de Vremde cruyden in ’t laetste Capitel vermaent.

Noch van de krachten van alle de gheslachten van Heyde.

De Heyde, om den wille van haer heete ende drooghe ghestaltenisse, plagh in oude tijden veel gheacht te worden teghen verscheyden gebreken: want sy namen de bloemen, ende menghendense met Honigh oft Suycker, ende ghebruyckten die des morghens ende des (1203) avonts tegen de vierdedaeghsche kortsen. De selve bloemen met Wijn inghenomen, oft van buyten opgheleydt, hielden sy voor seer goedt teghen de verkoude ende lamme leden. Poeder van de selve met Suycker ghemenght, ende op Boter ende Broodt ghestroyt, stopt den witten vrouwelijcken vloet. De selve bloemen noch versch zijnde, in water ghesoden, doen alle pijne ende weedom van den buyck ende andere leden vergaen, alsmen die daer mede badet, stooft oft bestrijckt. Sy zijn oock goedt teghen allerley flercijn, als de krancke daer in sitten.

Al ’t selve doet het water van dese bloemen ghedistilleert, datin Italien ghebruyckelijck is teghen de colijcke oft buyckpijn, die met grooten brandt ende dorst ghemenght is, te weten smorghens nuchteren ghedroncken. Ende dit selve ghedistilleert water, als oock tsap van de versche bloemen gheperst ende oock dat van de bladeren, dat nochtans soo wel niet te krijghen en is, gheneest de pijne ende roodtheydt van de ooghen, ende sterckt het ghesicht.

Andere segghen dat de Heyde den Tamariscus niet alleen van ghedaente maer oock van krachten seer ghelijck is, ende teghen de ghebreken van de milte in stede van Tamariscus vrijelijck gebruyckt magh worden, ende oock tegen den steen ende ’t graveel.

Olie uyt de bloemen van Heyde ghemaeckt, doet alle heete opdrachtigheden, voortsetende zeeren ende oock de roose ende wildt oft springhende vier vergaen, in sonderheydt van ’t aensicht.

De vrucht van Heyde met besien wordt de kortsighe menschen ghegeven, om den dorst te verslaen. De gene die dit ghewas voor de Acalis houden, segghen dat ’t water, daer die vrucht in gheweyckt is, t ghesicht verscherpt. Dese besien worden in Portugael van de kinders veel ghegeten, ende voor goedt van smaeck ghehouden. Dan de onse achten sommighe voor onghesondt.

De inwoonders van sommighe Schotsche Eylanden pleghen bedden oft slaepsteden van Heyde te maecken, de wortelen onderwaerts ende de bladeren bovenwaerts voeghende, dat sy sacht als pluymen schijnen te wesen, immers veel ghesonder zijn dan de bedden van Pluymen ghemaeckt: om dat de Heyde door haeren eyghen aerdt alle overvloedighe vochtigheden verteert ende verdrooght: ende alle de zenuwen, die met sulcke vochtigheden verladen zijn, versterckt, ende kracht geeft: soo dat de ghene, die ‘savondts heel moede ende mat waren, op dusdanighe bedden gheslapen hebben, des morghens heel wakker, sterck ende kloeck wederom op staen.

HET VI. KAPITTEL.

Van heide. (Erica tetralix, Calluna vulgaris, Erica cinerea)

Geslachten.

Heide is drievormig van geslachten die van elkaar in de gedaante van de bladeren en in schikking van de bloemen voldoende verschillen. Dan behalve die zijn er noch vele en verschillende soorten van heide van de hooggeleerde wijdvermaarde Carolus Clusius beschreven die we hier niet verhalen zullen en zenden de lezer tot hetgeen dat hij er van in zijn boeken in het lang geschreven en in het licht gegeven heeft.

Gedaante.

1. De eerste of gewone heide is een laag en klein, doch nochtans houtachtig en heesterachtig gewas dat zelden zeventien cm hoog wordt die vele dunne twijgjes voortbrengt waaraan zeer vele hardachtige en ruwachtige bladertjes die veel op de bladeren van de Tamarix of cipresboom lijken. De bloempjes zijn klein en bleekrood of mooi vleeskleurig en soms ook, maar zeer zelden, wit en groeien langs de twijgen van het midden tot aan het opperste toe. De wortel is houtachtig en langs de ris van de aarde verspreid en verbreid.

