Lactuca

HET XXII. CAPITEL.

Van Lattouwe oft Salaet.

Gheslachten.

De Lattouwe is tweederley, Tam ende Wildt; van de welcke de Tamme wederom veelderley is, ghelijck in dit Capitel door de beschrijvinghe van de voornaemste der selver bewesen sal worden.

Ghedaente.

1. Tamme oft Gemeyne Hof-Lattouwe geeft uyt haer wortel langhworpige, breedachtighe, gladde, bleeck-groene bladeren: daer tusschen spruyt daer nae eenen ronden, dicken, gheblaedden steel, vervult met wit melckachtigh sap; den welcken in ’t laetste in eenen wijden top oft krans verbreydt wordende, veele schuetkens draeght, daer op kleyne geelachtige bloemkens voortkomen, die in hayrachtighe bollekens veranderen ende vergaen, als sy hun saedt voort-brenghen; ’t welck kleyn is, langhworpigh, plat, ende witachtigh van verwe, seer selden swartachtigh. De wortel is langh, dick, met veele faselinghen behangen ende bewassen: de welcke ghequetst oft ghebroken zijnde, geeft insghelijcks oock een dun sap van haer, dat waterachtigh melck gelijckt, sulcks als uyt den steel pleegh te vloeyen. Ende soodanigh is de Lattouwe als sy van selfs voortskomt, gesaeydt zijnde, sonder dat eenighe oeffeninghe oft konste der hoveniers de ghedaente ende wesen van de selve verandert heeft.

Veranderinghe. Door konste ende neersticheydt van de hoveniers krijgen de bladeren van dese Lattouwe een ander gedaente: ende soo sietmense somtijdts heel ghekronckelde ende ghevouwen bladeren hebben; in voegen dat sy schier een Kalfs frase ghelijcken, ende dan noemtmense Gekronckelde Lattouwe; de welcke voorts van steelen, bloemen, saedt ende wortelen van de Gemeyne voorbeschreven soorte anders nergens in en verschilt.

B. Maer somtijdts sietmen dat de bladeren soo dicht in een wassen, ende tsamen sluyten, dat sy een Sluyt-Koolen ghelijcken, ende daerom Gesloten Lattouwe oft Krop-Salaet ghenoemt worden: ende dese is de allerschoonste ende de allerwitste Lattouwe, hebbende groote breede bladeren, die seer dicht tsamen van eener wortel wassen, alsoo dat de onderste op der aerden uytghespreydt ligghen, ende de middelste by nae over een wassen, ende ghelijck een Kabuys-Koolen toesluyten, als voorseydt is: dan de selve middelste bladeren en zijn geensins groen als die van de Gemeyne Lattouwe, maer uyt den seer lichten ende bleeck-geelen wat witachtigh van verwe: anders is dit gheslacht oock van steelen, bloemen, saedt ende wortelen de Gemeyne Lattouwe ghelijck.

2. Behalven de Ghemeyne Lattouwe, ende de gene [1007] die door konste gekronckelt oft gesloten zijn, isser noch een ander soorte van Lattouwe met donckerer groene bladeren, oft, soo Columella seydt, heel groene bladeren; de welcke Plinius Swarte Lattouwe noemt.

3. Voorts soo isser beneffens dese voorbeschreven soorten van Lattouwe een ander die bruyne ende bijnae peerschachtighe oft uyt den witten roodachtighe bladeren heeft, sulcks als Plinius, soo wy niet en missen, Roode Lattouwe heet.

Plaetse.

Lattouwe, seydt Palladius, wast geern in wel omgeroerde, vette, vochte ende gemeste aerde: ende, als Columella daer van schrijft, men maghse saeyen in plaetsen daer vochtigheyts genoegh omtrent is, dat is die geensins dor zijn, ende dat by schoon ende klaer weder, ende onder tamelijcken warme locht. Dan sy komt weeldiger, grooter ende schooner voort, alsmense niet al te dicht by een, maer wat verre oft wijdachtigh van malkanderen verplant oft saeyt: want anders en kan sy niet breedt worden, oft sluyten, ende kroppen krijgen.

Tijdt.

Men magh de Lattouwe, nae de leeringe van Palladius, alle ’t iaer door bequaemelijck saeyen. Maer hier in Nederduytschlandt saeytmense meest in ’t beginsel van de Lente, stracks nae dat de koude des winters wat vergaen oft vermindert is, te weten in Meert ende April: ende van daer voort tot heel diep in den Somer. Als sy uytgekomen is, dan moetmense haest verplanten, op dat sy niet en schiete: want anders alsmense laet staen sonder te versetten, soo krijgt sy seer haest, iae binnen twee oft dry maenden, nae dat sy gesaeyt is, hooge steelen, bloemen ende volkomen saet; ende en is dan niet meer beqaem om t’eten.

Naem.

De Gemeyne soorte van dit ghewas heet hier te lande Lattouwe ende Salaet; in Hooghduytschlandt Lattich; in Engelandt Lettes; in Vranckrijck Laictue; in Spaegnien Lechuga, Lettuga ende Alsace; in Italien Lattuca, in Beemerlandt Salat; in ’t Latijn heetse Lactuca sativa, dat is Tamme Lattouwe; in de Apoteken oock Lactuca; als ofmen Melck-cruydt seyde, ende dat nae het melckachtigh sap dat uyt de steelen ende wortelen van dit ghewas vloeyt, als het gequetst is. Den Grieckschen naem is Thridax hemeros, oft (als Galenus seydt) Thridacine: sommighe noemense oock Maronilion; maer de naevolgers van Pythagoras heetsen Eunouchion.

A. De soorte van dese Lattouwe met gekronckelde bladeren heet in ’t Latijn by Plinius Lactuca Crispa, in onse tael Gekronckelde Lattouwe; in ’t Hooghduytsch Krauser Lattich; in ‘t Fransoys Laictue crespue. Columnalle geeftse den toenaem van Lactuca Caeciliana.

B. De ander soorte met ghesloten ende krops-gewijs in een gedrongen bladeren heet hier te lande Crop-salaet; in Vranckrijck Laictue pommee ou testue; in Spaegnien Lechuga parada por il suelo; in ’t Latijn noemtmen se Lactuca capitata ende Lactuca sessilis, oft, als Plinius seydt, Lactuca Laconica, ende als Columella seydt, Lactuca Baetica; maer, als Petrus Crescentius seydt, Lactuca Romana, dat is Roomsche Lattouwe.

2. De soorte met donker groene bladeren, daer Plinius af vermaent, is van hem Nigra Lactuca, dat is Swarte Lattouwe gheheeten: hedens-daeghs is sy onbekent.

3. De Lattouwe met bruyne oft peersachtige, oft uyt den witten roodachtighe bladeren, is vanden selven Plinius Roode Lattouwe, in ’t Latijn Lactuca rubens gheheeten; dan dese en is hedens-daeghs oock niet bekent. Columella noemtse Lactuca Cypria: ende den selven Plinius noemtse op een ander plaetse Lactuca Graeca.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Lattouwe is een vocht ende koudt moes-cruydt, doch niet seer geweldighlijck, maer gantsch matelijck: want waer sy bijster koudt, sy soude onbequaem wesen om in spijse te gebruycken.

Lattouwe als spijse ingenomen, is goedt om de verhittinge van de mage te verkoelen: ende helptse als sy met galle gequelt oft overladen is. Sy verslaet den dorst, doet wel ende gherustlijck slapen, in spijse oft anders ghebruyckt; sy maeckt oock overvloedigheydt van melck, te weten in de voesters ende suygende vrouwen, die door onmatige hitte oft drooghte geen oft seer luttel soch hebben: want door dien dat sy de hitte ende de drooghte door haer vochtige koudigheydt matight, daerom dient sy seer wel om het melck in de borsten te doen komen: dan in de vrouwen, die koudt van aerdt zijn, en dient sy soo wel niet: selfs sy belet haer melck te krijgen.