2. Dat ander en tweede geslacht van heide is ook een laag houtachtig struikje dat zeer vele dunne tere twijgjes heeft die van de wortel spruiten en met een bruine of zwarte roodachtige schors bedekt zijn en soms vijf en veertig cm hoog opschieten of langer en rondom begroeid met bijster kleine en zeer dicht bijeen gevoegde bladertjes (1202) die veel van gedaante op de bladeren van de gewone tijm lijken, maar veel kleiner en teerder. De bloempjes groeien bovenaan het opperste van de twijgjes en met vijf, zes of meer bijeen in een trosje dat neerwaarts hangt en van kleur bleekpaars, dat is vleeskleurig rood en van vorm langwerpig, binnen hol en voor open en lijken op een klein hol tonnetje. De wortel is teer en kruipt die op vele plaatsen nieuwe twijgjes en jonge scheutjes uitwerpt.

3. Het derde geslacht van heide is ook wel laag en klein, maar heeft ook zeer veel overvloedige houtachtige twijgjes die ook met zeer kleine bladertjes begroeid zijn, maar die zijn smaller en langwerpiger van vorm dan de bladeren van de voorgaande soorten. De bloempjes komen aarvormig voort omtrent de toppen van de twijgen, doch maar alleen aan de ene zijde en zijn blij rood van kleur en met zwarte uitstekende draadjes versiert.

Plaats.

1.2. Zowel de grote als de gewone of kleine heide groeien op dorre magere onvruchtbare ongebouwde bergen en velden en in de bossen en andere wildernissen van Neder en Hoogduitsland waar ze algemeen en bekend genoeg zijn.

3. De derde soort heb ik vroeger in Duitsland gevonden langs dat ganse rek land dat van Neurenberg af tot in Bohemen toe strekt en ook op dorre droge en ongebouwde woeste plaatsen en naast de bossen.

Tijd.

1.2. Heide bloeien de gehele zomer door, maar de eerste soort veel langer, op die manier dat ze tot in de herfst toe bloeiend gevonden kan worden.

3. De derde is met haar mooie lieflijke bloemen in april gevonden geweest.

Naam.

Dit gewas wordt in onze taal heyde genoemd, in het Hoogduits Heyden, in het Frans bruyere, in het Italiaans Erica, in het Spaans breco en ook wel soms quoiro, in het Engels heth, in het Grieks Ereice en in het Latijn Erica en is de echte eigen Erica van de ouders die sommige zeer kwalijk Myrica genoemd hebben daar de Myrica niets anders is dan de Tamarix boom die we in het voorgaande kapittel beschreven hebben.

1. De eerste soort heet eigenlijk heide of gewone heide of ook kleine heide, in het Latijn Erica prior.

2. De andere soort mag men grote heide (2003) noemen omdat ze hoger opschiet dan de eerste en gewone heide, in het Latijn Erica altera.

3. De derde soort heet Erica tertia, dat is derde heide of heide met smalle bladeren.

Aard, kracht en werking.

De geslachten van heide zijn merkelijk droog van naturen en hebben een verterende en scheidende of ontdoende kracht en kunnen alle vochtigheden in waasdom laten veranderen en vergaan, dan men moet tot dat doel zowel de bloemen van deze heide als de bladeren gebruiken, zo Galenus vermaant.

De toppen van de bloemen van heide, zegt Dioscorides, zijn zeer goed op de beten en steken van de slangen en diergelijke vergiftige dieren gelegd.

De honig die de bijen uit de heidebloemen verzamelen is niet goed of lieflijk van smaak zoals diegene die ze uit andere bloemen halen.

De takken van heide en vooral van de grote worden tegenwoordig veel gezocht om er bezems van te maken daar men de vloeren mee keert en reinigt en ook klerenbezems en kladders om de kleren en andere dingen te vegen, schrabben en wrijven.

BIJVOEGING.