Voorts soo eetmen de Lattouwe seer bequamelijck [1008] ende met goeden smaeck, als sy rouw is, met Azijn, Olie, ende een weynighsken Souts. Dan als sy in water ghesoden is, dan is sy eer verdouwt oft verteert, ende voedt meer.

Men brengt de Lattouwe ghemeynlijck op tafel in ’t beginsel van de maeltijdt, ende men eetse voor alle andere spijse; ’t welck den Poët Martialis oock betuygt in ouden tijde gebruyckelijck geweest te zijn, seggende in sijne dichten, dat de Lattouwe, die in sijn voor-vaders tijden in ’t laetste vande maeltijdt tot besluyt van het eetmael op tafel gebroght wierdt, in sijne tijden in ’t beginsel van de maeltijdt, ende voor alle andere spijse gegeten wierdt.

Dan men maghse soo wel in ’t beginsel als in ’t laetste van de maeltijdt seer bequaemelijck ghebruycken: want voor ander spijse ghegeten pleegh sy somtijdts den verloren lust om eten oft appetijt te verwecken, ende slappe mage te verquicken: maer in ’t laetste, ende nae alle ander spijse doet sy de dronckenschap, die door onmatigen dranck van Wijn ghekomen is, vergaen; door dien dat sy de dompen ende waesdommen vanden selven Wijn ten hoofdewaerts belett te klimmen ende op te stijgen.

Den gijl oft sap, ende daer nae het bloet dat vande Lattouwen inde adere groeyt, is wel vochtigh ende koudt, ende weynigh, dan nochtans niet quaedt, maer merckelijcken beter dan het gene dat van andere moes-cruyden in den lijfve groeyt; gemerckt dat het bloet, dat van andere moes-cruyden gemaeckt wordt, gantsch weynigh is, ende dat selve oock quaedt, als Galenus betuygt.

De Lattouwe, nae de leeringhe van den selven Galenus, en stopt den buyck niet, noch en maeckt hem oock niet weeck: want sy en heeft niet sarps oft wrangs in haer, daer door den buyck hardt gemaeckt soude moghen worden: noch oock sy en heeft niet souts oft scherps in haer, door ’t welcke sy kracht soude hebben om den buyck tot lossinghe te verwecken, ende den selven te suyveren. Dan al is ’t saecke dat Galenus het selve met eenighe reden schrijft, ende dat het kennelijck is, dat de Lattouwe de voorseyde wrange oft scherpe eygentheden in haer niet en heeft; nochtans is het door langhe ervarentheydt bevonden ende versocht, dat sy tot de weeckmackinghe des buycks, in sonderheydt als sy ghesoden is, seer wel doen kan: want door dien dat sy den buyck vochtigh maeckt, daer door verweckt sy hem oock tot lossinghe ende tot het uytdrijven der overvloedigheden, oft doet hem ten minsten lichteren kamerganck hebben: ’t welck Martialis oock wel bekent is geweest; want hy schrijft daer aldus van in het XI. Boeck van sijne Epigrammata, aen Julius Cercalis schrijvende, Voor allen sal u voorgheset worden Lattouwe, die seer goedt is om den buyck weeck te maecken.

Van buyten gebruyckt, heeft de Lattouwe oock eenige nuttigheyt: want de bladeren ende de steelen van Lattouwe groen gestooten zijn goedt geleyt op alle verhittinge, kleyne puysten ende wildt vier. De selve met wat souts op de versche verbrandtheydt geleyt, eer de bleynen voorts komen, versoeten de smerte, ende genesen de verbrandtheyt.

‘Tsaedt van de Lattouwe, veel ende langhen tijdt gebruykt, verdrooght dat mannelijck saedt, ende verdrijft den lust van byslapen.

‘Tselve saedt met eenighe drancken oft suypens ingenomen, is seer goedt om de mensche te doen rusten, ende ghemackelijck te doen slapen.

BIIVOEGHSEL.

De Lattouwe, anders Lattuwe oft Lattich ghenoemt, is een soo bekende moes-cruydt, datmen daer niet veele woorden meer van en behoorden te maecken. Dan de Tamme Lattouwe noemt Lobel Hof-Lattouwe; in ’t Latijn Lactuca sativa folio Scariolae; in ’t Spaensch Lettuga; in Hooghduytschlandt heetse somtijdts Der Lactuck; ende de Crop-salaedt heet daer Grosser Lattich; ende Weisser Lattich, in ’t Griecks Maroulla oft Maroullia; in ’t Latijn heetse by sommighe oock Lactuca polycephalos; in Italien Lattuga Cappucina; hier te lande Gesloten Lattuwe ende Crop Lattuwe. De Gekrolde Lattouwe noemt Lobel in ’t Latijn Lactuca crispa non capitata, in Nederduytsch Gekrolde ende Ghekronckelde Lattouwe onghesloten.

Roomsche Lattouwe, in ’t Latijn Lactuca Romana, seydt den selven Lobel, wordt meer gevonden in Italien dan in Duytschlandt oft Nederlandt, maer meest te Roomen, waer door datse Roomsche ghenoemt wordt, de welcke donckerer bladers heeft dan de ghemeyne, ende niet soo oneffen: oock soo is ’t saedt swart. ‘Theele cruydt is malscher, soeter ende lieffelijcker van smaeck dan de ghemeyne.

De onghesloten Lattouwe heet in Italien Lattuga Francese.

Lattouwe met lange bladeren is in heete landen gemeyn, bijnae soo langhe bladeren hebbende als de Cicoreye bladeren, ende oock soo smal, maer heel maels ende lieflijck, soet van smaeck, de welcke met recht Lactuca longifolia magh heeten.

Roode Lattouwe. Aengaende den naem Lactuca rubens, daer Plinius van vermaent, van Brussel (seydt Petrus Hondius) isser saedt van Krop-Salaedt gebroght, daer een Lattouwen van quam, die heel roodt van bladeren was, ende daerom Lactuca capitata rubra magh heeten. Dese Lattouwe was breedt van bladeren, wijt uyt ghespreydt, niet gekronckelt, nochtans niet seer geheel van verwe roodt, nae den swarten treckende, daer wat peersch by ghemenght was: anders was sy de ghemeyne Lattouwe van uytwendighe ghedaente ende wit saedt heel ghelijck, doch veel bruyner oft swarter dan die Roode Krop-lattouwe die hier te lande over langh in de hoven geoeffent is gheweest.

Voorts soo zijnder noch veele andere soorten van Salaet door oeffeninghe sulcks gheworden: maer die zijn alle meest in vier soorten begrepen, die van Krachten niet en verschillen, maer zijn van smaeck lieflijcker d’een dan d’ander, te weten de ghekronckelde Sluyt-kroppen, de gemeyne, ende de kleyne. De Sluyt-kroppen worden alleen verplandt; ende dese hebben wit saedt; ende sy worden grooter ende schooner door het verplanten, ende oock soeter van smaeck. Wildt ghy die wit ende schoon hebben, soo bindt boven het opperste tsamen twee daghen eer dat ghijse uyt treckt om te verplanten van d’een plaetse op d’ander, ende stroyter zandt op. Om de Lattouwe goedt ende welrieckende te maecken, steken sommighe het saedt van de selve in Citroen-saedt oft Orangiesaedt. Om haer grooter te doen groeyen, leytmen op haer herte een kleyn steenken. Maer Aristoxemis van Cyrenen begoot de Lattouwe met Honighwater, op datse grooter ende lieflijcker van smaeck soude worden. Dan van dese ende andere dinghen de Lattouwen belanghende salmen de boecken van de Landtwinninghe moghen lesen: die daer in ’t langh van verhaelen.

Brandt-Lattouwe en is geen soorte van dese Lattouwe, maer is de Tussilago oft Hoef-bladeren.

Noch van de krachten van Lattouwe.

Men houdt de Lattouwe voor koudt ende vochtigh in den eersten oft tweeden graedt; ende Lobel seydt, dat de Lattouwe een soorte van Endivie is, maer Lactuca ghenoemt is, om dat sy meer melcks van haer geeft dan de Endivien doen. Dat de Lattouwe koudt is, blijckt hier uyt, dat het sap, ’t welck uyt de oude oft volwassen steelen ende bladeren van Lattouwe ghedouwt wordt ende bewaert, als Opium oft Heulsap oft Meconium, bijnae alle de krachten van Opium heeft, doch niet soo schadelijck en is.

Lattouwe ghesoden in Gerste water, ende dat ghedroncken, vermeerdert het melck van de voesters, is datmen daer nae de borsten met de handt wrijft.

Lattouwe ghesoden ende met Boom-olie gemenght, is seer goedt ghegeten van den geelsuchtighen.

Lattouwe verveerscht het herte, ’t zy rouw ’t zy ghesoden; ende is goedt teghen het walghen ende opworpen van de maghe.

Lattouwe-saedt, als Plinius schrijft, is goedt tegen de steken van de Scorpioenen, met wijn inghenomen. ‘Tselve saedt ghestooten met saedt van witten Heul verdrijft de hitte ende smerte vande pisse: maer ’t selve oock ghestooten, ende met sogh ghemenght van een vrouwe die een dochter heeft gedragen, ende wit van een Ey, is seer goedt om op ’t voorhooft te binden, om te doen slapen. Het selve Lattouwe saedt gheweyckt in water, daer stael in ghebluscht is, ghemenght met een weinigh poeder van Yvoor, is een sonderlinghe hulpe tegen den witten vloedt vande vrouwen.

Wt dit saedt met Roosen water vermenght, wordt een Olie ghemaeckt; van de welcke een weynighsken met vleeschsop oft wijn smorgens ghedroncken ettelijcke daghen achter een, seer goedt is voor de ghene die het saedt ontgaet oft druypt.

De wortelen worden van veele voor een leckernije ghegeten, als sy groot ende malsch zijn, ende eer dat het cruydt gheschoten is oft bloemen ghekregen heeft.

Het Crop-salaet wordt voor het alderlieflijckste ende alderedelste van alle de soorten van salaet ghehouden. Maer de Roomsche Lattouwe is bequaemer om den kamergangh ter verwecken, seydt Lobel dan de andere.

De teere ende weecke menschen moeten de Latouwe eer ghesoden dan rouw eten: oft ten minsten rouw met Rackette eten, om de koude van de selve te matigen, oft met eenighe andere heete cruyden, als Munte oft Ruyte. Maer hier toe dient sy best eer sy opgheschoten is. Want als den steel begint te wassen, soo wordt de Lattouwe bitter, ende is niet bequaem om voor spijse oft andersins inghenomen te worden. Sommighe houden voor best, datmen de Lattouwe, die men rouw eet, niet en wascht, seggende dat sy dan gheen schade met allen doen en sal, in sonderheydt alsmen daer stercken wijn op drinckt.

Men bewaert de bladeren van Lattouwe noch malsch zijnde in Azijn oft Pekel; ende soo zijn sy smaeckelijck. Elders worden de Lattouwen, als sy gheschoten zijn, in Pekel gheleydt; ende daer door krijgen sy eenighe kracht, het sap oft melck van Wilde Lattouwe ghelijckende.

Maer de ghene die longhersuchtigh zijn, bloet-spouwen, kort van aedem zijn, ende de kinderen begeeren te krijghen, en behoeven gheen Lattouwe te eten. Want de Lattouwe veel gheten, maeckt winden, verduystert het ghesicht, maeckt de maghe slap, ende doet wormen groeyen, ende maeckt het lichaem traegh.

Lattouwe van buyten ghebruyckt, is nut teghen alle heete apostumen, ende kleyne oft lichte puysten ende opdrachtigheden; [1009] maer teghen de groote en is sy niet krachtigh ghenoegh. Haer sap met olie van Roosen ghemenght, verdrijft de pijne van den hoofde, ende doet slapen de ghene die de kortse hebben, op ‘’t voorhooft ende aen den slagh van den hoofde ghestreken. Het is oock goet om te gorgelen, ghemenght met sap van Granaetappels, tegen de heete gheswillen van de keele. Het selve aen de manlijcke schamelheydt ghestreken, stopte het vloeden van het mannelijck saedt, in sonderheyt alsser wat Campher by is. Het ghedistilleert water van de Lattouwe is nut tot al ’t ghene daermen het sap toe gebruyckt, maer meest teghen de verhittinghe der ooghen, ende het wildt vier.

HET XXII. KAPITTEL.

Van lattouwe of sla. (Lactuca sativa)

Geslachten.

Slat is tweevormig, tam en wild waarvan de tamme wederom veelvormig is zoals in dit kapittel door de beschrijving van voornaamste er van bewezen zal worden.

Gedaante.

1. Tamme of gewone hofsla geeft uit haar wortel langwerpige, breedachtige, gladde, bleekgroene bladeren en daartussen spruit daarna een ronde, dikke, bladige steel die gevuld is met wit melkachtig sap die tenslotte in een wijde top of krans verbreid wordt en vele scheden draagt waarop kleine geelachtige bloempjes voorkomen die in haarachtige bolletjes veranderen en vergaan als ze hun zaad voortbrengen wat klein is, langwerpig, plat en witachtig van kleur en zeer zelden zwartachtig. De wortel is lang, dik en met vele vezels behangen en begroeid en als die gekwetst of gebroken wordt geeft het insgelijks ook een dun sap van zich dat op waterachtig melk lijkt zulks als uit de steel plag te vloeien. En zodanig is de sla als ze vanzelf voortkomt en gezaaid is zonder dat enige teelt of kunst van de hoveniers de gedaante en wezen er van veranderd heeft.

Verandering. Door kunst en vlijt van de hoveniers krijgen de bladeren van deze sla een andere gedaante en zo ziet men ze soms heel gekronkelde en gevouwen bladeren hebben op die manier dat ze vrijwel op een kalfsneus lijken en dan noemt men ze gekronkelde sla die voorts van stelen, bloemen, zaad en wortels van de gewone voorbeschreven soort nergens anders in verschilt.

B. Maar soms ziet men dat de bladeren zo dicht ineen groeien en tezamen sluiten dat ze op een sluitkool lijken en daarom gesloten sla of kropsla genoemd worden en dit is de allermooiste en de allerwitste sla die grote brede bladeren heeft die zeer dicht tezamen van een wortel groeien alzo dat de onderste op de aarde uitgespreid liggen en de middelste er bijna overheen groeien en als een kabuiskool toesluiten, als gezegd is, dan die middelste bladeren zijn geenszins groen als die van de gewone sla, maar uit het zeer lichte en bleekgele wat witachtig van kleur, anders is dit geslacht ook van stelen, bloemen, zaad en wortels de gewone sla gelijk.

2. Behalve de gewone sla en diegene [1007] die door kunst gekronkeld of gesloten zijn is er noch een ander soort van sla met donkerder groene bladeren of, zo Columella zegt, heel groene bladeren die Plinius zwarte sla noemt.

3. Voorts zo is er naast deze voorbeschreven soorten van sla een andere die bruine en bijna paarsachtige of uit het witte roodachtige bladeren heeft zulks als Plinius, zo we niet missen, rode sla noemt heet.

Plaats.

Sla, zegt Palladius, groeit graag in goed omgeroerde, vette, vochtige en gemeste aarde en, als Columella er van schrijft, men mag het zaaien in plaatsen daar vochtigheid genoeg omtrent is, dat is die geenszins dor zijn en dat bij helder en mooi weer en onder tamelijke warme lucht. Dan ze komt weelderiger, groter en mooier voort als men ze niet al te dicht bijeen, maar wat ver of wijdachtig van elkaar verplant of zaait want anders kan ze niet breed worden of sluiten en kroppen krijgen.

Tijd.