De geslachten van heide die van Clusius en andere naast de voorverhaalde beschreven zijn hebben alle enige gelijkenis met elkaar zodat die de voorbeschrevene kent de andere zeer gemakkelijk te kennen zal komen, dan tot meerder voldoening hebben we die hier in het kort gesteld met noch wat van de namen en krachten er van wat het noodzakelijkste om te weten is. In Italië bij Rome daar heide zeer hoog en mooi groeit heet ze Erica scoparia omdat ze geschikt is om er bezems van te maken. De gewone naam van allen is in Frankrijk bruiere of briere, (maar een soort er van heet bronde) in het Engels heath, in het Hongaars teli zod alsof men wintergroen zei, in het Spaans quirhmela, in het Portugees quiciro. Clusius houdt ze voor het Tetralix daar Plinius van vermaant. De andere hebben hun eigen namen zoals hierna blijken zal.

Geslachten van heide uit Clusius, Lobel en andere zijn meest in tweeën gedeeld, te weten in die met bladeren van Tamarix en in die met bladeren van Coris of van de jeneverboom die meest alle in Spanje en Languedock en sommige in Nederland, Oostenrijk en elders groeien. Deze zullen we apart verhalen.

(Calluna vulgaris) Gewone heide met bladeren van Tamarix groeit zelden in Spanje en andere hete gewesten, maar hier te lande zeer veel en is vaak vijf en veertig cm hoog en meestal lager, met dunne harde houtachtige bruinrode twijgjes en vele groene bladertjes (altijd vier op een rij) die tenslotte ook twijgjes worden en dragen vele holle of bolle vierbladige bloemen, mooi paars en zelden wit. Ze bloeit tweemaal per jaar en heet Erica vulgatior folio Myricae. In Engeland wordt ze wat groter en heeft heel grijze ruige bladeren en bleker rode bloemen.

(Erica arborea) Grote heide met witte zeer welriekende bloemen, in het Latijn Erica flore albo prima Clusij of Erica Coris folio prima, in het Spaans atorga, is meer dan een mannen lengte hoog, de bladeren zijn nochtans klein en kort en vier op een rij.

Grote heide met rode of paarse bloemen is bijna zo hoog als de voorgaande, maar wat algemener en heet Erica Coris folio secunda of Erica major floribus purpurantibus. Dusdanige heide groeit veel in Languedoc en heeft wat meer en langere bladeren en paarse kleinere bloemen zulks als in Italië Erica scoparia of bezemheide heet die andere Erica major & procerior Italiaca noemen. Hierbij hoort de heide met bladeren van jenever van Lobel met vele dikke twijgjes en langere bladeren dan die van de gewone en vleeskleurige rode bloempjes die als tonnetjes hangen en met kleine draadjes versiert. Zulks is ook de tweede of grote heide van Dodonaeus.

(Erica herbacea) Grote heide met eerst groene en daarna roodachtige bloemen (in het Latijn Erica Coris folio tertia of Erica major floribus herbaceis purpurantibus) is wat lager, maar heeft wat grotere breedachtige bruiner bladeren, ook vier tezamen. Een andere soort heeft groenachtige bloempjes die dichter bijeen of aarvormig gevoegd zijn.

(Erica herbacea) Bezemheide met groene kleine bloempjes is ruim negentig cm hoog en heeft behalve de heel dunne bladertjes die langs de stelen groeien aan het uiterste van de takjes een verzameling van vele andere bladertjes. Ze heet in het Spaans breco of uri of urgueira, in het Latijn Erica Coris folio quarta of Erica scoparia fiosculis herbaceis.

(Erica cineraria) Vijfde heide van Clusius, in het Latijn Erica quinta Clusij, heeft grotere bloemen dan de voorgaande, verstorven paars, maar is meest vijf en veertig cm hoog met vele twijgen, zijtakjes en kleine bladertjes, alles bijeen gevoegd.

(Erica cineraria) Kleine heide is kleiner dan de voorgaande en heeft asgrauwe ongetakte twijgjes en veel bijeen staande bladertjes en mooi bruinpaarse of witte bloemen als knobbeltjes of klokjes en daarom heet ze in het Engels sonall heath, in het Latijn Erica Coris folio sexta Clusij of Erica pumila calculato Unedonis flore.