Men mag sla, naar de lering van Palladius, het hele jaar door wel zaaien. Maar hier in Nederduitsland zaait men het meest in het begin van de lente nadat de koude van de winters wat vergaan of verminderd is, te weten in maart en april en vandaar voort tot heel diep in de zomer. Als ze uitgekomen is dan moet men ze gauw verplanten zodat ze niet schiet, want anders als men ze laat staan zonder te verzetten krijgt ze zeer gauw, ja binnen twee of drie maanden nadat ze gezaaid is hoge stelen, bloemen en volkomen zaad en is dan niet meer geschikt om te eten.

Naam.

De gewone soort van dit gewas heet hier te lande lattouwe en salaet, in Hoogduitsland Lattich, in Engeland lettes, in Frankrijk laictue, in Spanje lechuga, lettuga en alsace, in Italie lattuca, in Bohemen Salat en in het Latijn heet ze Lactuca sativa, dat is tamme sla, in de apotheken ook Lactuca alsof men melkkruid zei en dat naar het melkachtig sap dat uit de stelen en wortels van dit gewas vloeit als het gekwetst is. De Griekse naam is Thridax hemeros of (als Galenus zegt) Thridacine, sommige noemen het ook Maronilion, maar de navolgers van Pythagoras noemen het Eunouchion.

A. De soort van deze sla met gekronkelde bladeren heet in het Latijn bij Plinius Lactuca Crispa, in onze taal gekronkelde sla, in het Hoogduits Krauser Lattich, in het Frans laictue crespue. Columnalle geeft ze de toenaam van Lactuca Caeciliana.

B. De ander soort met gesloten en kropvormig ineen gedrongen bladeren heet hier te lande crop-salaet, in Frankrijk laictue pommee of testue, in Spanje lechuga parada por il suelo, in het Latijn noemt men ze Lactuca capitata en Lactuca sessilis of, als Plinius zegt, Lactuca Laconica en als Columella zegt Lactuca Baetica, maar als Petrus Crescentius zegt Lactuca Romana, dat is Roomse sla.

2. De soort met donker groene bladeren daar Plinius van vermaant is van hem Nigra Lactuca, dat is zwarte sla genoemd en is tegenwoordig onbekend.

3. De sla met bruine of paarsachtige of uit de witte roodachtige bladeren is van dezelfde Plinius rode sla, in het Latijn Lactuca rubens genoemd en deze is tegenwoordig ook niet bekend. Columella noemt het Lactuca Cypria en dezelfde Plinius noemt het op een andere plaats Lactuca Graeca.

Aard, kracht en werking.

Sla is een vochtig en koud moeskruid, doch niet zeer geweldig, maar gans matig want zou ze bijster koud zijn zou ze ongeschikt wezen om in spijs te gebruiken.

Sla als spijs ingenomen is goed om de verhitting van de maag te verkoelen en helpt ze als ze met gal gekweld of overladen is. Ze verslaat de dorst, laat goed en gerust slapen in spijs of anders gebruikt, ze maakt ook overvloed van melk, te weten in de voedsters en zuigende vrouwen die door onmatige hitte of droogte geen of zeer weinig zog hebben want doordat ze de hitte en droogte door hun vochtige koudheid matigt daarom dient ze zeer goed om het melk in de borsten te laten komen, dan in de vrouwen die koud van aard zijn dient ze niet zo goed, zelfs belet het hun melk te krijgen.

Voorts zo eet men sla zeer geschikt [1008] en met goede smaak als ze rouw is met azijn, olie en wat zout. Dan als ze in water gekookt is dan is ze eerder verdouwt of verteerd en voedt meer.

Men brengt sla gewoonlijk op tafel in het begin van de maaltijd en men eet ze voor alle andere spijs wat de poëet Martialis ook betuigt in oude tijden gebruikelijk geweest te zijn en zegt in zijn gedichten dat sla die in zijn voorvaders tijden op het eind van de maaltijd tot besluit van het eetmaal op tafel gebracht werd in zijn tijden in het begin van de maaltijd en voor alle andere spijs gegeten werd.

Dan men mag het zowel in het begin als op het eind van de maaltijd zeer geschikt gebruiken want voor ander spijs gegeten plag het soms de verloren lust om eten of appetijt te verwekken en slappe maag te verkwikken, maar op het eind en na alle ander spijs laat ze de dronkenschap die door onmatige drank van wijn gekomen is vergaan doordat ze de dampen en waasdom van die wijn ten hoofdewaarts belet te klimmen en op te stijgen.

De gijl of sap en daarna het bloed dat van de sla in de aderen groeit is wel vochtig en koud en weinig, dan nochtans niet kwaad, maar merkelijk beter dan hetgeen dat van andere moeskruiden in het lijf groeit, gemerkt dat het bloed dat van andere moeskruiden gemaakt wordt gans weinig is en dat ook kwaad, als Galenus betuigt.

Sla, naar de lering van dezelfde Galenus, stopt de buik niet, noch maakt hem ook niet week want ze heeft niet scherps of wrangs in haar waardoor de buik hard gemaakt zou mogen worden, noch ook heeft ze niets zouts of scherps in zich waardoor ze kracht zou hebben om de buik tot lossen te verwekken en die te zuiveren. Dan al is het zo dat Galenus het met enige reden schrijft en dat het duidelijk is dat sla de voor vermelde wrange of scherpe eigenschappen niet in zich heeft, nochtans is het door lange ervaring bevonden en onderzocht dat ze tot het week maken van de buik en vooral als ze gekookt is zeer goed doen kan want doordat ze de buik vochtig maakt daardoor verwekt ze hem ook tot lossen en tot het uitdrijven van de overvloedigheden of laat hem tenminste lichtere kamergang hebben wat Martialis ook wel bekend is geweest want hij schrijft er aldus van in het XIde boek van zijn Epigrammata en schrijft daar aan Julius Cercalis; ‘Voor allen zal u sla voorgezet worden die zeer goed is om de buik week te maken’.

Van buiten gebruikt heeft sla ook enige nuttigheid want de bladeren en stelen van sla groen gestoten zijn goed gelegd op alle verhitting, kleine puisten en wild vuur. Die met wat zout op de verse verbranding gelegd eer de blaren voortkomen verzoeten de smart en genezen de verbranding.

Het zaad van sla veel en lange tijd gebruikt verdroogt dat mannelijk zaad en verdrijft de lust van bijslapen.

Hetzelfde zaad met enige dranken of soepje ingenomen is zeer goed om de mens te laten rusten en gemakkelijk te laten slapen.

BIJVOEGING.

Sla, anders lattuwe of lattich genoemd, is een zo bekend moeskruid dat men daar niet vele woorden meer van behoorde te maken. Dan de tamme sla noemt Lobel hof-lattouwe, in het Latijn Lactuca sativa folio Scariolae, in het Spaans lettuga, in Hoogduitsland heet ze soms Der Lactuck en kropsla heet daar Grosser Lattich en Weisser Lattich, in het Grieks Maroulla of Maroullia, in het Latijn heet het bij sommige ook Lactuca polycephalos, in Italië lattuga cappucina en hier te lande gesloten sla en kropsla. De gekrulde sla noemt Lobel in het Latijn Lactuca crispa non capitata, in Nederduits gekrulde en gekronkelde ongesloten sla.

(var. romana) Roomse sla, in het Latijn Lactuca Romana, zegt dezelfde Lobel, wordt meer gevonden in Italie dan in Duitsland of Nederland, maar meest te Rome waardoor dat het Roomse genoemd wordt die donkerder bladeren heeft dan de gewone en niet zo oneffen en ook is het zaad zwart. Het hele kruid is malser, zoeter en lieflijker van smaak dan de gewone.

De ongesloten sla heet in Italië lattuga francese.

Sla met lange bladeren is in hete landen algemeen die bijna zulke lange bladeren heeft als cichoreibladeren en ook zo smal, maar heel mals en lieflijk, zoet van smaak die met recht Lactuca longifolia mag heten.

Rode sla. Aangaande de naam Lactuca rubens daar Plinius van vermaant is te Brussel (zegt Petrus Hondius) zaad van kropsla gebracht daar een sla van kwam die heel rood van bladeren was en daarom Lactuca capitata rubra mag heten. Deze sla was breed van bladeren, wijdt uitgespreid en niet gekronkeld, nochtans niet zeer geheel van rood van kleur en trok wat naar daar wat paars bij gemengd was, anders was ze de gewone sla van uitwendige gedaante en wit zaad heel gelijk, doch veel bruiner of zwarter dan die rode kropsla die hier te lande lang in de hoven geteeld is geweest.

Voorts zo zijn er noch vele andere soorten van sla door teelt zulks geworden, maar die zijn alle meest in vier soorten begrepen die van krachten niet verschillen, maar zijn van smaak lieflijker de een dan de ander, te weten de gekronkelde sluitkroppen, de gewone en de kleine. De sluitkroppen worden alleen verplant en deze hebben wit zaad en ze worden groter en mooier door het verplanten en ook zoeter van smaak. Wil ge die wit en mooi hebben bindt boven het opperste tezamen twee dagen eer dat ge ze uittrekt om te verplanten van de ene plaats op de ander en strooi er zand op. Om de sla goed en welriekend te maken steken sommige het zaad ervan in citroenzaad of oranjeappelzaad. Om haar groter te laten groeien legt men op haar hart een klein steentje. Maar Aristoxemis van Cyrene begoot sla met honigwater zodat ze groter en lieflijker van smaak zou worden. Dan van deze en andere dingen die sla aangaan zal men de boeken van de landwinning mogen lezen die daar in het lang van verhalen.

Brandsla is geen soort van deze sla, maar is de Tussilago of hoefbladeren.

Noch van de krachten van sla.

Men houdt sla voor koud en vochtig in de eerste of tweede graad en Lobel zegt dat de sla een soort van andijvie is maar Lactuca genoemd is omdat ze meer melk van zich geeft dan andijvie doet. Dat sla koud is blijkt hieruit dat het sap wat uit de oude of volwassen stelen en bladeren van sla geduwd en bewaart wordt als opium of heulsap of Meconium en bijna alle krachten van opium heeft, doch niet zo schadelijk is.

Sla in gerstewater gekookt en dat gedronken vermeerdert het melk van de voedsters is het dat men daarna de borsten met de hand wrijft.

Sla gekookt en met boomolie gemengd is zeer goed gegeten van de geelzuchtige,

Sla ververst het hart, hetzij rouw hetzij gekookt en is goed tegen het walgen en opwerpen van de maag.

Slazaad, als Plinius schrijft, is goed tegen de steken van de schorpioenen met wijn ingenomen. Hetzelfde zaad gestoten met zaad van witte heul verdrijft de hitte en smart van de plas, maar hetzelfde ook gestoten en met zog gemengd van een vrouw die een dochter heeft gedragen en wit van een ei is zeer goed om op het voorhoofd te binden om te laten slapen. Hetzelfde slazaad geweekt in water daar staal in geblust is en gemengd met wat poeder van ivoor is een bijzondere hulp tegen de witte vloed van de vrouwen.

Uit dit zaad met rozenwater vermengt wordt een olie gemaakt waarvan wat met vleessap of wijn ‘s morgens gedronken ettelijke dagen achter elkaar zeer goed is voor diegene die het zaad ontgaat of druipt.

De wortels worden van vele voor een lekkernij gegeten als ze groot en mals zijn en eer dat het kruid geschoten is of bloemen gekregen heeft.

Kropsla wordt voor het allerlieflijkste en alleredelste van alle soorten van sla gehouden. Maar de Roomse sla is beter om de kamergang te verwekken, zegt Lobel, dan de andere.

De tere en weke mensen moeten sla eerder gekookt dan rouw eten of tenminste rouw met raket eten om de koude er van te matigen of met enige andere hete kruiden als munt of ruit. Maar hiertoe dient ze het beste eer ze opgeschoten is. Want als de steel begint te groeien wordt de sla bitter en is niet geschikt om voor spijs of anderszins ingenomen te worden. Sommige houden voor best dat men sla die men rouw eet niet wast en zeggen dat ze dan totaal geen schade doen zal en vooral als men er sterke wijn op drinkt.

Men bewaart de bladeren van sla die noch mals zijn in azijn of pekel en zo zijn ze smakelijk. Elders wordt sla als ze geschoten zijn in pekel gelegd en daardoor krijgen ze enige kracht die op het sap of melk van wilde sla lijkt.

Maar diegene die longzuchtig zijn, bloedspouwen, kort van adem zijn en kinderen begeren te krijgen behoeven geen sla te eten. Want sla veel gegeten maakt winden, verduistert het gezicht, maakt de maag slap en laat wormen groeien en maakt het lichaam traag.

Sla van buiten gebruikt is nuttig tegen alle hete blaren en kleine of lichte puisten en uitslag, [1009] maar tegen de grote is ze niet krachtig genoeg. Haar sap met olie van rozen gemengd verdrijft de pijn van het hoofd en laat diegene slapen die koorts hebben, op het voorhoofd en aan de slag van het hoofd gestreken. Het is ook goed om te gorgelen en gemengd met sap van granaatappels tegen de hete gezwellen van de keel. Hetzelfde aan de manlijke schaamstreek gestreken stopt het vloeden van het mannelijk zaad en vooral als er wat kamfer bij is. Het gedistilleerd water van sla is nuttig tot al hetgeen daar men het sap toe gebruikt, maar meest tegen de verhitting van de ogen en het wild vuur.

HET XXIII. CAPITEL.

Van VVilde Lattouwe.

Ghedaente.

De Wilde Lattouwe, die in de Apoteken Endivia in ‘t Latijn gheheeten wordt, heeft langhe bladeren, doch kleyner ende smaller dan de Ghemeyne oft Tamme Lattouwe-bladeren, ende over beyde sijden diep ghesneden ende ghekerft, die van achter, langhs de middelste ribbe, met ettelijcke saegh-ghewijse gheschicktelijck ghevoeghde stekende doornen beset zijn. Den steel is anderhalven voet hoogh, heel rouw, ende met dunne hayrkens ende ghelijcke bladeren bekleedt, ende omtrent sijn tsop in ettelijcke sijd-steelkens verdeylt; aen d’opperste van de welcke wassen kleyne bloemkens, gelijck aen de Tamme Lattouwe, die oock metter tijdt in stuyfkens veranderen ende verwaeyen. ‘Tsaedt is bruyn oft swartachtigh, anders dat van de Tamme Lattouwe ghelijckende. Dan de wortel is kleyner ende korter. Wt dese Lattouwe, als sy ghequetst oft ghebroken wordt, vloeyt oock een witachtigh sap, bleeck oft waterachtigh melck van verwe ghelijckende, wat bitterachtigh van smaeck

Plaetse.

Dit cruydt wast aen de kanten van de velden ende bouwlanden, ende by de weghen, neffens de grachten ende kuylen, ende op dierghelijcke onghebouwde plaetsen: somtijdts oock in de moeshoven, ende tusschen de Wijngaerden; ende daer ‘t eens ghesaeyt is, daer komt het lichtelijcken alle iaeren wederom van selfs voort.

Tijdt.

Dese Wilde Lattouwe bloeyt en is op haer schoonste in de Braeckmaendt, Hoymaendt ende Oogstmaendt.

Naemen.