Kleine Oostenrijkse heide, in het Latijn Erica septima Clusij, in Oostenrijk Zinneck is dertig cm hoog met vele ronde liggende twijgjes en dunne lange bladertjes met vier bijeen en bleek paarse vierbladige bloemen vol klein bruin zaad.

(Erica herbacea) Andere kleine Oostenrijks heide, in het Latijn Erica Coris folio octava, is noch kleiner en ook liggend die altijd vier bladertjes tezamen heeft met kleiner vierhoekige groene of graskleurige bloempjes.

(Erica tetralix) Derde kleine Oostenrijkse heide, in het Latijn Erica Coris folio nona, is ook liggend en klein met dunne bruinpaarse twijgen en smalle bladertjes drie bijeen en daarnaast noch vele andere bijeen gehoopt aan de toppen van de steeltjes, de bloempjes zijn vierhoekig en vierbladig, vleeskleurig met acht zwarte draadjes en een paars middelpriempje en klein bruin zaad.

(Erica baccans) Heide met bes of bezie, in het Latijn Erica baccifera van Lobel genoemd, is de Erica Coris folio decima (te voren septima) van Clusius en van Amatus Lusitanus gehouden voor Acacalis Dioscoridis die de Arabieren kesmesen noemen. En dit is een heesterachtig gewas dat in Portugal groeit en camarinhera genoemd wordt, rechtop staat en vijf en veertig cm hoog, broos, bruin van schors en met dikke bruine bladertjes die drie tezamen staan, heetachtig van smaak en met enige tezamen trekking, de bessen zijn mooi, wit, doorschijnend als bleekachtige parels, vol sappig en zuur van smaak en van de vrouwen en kinderen veel geacht en camarinhas genoemd die meest drie harde steentjes bevatten. Het schijnt van de kisnisen te verschillen zoals elders blijken zal.

(Empetrum procumbens) Andere heide met bessen. Naast de voorgaande is er Erica baccifera Matthioli die de Erica Coris folio undecima van Clusius is. Ze heeft kleine zeer stevige dikke bladertjes die eerst verdrogen en daarna scherpachtig en bijtend van smaak zijn, met driebladige bloempjes en ronde zwarte bessen als jeneverbessen die vele steentjes bevatten. Schijnt van aard wat op de malle pruimpjes te lijken die we onder de Indische kruiden beschrijven. Groeit in Oostenrijk en Bohemen en ook in de duinen van Holland die nochtans van de veenbessen verschillen.

(Erica lusitanica) Middelbaar heide van Portugal die daar lemerinha genoemd wordt is heesterachtig, doch maar vijf en veertig cm hoog met dunne twijgen die altijd met drie tezamen uit de middensteel spruiten, de bladeren groeien drie tezamen, onder grijsachtig en klein, maar breder dan de andere, de bloempjes staan met drie tezamen en staan aan een kant, groter dan enige van de voor beschreven soorten, hol, uitpuilen en purpurrood. Dit is Erica Coris folio duodecima by Clusius, tevoren Erica octava Clusij en van Lobel Erica Juniperi folia altera genoemd.

Dertiende heide is de voorgaande zeer gelijk, maar korter en ruwer van bladeren en heeft dunne bruinrode twijgen van dertig cm hoog met vele bladeren en altijd vier op een rij, aan de bovenste rij smaller dan die van tijm, ruig en harig, de bloemen zijn langwerpiger dan de lelietjes van dalen en niet zo buikig als de voorgaande, meest bleek uit het rode (soms ook wit) die met vijf of zes bijeen hangen. Ze bloeit meest tweemaal per jaar en is in Nederland ook algemeen en is daarom ooit tweede kleine heide van Nederland genoemd of negende heide van Clusius, maar nu heeft hij het zelf Erica Coris folio decima tertia genoemd.

(Erica uit de Kaap) Vreemde heide van Brancion, in het Latijn Erica peregrina Brancionis, heeft houtige twijgen, langachtige bladeren die zeer dicht om de steeltjes groeien en vleeskleurige ronde vierbladige bloempjes.