Hier te lande heet dit gewas Wilde Lattouwe, in Hooghduytschlandt Wilder Lattich; in Vranckrijck Laictue sauvage; in Italien Latuca salvatica; in Spaegnien Lechuga salvage. De Griecken noemense Thridax agria; de Latijnen Lactuca silvestris. De Apotekers heetense Endivia, maer qualijck: want het Intybum is met eenen bedorven naem Endivia ghenoemt. Voorts soo wordt dese Wilde Lattouwe van sommighe Serriola met twee rr gheheeten om dat de bladeren langhs haer ribben van achter met stekelighe doornkens saeghs-gewijs (in ’t Latijn ferrae modo) ghewapent zijn. Men leest by Galenus (lib.2. De alimentorum facultatibus) dat de Tamme Lattouwe Thridacine in ’t Griecks heet: dan behalven dese seydt hy, dat by sijne landtslieden (te weten by de inwoonders van Pergamum in Asia) een ander wildt moes-cruydt gevonden wordt, datse Thridacine noemen; ’t welck in de weghen selve groeyt, ende aen de uytstaende kanten van de grachten, ende voorts oock op de vochtighe ende andere onghebouwde plaetsen. Dese Thridacina is een kleyn moescruydt, seydt hy, de eerste uytghesproten oft voortsghekomen Lattouwe ghelijckende, doch eenige bitterheyt in haer hebbende, die noch grooter wordt, als sy hoogher opschiet: dan als sy heel opgeschoten is, ende eenen volkomen steel voortghebroght heeft, soo is sy merckelijcken bitter van smaeck. Dit zijn de woorden van Galenus aengaende dit cruydt: maer oft dat eenerhande ghewas is met dese onse Wilde Lattouwe (daer wy teghenwoordighlijck van handelen) oft niet, dat staet een ieder noch vry om rijpelijcker te overweghen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Wilde Lattouwe is van naturen koudt ende droogh; ende dat (in dien sy den Heul van krachten ghelijck is, als Dioscorides daer van seydt) tot bijnae in den derden graed; te weten als sy noch versch ende groen is, maer droogh gheworden zijnde, niet verder dan in den tweeden graed; beneffens desen aerd soo heeft sy noch eenighe afvaghende ende openende kracht, om dat sy van eenighe scherpigheyt, warmte ende bitterheyt mede deelachtigh is.

Sy heeft oock, als Dioscorides schrijft, de kracht van den buyck weeck te maecken: want hy seydt aldus: “Tsap van de Wilde Lattouwe twee oboli oft eenen scrupel tseffens met Honigh-azijn ghedroncken, iaeght af door den kamerganck de waterachtighe vochtigheden. ‘Tselve sap in de ooghen ghedaen oft ghedruypt, maeckt claer ghesicht ende neemt de duysterheyt ende schellen daer af. Op de verbrandtheydt is dit sap oock goet ghestreken, met vrouwen melck vermenght. ‘Tselve sap inghenomen doet slapen, ende in ’t kort gheseydt, versoet alle pijn ende weedom: ende is goet tegen de beten ende steken van de Scorpioenen, ende Phalangien oft quade gespickelde fenijnighe Spinnekoppen, op gheleydt, oft liever ghedroncken. Dit waren de woorden van Dioscorides.

Dan hedensdaeghs wordt dit cruydt in de Apoteken ende elders in stede van Intybum, dat is Endivie, ghebruyckt; ende dat niet heel qualijck: want tot de ontstekinghen ende verhittinghen des levers, ende teghen de geelsucht is het seer dienstelijck: want het matight de hitte, ende suyvert de doorganghen ende aderen des lichaems al openende.

‘Tsaedt van dese Wilde Lattouwe belet oock de onkuysche droomen, ende beneemt den lust van bijslapen, van krachten den sade van de Tamme Lattouwe heel ghelijck.

BIIVOEGHSEL.

De teghenwoordighe soorte van Wilde Lattouwe is van Lobel Ghemeyne Endivie der Apoteken, oft oock Tweede Tamme Endivie gheheeten, in ’t Latijn Seris domestica secunda, oft Lactucina Dioscoridis; dan hy voeght daer noch by, datse qualijck voor Wilde Lattouwe ghehouden wordt, seggende datter een ander ghewas in Languedock wast dat meer ghelijckenisse met de Wilde Lattouwe van Dioscorides heeft dan dese teghenwoordighe, die hedensdaeghs in de Apoteken voor de Endivie ghebruyckt wordt. Want de bladers van dese Endivie, als sy eerst uytspruyten, zijn langer dan die van de Witte Endivie; maer als sy meer volwassen zijn, worden sy rondom de kanten uytgehoolt ende ghetandt, ghelijck die vande Cancker-bloemen, met sommige stekende doornkens beset. Den steel is ses voeten hoogh (Dodoneus seydt dat den steel van sijne Wilde Lattouwe maer anderhalven voet hoogh is) rouw, enckel, recht, vol melcks, dragende bleeckgeele bloemen, die van de Lattouwe ghelijck, bitter van smaeck, in sonderheydt die koudt is. De wortel is scherp, kleyn faselachtigh, die van de Witte Endivie ghelijck; de welcke van de Apotekers pleegh ghemenght te worden in den Syroop. Daerom is sy eer voor een soorte van Endivie dan Sonchus oft Gansendistel te houden; hoe wel dat sommige de selve voor Sonchus oft Gansendistel aengesien hebben: [1010] daer haeren aerdt nochtans seer teghen strijdt: want de selve Endivie en wordt niet malsch, noch oock nimmer etelijck, iae sy wordt eer bitter ende houdtachtigh, alsoo haest als sy ghebloeyt heeft. Van dit selve cruydt wordt oock den Syroop De Succo Endiviae ghemaeckt, ende daer worden den wateren van ghedistilleert, daer mede de Apotekers bereyden hunlieder infusien oft weyckinghen van Rhabarber. Ende voorwaer, voeght den selven Lobel daer noch by, dese Endivie is niet alleen bequaemer tot het ghesoden sap ende ghedistilleert water teghen de onghesteltheyt ende verstoppinghe van de Lever, ende grootste aders, maer oock om te weycken den Rhabarber, de Myrobalanen ende dierghelijcke medicijnen, soo wel om dat sy door eenighe dunner ende onnutter vochtigheyt die sy heeft, beter opent ende afvaeght, als oock om datse intreckt tot in ’t binnenste van de dinghen die te weycken zijn: oock en is haer hitte niet te groot, noch sy en hindert niet met haer bitterheyt: ende daer beneffens de teeckenen van dese komen beter over een met de teeckenen van de bitter Endivie met smalle bladers, dan met die van de Wilde Lattouwe, met de welcke volkomentlijck over een komt de volghende soorte, immers nae de meyninghe van den selven Lobel, diese aldus beschrijft:

Wilde Lattouwe, in ’t Latijn Lactuca silvestris, in ’t Spaensch Lechuga salvago, die in Languedock wast, is soo vol overvloedigh melckachtigh sap, dat de ghene die dat sap vergaderen, den slaperigh-maeckenden reuck van ’t selve seer qualijck verdraghen moghen: want die is seer vuyl ende onlieflijck, ghelijck het melck uyt den Heul vloeyende. Den steel is dry voeten hoogh, lijmachtigh, ende bloemen draghende die van de Lattouwe ghelijck, als oock het saedt is, maer wat kleyner ende swart.

Veranderinghe. Dese Lattouwe wordt ghesien binnen Roomen met swart gheplackte bladers. Voorts soo wordt dit ghewas van sommighe gehouden voor een Lactuca, feu Cichorium, feu Sonchus odore Opii; om dat het van die vier cruyden, te weten Lattouwe, Cichoreye, Gansen-Distel ende Heul, wat heeft.

Wilde Enghelsche Lattouwe, die seer hoogh wast, ende van reuck den Heul oft Opium oock ghelijckt, is de voorgaende soorte van Wilde Latouwe oft een mede-soorte daer van; ende magh Lactuca silvestris Anglica odore Opii heeten.

Wilde Lattouwe van de Apeninberghen moght wel Lactuca silvestris spinosa odore Opii heeten; want, als Fabius Columna die beschrijft, sy heeft langhe dicke doornen aen haer steelen, ghelijckmen aen de Braem siet, vol klam swaerrieckende sap, sulcks als Matthiolus beschrijft; hoe wel hy de stekelinghen in steelen vergeet: de onderste bladeren zijn als die van Lattouwe oft Volders-Caerden.

Veranderinghe. In de hoven van selfs komende wordt breeder van bladeren dan de Hof-Lattouwe self, iae wel eenen halven voet breedt; somtijdts met bruyn peersche placken gheteeckent, doch aen de kanten meer gheschaerd.