Andere vreemde heide, in het Latijn Erica peregrina altera, wordt voor een soort van Vermiculata gehouden en is de voorgaande heel gelijk, maar kleiner en met groengeel bloempjes.

Erica Chrysanthemis minima nostras, alzo van Lobel genoemd, is een kleine medesoort van Cistus.

Phana, schrijft Bellonius, is een soort van heide die heel Griekenland door algemeen is en van de gewone hei hierin verschilt dat diegene die Phana gaan verzamelen om hun vuur te ontsteken geen gereedschap met zich dragen om die uit de aarde te trekken omdat ze heel gemakkelijk en zonder enige moeite met wortel en al uitgerukt kan worden omdat de vezeltjes van de wortels langs de ris van de aarde verspreidt groeien net zoals die van Cistus of Ligustrum daar die van de gewone heide zeer diep en vast wortelen en slecht zonder schop of spade uitgetrokken worden.

Coris wordt ook onder het geslacht van heide gerekend en vooral de Coris Brockenbergensis die bij de vreemde kruiden na de malle pruimpjes hierna beschreven wordt.

Heide van Alexandrië, in het Latijn Erica Alexandrina Italorum, is de Sanamunda tertia en elders beschreven, maar een soort er van die andere Erica Alexandrina Cortusi noemen is de veldcipres met gedaante van bladloze.

Zeeheide of Erica marina wordt hierna onder de vreemde kruiden in het laatste kapittel vermaand.

Noch van de krachten van alle geslachten van heide.

Heide vanwege van haar hete en droge vorm plag in oude tijden veel geacht te worden tegen verschillende gebreken want ze namen de bloemen en mengden het met honig of suiker en gebruikten die ‘s morgens en ‘s (1203) avonds tegen de vierdedaagse malariakoortsen. Die bloemen met wijn ingenomen of van buiten opgelegd hielden ze voor zeer goed tegen de verkouden en lamme leden. Poeder er van met suiker gemengd en op boter en brood gestrooid stopt de witte vrouwelijke vloed. Die bloemen die noch vers zijn in water gekookt laten alle pijn en weedom van de buik en andere leden vergaan als men die daarmee baadt, stooft of bestrijkt. Ze zijn ook goed tegen allerlei jicht als de zieke er in zitten.

Al hetzelfde doet het water van deze bloemen gedistilleerd dat in Italië gebruikelijk is tegen koliek of buikpijn die met grote brand en dorst gemengd is, te weten ‘s morgens nuchter gedronken. En dit gedistilleerd water als ook het sap van de verse bloemen geperst en ook dat van de bladeren dat nochtans niet zo goed te krijgen is geneest de pijn en roodheid van de ogen en versterkt het gezicht.

Andere zeggen dat de heide de Tamarix niet alleen van gedaante, maar ook van krachten zeer gelijk is en tegen de gebreken van de milt in plaats van Tamarix vrij gebruikt mag worden en ook tegen de steen en niergruis.

Olie uit de bloemen van heide gemaakt laat alle hete uitslag, voortsetende zeren en ook roos en wild of springend vuur vergaan en vooral van het aanzicht.

De vrucht van heide met bessen wordt de koortsige mensen gegeven om de dorst te verslaan. Diegene die dit gewas voor de Acalis houden zeggen dat het water daar die vrucht in geweekt is het gezicht verscherpt. Deze bessen worden in Portugal veel van de kinderen gegeten en voor goed van smaak gehouden. Dan de onze achten sommige voor ongezond.

De inwoners van sommige Schotse eilanden plegen bedden of slaapsteden van heide te maken en de wortels onder en de bladeren boven te voegen zodat ze zacht als pluimen schijnen te wezen, immers veel gezonder zijn dan de bedden van pluimen gemaakt omdat heide door haar eigen aard alle overvloedige vochtigheden verteert en verdroogt en alle zenuwen die met zulke vochtigheden verladen zijn versterkt en kracht geeft zodat diegene die ‘s avonds heel moe en mat waren en op dusdanige bedden geslapen hebben ‘s morgens heel wakker, sterk en kloek wederom opstaan.