Sure Distelen, van sommighe soo in Nederlandt hier voortijdts gheheeten, is oock een mede-soorte van de Ghemeyne Endivie van de Apoteken, oft de Wilde Lattouwe hier van Dodoneus beschreven. Sommighe heetense Endivia silvestris.

Kleyne Wilde Lattouwe, van Camerarius Lactucelle silvestris repens gheheeten, en wordt nimmermeer hoogher dan een spanne: ende is een middel-soorte tusschen de Wilde Lattouwe ende het Havix-cruydt.

Kleyne Lattuwe van Peru is niet ten vollen bekent; ende daerom by de Indische cruyden breeder vermaent.

Voorts soo worden alle de soorten van Sonchus oock Lactucella, dat is Kleyne Lattuwe, gheheeten.

Steen-Lattouwe van Candien is een soorte van Raponcen niet wel bekent, oock by de vremde cruyden beschreven.

Lactuca silvatica is een van de naemen van Havix-cruydt, dat oock Lactuca leporina gheheeten wordt.

Hasen-Lattouwe is in Nederlandt den naem soo wel van den Sonchus als van het Havix-cruydt.

Lactuca marina, oft Zee-Lattuwe, is den naem van eenighe soorte van Wiert.

Lactero is oock den naem van Sonchus.

Lactoris, Lactaria, Lactuca marina, Lactuca caprina is den naem van Tithymalus oft Wolfs-melck.

Noch van de krachten.

Dese Ghemeyne Endivie is van de Apoteken, ende haer mede-soorte, Sure Distelen oft Wilde Endivie gheheeten, ghestooten, ende ’t sap daer uyt ghedouwt, beneemt alle verhittinghen ende opdrachtigheden; ende verkoelt alle heete swillinghen des huyts. De bladeren benemen de groote hitte des ghemachts, als sy ghesoden worden met water, ende als het gemacht daer mede ghebaeyt wordt. Dit sap dient seer wel in de salven die verkoelende zijn: ende voor alle gebreken van buyten des lichaems, die verkoelinge behoeven, dient dit sap oock seer wel, als het daer op ghestreken wordt.

Maer de Wilde Lattouwe van Dioscorides is krachtigher in ’t wercken dan dese soorte van Endivie hier van Dodoneus beschreven. Daerom salmen de soorte van Lobel voor de Wilde Lattouwe ghehouden alle volghende krachten moghen toeschrijven; want sy is sterk van reuck ende den Heul ghelijck.

‘Tmelck oft het sap van Wilde Lattouwe wierdt hier voortijdts bewaert in een nieuwen aerden pot, nae dat het eenen tijdt langh in de Sonne ghestaen hadde; ghelijckmen hedensdaeghs met veelerley sap pleegh te doen: sommighe hebben dit sap ghemenght met het Heul-sap, seydt Dioscorides: andere ghebruycken dat in alle ’t ghene daer het Tam Lattouw sap goet toe is.

Apuleius schrijft van de Wilde Lattouwe, dat den Arent, als hy seer hoogh vliegen wilt, een blat van de selve afbijt, ende met dat sap sijn ooghen nat maeckt, ende daer door sijn ghesicht seer verklaert. Daerom, seydt hy, nemende het sap van Wilde Lattouwe, menght dat met seer goeden ouden wijn, ende maeghden Honigh, ende bewaert het in een glas; ’t welck ghebruyckende sult bevinden dat het seer goet is om ’t ghesicht te verscherpen.

Het ghedistilleert water van de bladeren verslaet den dorst in de Pest, ende in de heete kortsen.

De wortel ghestooten gheneest oock de steken van de Scorpioenen.

Als dese Lattouwe in water ghesoden is, ende als de vrouwen hier mede ghebaedet worden, dan beneemt sy de beroerte des moeders, als sy van de eene plaetse in d’ander loopt, datmen opstijginghe oft worginghe noemt.

HET XXIII. KAPITTEL.

Van wilde sla. (Lactuca serriola)

Gedaante.

Wilde sla die in de apotheken in het Latijn Endivia genoemd wordt heeft lange bladeren, doch kleiner en smaller dan de gewone of tamme slabladeren en aan beide zijden diep gesneden en gekerfd die van achter, langs de middelste rib, met ettelijke zaagvormige regelmatig gevoegde stekende doornen bezet zijn. De steel is vijf en veertig cm hoog en heel ruw en met dunne haartjes en gelijke bladeren bekleed en omtrent zijn top in ettelijke zijsteeltjes verdeeld waar aan het opperste er van kleine bloempjes groeien gelijk aan tamme sla die ook op de duur in stuifjes veranderen en verwaaien. Het zaad is bruin of zwartachtig en lijkt verder op die van tamme sla. Dan de wortel is kleiner en korter. Uit deze sla als ze gekwetst of gebroken wordt vloeit ook een witachtig sap dat op bleek of waterachtig melk van kleur lijkt en wat bitterachtig van smaak is

Plaats.

Dit kruid groeit aan de kanten van de velden en bouwlanden en bij de wegen naast de grachten en kuilen en op diergelijke ongebouwde plaatsen, soms ook in de moeshoven en tussen de wijngaarden en daar het eens gezaaid is daar komt het gemakkelijk alle jaren wederom vanzelf voort.

Tijd.

Deze wilde sla bloeit en is op haar mooiste in juni, juli en augustus.

Namen.

Hier te lande heet dit gewas wilde lattouwe, in Hoogduitsland Wilder Lattich, in Frankrijk laictue sauvage; in Italië latuca salvatica, in Spanje lechuga salvage. De Grieken noemen het Thridax agria en de Latijnen Lactuca silvestris. De apothekers noemen het Endivia, maar kwalijk, want het Intybum is met een bedorven naam Endivia genoemd. Voorts zo wordt deze wilde sla van sommige Serriola met twee rr genoemd omdat de bladeren langs haar ribben van achteren met stekelige doorntjes zaagvormig (in het Latijn ferrae modo) gewapend zijn. Men leest bij Galenus (lib.2. De alimentorum facultatibus) dat tamme sla Thridacine in het Grieks heet, dan behalve deze zegt hij dat bij zijn landslieden (te weten bij de inwoners van Pergamum in Azie) een ander wild moeskruid gevonden wordt dat ze Thridacine noemen wat in de wegen zelf groeit en aan de uitstaande kanten van de grachten en voorts ook op de vochtige en andere ongebouwde plaatsen. Deze Thridacina is een klein moeskruid, zegt hij, en lijkt op de net uitgesproten of voortgekomen sla, doch heeft enige bitterheid in zich die noch groter wordt als ze hoger opschiet en als ze heel opgeschoten is een volkomen steel voortgebracht heeft is ze opmerkelijk bitter van smaak. Dit zijn de woorden van Galenus aangaande dit kruid, maar of dat hetzelfde gewas is met deze onze wilde sla (daar we tegenwoordig van handelen) of niet dat staar iedereen noch vrij om rijper te overwegen.

Aard, kracht en werking.

Wilde sla is van naturen koud en droog en dat (indien ze de heul van krachten gelijk is, als Dioscorides ervan zegt) tot bijna in de derde graad, te weten als ze noch vers en groen is maar als het droog geworden is niet verder dan in de tweede graad, naast deze aard heeft ze noch enige afvegende en openende kracht omdat ze van enige scherpte, warmte en bitterheid mede deelachtig is.

Ze heeft ook, als Dioscorides schrijft, de kracht van de buik week te maken want hij zegt aldus: “Het sap van de wilde sla twee oboli of een scrupel tegelijk met honigazijn gedronken jaagt door de kamergang de waterachtige vochtigheden af. Hetzelfde sap in de ogen gedaan of gedrupt maakt helder gezicht en neemt de duisterheid en schellen er af. Op de verbranding is dit sap ook goed gestreken, met vrouwenmelk vermengt. Hetzelfde sap ingenomen laat slapen en in het kort gezegd verzoet het alle pijn en weedom en is goed tegen de beten en steken van de schorpioenen en Phalangien of kwade gespikkelde venijnige spinnen er op gelegd of liever gedronken. Dit waren de woorden van Dioscorides.

Dan tegenwoordig wordt dit kruid in de apotheken en elders in plaats van Intybum gebruikt, dat is andijvie, en dat niet heel slecht want tot de ontstekingen en verhitting van de lever en tegen de geelzucht is het zeer nuttig, want het matigt de hitte en zuivert de doorgangen en aderen van het lichaam al openende.

Het zaad van deze wilde sla belet ook de onkuise dromen en beneemt de lust van bijslapen en is van krachten het zaad van de tamme sla heel gelijk.

BIJVOEGING.

De tegenwoordige soort van wilde sla is van Lobel gewone andijvie van de apotheken of ook tweede tamme andijvie genoemd, in het Latijn Seris domestica secunda of Lactucina Dioscoridis, dan hij voegt er noch bij dat ze kwalijk voor wilde sla gehouden wordt en zegt dat er een ander gewas in Languedoc groeit dat meer gelijkenis met de wilde sla van Dioscorides heeft dan deze tegenwoordig die tegenwoordig in de apotheken voor de andijvie gebruikt wordt. Want de bladeren van deze andijvie als ze net uitspruiten zijn langer dan die van de witte andijvie, maar als ze meer volwassen zijn worden ze rondom de kanten uitgehold en getand als die van paardebloemen en met sommige stekende doorntjes bezet. De steel is honderd tachtig cm hoog (Dodonaeus zegt dat de steel van zijne wilde sla maar vijf en veertig cm hoog is) ruw, enkel, recht en vol melk en draagt bleekgele bloemen die van sla gelijk, bitter van smaak en vooral die koud is. De wortel is scherp, klein en vezelachtig en die van de witte andijvie gelijk die van de apothekers plag gemengd te worden in de siroop. Daarom is ze eerder voor een soort van andijvie dan Sonchus of ganzedistel te houden, hoewel dat sommige die voor Sonchus of ganzedistel aangezien hebben [1010] daar haar aard nochtans zeer tegen strijdt want die andijvie wordt niet mals, noch ook nimmer eetbaar, ja ze wordt eerder bitter en houtachtig zo gauw als ze gebloeid heeft. Van dit kruid wordt ook de siroop De Succo Endiviae gemaakt en er worden wateren van gedistilleerd waarmee de apothekers hun infusies of weeksels van rabarber bereiden. En voorwaar, voegt dezelfde Lobel er noch bij, deze andijvie is niet alleen beter tot het gekookte sap en gedistilleerd water tegen de ongesteldheid en verstopping van de lever en grootste aderen, maar ook om de rabarber, de Myrobalanen en diergelijke medicijnen te weken zowel om dat ze door enige dunne en onnuttiger vochtigheid die ze heeft beter opent en afveegt als ook omdat ze intrekt tot in het binnenste van de dingen die geweekt worden en ook is haar hitte niet te groot, noch hindert niet met haar bitterheid en daarnaast de tekens van deze komen beter met de tekens van de bittere andijvie met smalle bladeren overeen dan met die van de wilde sla waarmee de volgende soort volkomen overeen komt, immers naar de mening van dezelfde Lobel die het aldus beschrijft:

Wilde sla, in het Latijn Lactuca silvestris en in het Spaans lechuga salvago die in Languedock groeit is zo vol overvloedig melkachtig sap dat diegene die dat sap verzamelen de slaperig makende reuk er van zeer slecht verdragen mogen want die is zeer vuil en onlieflijk gelijk het melk uit de heul vloeit. De steel is negentig cm hoog, lijmachtig en draagt bloemen die van sla gelijk als ook het zaad is, maar wat kleiner en zwart.

Verandering. Deze sla wordt binnen Rome met zwart geplekte bladeren gezien. Voorts zo wordt dit gewas van sommige gehouden voor een Lactuca, feu Cichorium, feu Sonchus odore Opii omdat het wat van die vier kruiden, te weten sla, cichorei, ganzedistel en heul heeft.

Wilde Engelse sla die zeer hoog groeit en van reuk op heul of opium ook lijkt is de voorgaande soort van wilde sla of een medesoort er van en mag Lactuca silvestris Anglica odore Opii heten.

Wilde sla van de Apenijnbergen mag wel Lactuca silvestris spinosa odore Opii heten want, als Fabius Columna die beschrijft, ze heeft lange dikke doornen aan haar stelen zoals men aan de braam ziet en vol klam zwaar ruikend sap zulks als Matthiolus beschrijft hoewel hij de stekels in stelen vergeet, de onderste bladeren zijn als die van sla of vollerskaarden.

Verandering. In de hoven komt het vanzelf en wordt breder van bladeren dan de hofsla zelf, ja wel een vijftien cm breed en soms met bruin paarse plekken getekend, doch aan de kanten meer geschaard.

Zure distels is van sommige zo in Nederland hier vroeger genoemd en is ook een medesoort van de gewone andijvie van de apotheken of wilde sla hier van Dodonaeus beschreven. Sommige noemen het Endivia silvestris.

Kleine wilde sla is van Camerarius Lactucelle silvestris repens genoemd en wordt nimmermeer hoger dan zeventien cm en is een middelsoort tussen de wilde sla en het havikkruid.

Kleine sla van Peru is niet volledig bekend en daarom bij de Indische kruiden uitvoeriger vermaand.

Voorts zo worden alle soorten van Sonchus ook Lactucella genoemd, dat is kleine sla.

Steensla van Kreta is een soort van rapunzel die niet goed bekend is en ook bij de vreemde kruiden beschreven wordt.

Lactuca silvatica is een van de namen van havikkruid dat ook Lactuca leporina genoemd wordt.

Hazensla is in Nederland de naam zowel van Sonchus als van het havikkruid.

Lactuca marina of zeesla is de naam van enige soorten van wier.

Lactero is ook de naam van Sonchus.

Lactoris, Lactaria, Lactuca marina, Lactuca caprina is de naam van Tithymalus of wolfsmelk.

Noch van de krachten.

Deze gewone andijvie is van de apotheken en haar medesoort zure distels of wilde andijvie genoemd en als die gestoten en het sap er uit geduwd wordt beneemt het alle verhitting en uitslag en verkoelt alle hete zwellingen van de huid. De bladeren benemen de grote hitte van het geslacht als ze gekookt worden met water en als het geslacht daarmee gebaad wordt. Dit sap dient zeer goed in de zalven die verkoelend zijn en voor alle gebreken van buiten het lichaam die verkoeling nodig hebben dient dit sap ook zeer goed als het daarop gestreken wordt.

Maar de wilde sla van Dioscorides is krachtiger in het werken dan deze soort van andijvie hier van Dodonaeus beschreven. Daarom zal men de soort die van Lobel voor de wilde sla gehouden wordt alle volgende krachten mogen toeschrijven want ze is sterk van reuk en de heul gelijk.

Het melk of het sap van wilde sla werd hier vroeger bewaard in een nieuwe aarden pot nadat het een tijd lang in de zon gestaan had zoals men tegenwoordig met veel sap plag te doen en sommige hebben dit sap met het heulsap gemengd, zegt Dioscorides, andere gebruiken dat in alle hetgeen daar het tam slasap goed toe is.

Apuleius schrijft van de wilde sla dat de arend als hij zeer hoog vliegen wil een blad er van afbijt en met dat sap zijn ogen nat maakt en daardoor zijn gezicht zeer verheldert. Daarom, zegt hij, neem het sap van wilde sla en meng dat met zeer goede oude wijn en maagden honig en bewaar het in een glas wat als ge het gebruikt zal ge bevinden dat het zeer goed is om het gezicht te verscherpen.

Het gedistilleerd water van de bladeren verslaat de dorst in de pest en in de hete koortsen.

De wortel gestoten geneest ook de steken van de schorpioenen.

Als deze sla in water gekookt is en als de vrouwen hiermee gebaad worden dan beneemt ze de beroerte van de baarmoeder als die van de ene plaats in de ander loopt dat men opstijging of wurging noemt.