Mercurialis

HET XXXIII. CAPITEL.

Van Mercuriael oft Tam Binghel-cruydt.

Gheslachten.

Binghel-cruydt is tweederhande, Tam ende Wildt.

Het Tam sullen wy in dit Capitel beschrijven: ’t welck oock wederom tweederley is, te weten Manneken ende Wijfken, alleen oft meest in ’t saedt onderscheyden.

Ghedaente.

Tam Binghel-cruydt, soo wel ’t Manneken als ’t Wijfken, heeft teere gladde steelkens, een spanne, iae somtijdts wel anderhalven voet hoogh wordende, met ettelijcke knoopen oft ledekens onderscheyden, ende in aenwasende sijd-tacksken verdeylt; daer aen wassen veele breede langachtighe spitse bladeren, de bladeren van Glas-cruydt schier ghelijck, uyt de knoopkens spruytende, doch gladder oft effener ende groener, ende aen de kanten saeghs-ghewijs gekertelt, de bladeren van Basilicom ghenoeghsaem ghelijck. De wortelen zijn teer ende veselachtigh.

1. Het Manneken heeft tusschen de bladeren ende steelkens uyt de knoopkens kleyne ronde ghehayrde bollekens van ghedaente ende rouwigheydt de bollekens van ’t Cleef-cruydt eenighsins ghelijckende, doch meer in een gedrongen oft t’samen ghedouwt, twee vast t’samen op een steelken staende; in elck een van de welcke een rondt kleyn saeyken light.

2. Het Wijfken is het Manneken van steelen, bladeren ende wasse ghelijck; alleen van sade ende bloemen ongelijck: want sijn bloemen wassen veel meer by een, t’samen ghelijck een langh kleyn druyfken oft aerken gedrongen, dat eerst wit mosachtigh bloeysel vertoont, ende daer nae gheen vrucht, noch oock gheen saedt voortbrenghende vergaet.

Plaetse.

De Tamme Binghel-cruyden wassen in de Wijngaerden, ende in de moeshoven, ende in andere vochte ende lommerachtighe oft donckere plaetsen, aen de kanten ende by de tuynen der hoven, bouwlanden ende velden.

Tijdt.

Beyde dese cruyden bloeyen in Braeckmaent, ende van daeren voort alle den Somer door.

Naem.

Hier te lande worden dese cruyden Tam Binghel-cruydt oft Mercuriael gheheeten; in Hooghduytschlandt Zam Bingelkraut, Kuhwurtz; ende Mercuriuskraut; in Italien Mercoralla; in Spaegnien ende oock in Vranckrijck Mercuriale; in Enghelandt French Mercury. De Griecken noemense Linozostis, insghelijcks oock Parthenion ende Hermou botanion; ende van daer komt den Latijnschen naem Mercurialis: Theophrastus heetse Phyllon. Daer is nochtans noch een ander Parthenium, elders van ons beschreven; ende noch een ander Phyllon, van ’t welck wy hier nae uyt Dioscorides vermaenen sullen. Aengaende den naem Linosostis, Plinius spreeckt van een cruydt soo ghenoemt; ’t welck van den Godt Mercurius ghevonden is geweest; ende daerom by de Griecken van veele Hermou poa ende by ons van een ieder Mercurialis gheheeten is. Dit zijn de woorden van Plinius.

1. Het eerste gheslacht is in ’t Latijn Mercurialis mas gheheeten, dat is Tam Binghel-cruydt Manneken; van Theophrastus Arrhenogonos oft Phyllon arrhenogonon.

2. Het ander heet Mercurialis femina, in ’t Griecksch Thelygonos oft Phyllon Thelygonon; in onse tael Tam Binghel-cruydt Wijfken.

Aerd.

De Binghel-cruyden zijn warm ende droogh van naturen, doch niet verder dan in den eerste graed: [1028] daer beneffens hebben sy een afvaghende ende verteerende kracht, als Galenus betuyght.

Kracht ende Werckinghe.

Binghel-cruydt wordt hedensdaeghs veel ghebruyckt in de clisterien; ende daer in kan dat seer veel doen, om de overvloedigheden, die in de darmen vast ende te langhe blijven steken ende marren, ghemackelijck af te vaeghen ende uyt te iaghen.

De selve Binghel-cruyden in water ghesoden ende ghedroncken, oft anders met eenigh moes-cruydt oft in spijse ghegheten, zijn oock seer dienstelijck om den buyck los ende weeck te maecken, ende daer door niet alleen den dreck ende de dicke overvloedigheden, maer somtijdts oock de dunner slijmerighe koude, ende oock de heete galachtighe vochtigheden te suyveren ende uyt den lijfve te drijven.

Dioscorides seydt, dat het water oft het afsiedtsel van dese cruyden de leversuchtighe lichaemen seer nut is, door dien dat het de waterachtighe overvloedigheden uytleydt.

Het is te verwonderen, als Plinius daer van oock schrijft, ’t gene datmen van dese twee cruyden seydt; te weten dat de vrouwen door ’t ghebruyck van Binghel-cruydt Manneken, knechtkens ontfanghen sullen; ende door het Wijfken, meyskens ter wereldt sullen brenghen.

BIIVOEGHSEL.

De Binghel-cruyden zijn soo ghewilligh in ’t wassen, dat waer sy eens ghesaeyt oft gheplant worden, daer komen sy alle iaer van selfs wederom voort; te weten van ’t afghevallen saedt: want de wortelen vergaen teghen den Winter. Sommighe noemen dat Phyllon Theophrasti, doch qualijck, als in ’t volghende XXXVI. Capitel blijcken sal. Het Manneken heet in ’t Hooghduytsch Zamen Bengel kraut Menlin; in ’t Fransoys Mercuriale masle; sommighe noemen ’t qualijck Smeer-wortel. Want de wortel van dit cruydt is gantsch onnut ende nerghens toe bequaem. Het Wijfken heet Zamen Bengel kraut Weiblin; in ’t Fransoys Mercuriale femelle. Beyde heeten in ’t Fransoys oock Vignoble, misschien om dat dit cruydt seer gheern in de Wijngaerden groeyt sonder groote oeffeninghe.

Noch van de Krachten.

In oude tijden plagh dit cruydt veel geacht te worden, in sonderheydt van Hippocrates: wiens leeringhe van veele hedensdaeghs ghevolght wordt.

Want het wordt over al in de clisterien ghedaen, diemen bereydt teghen de pijnelijckheydt in den buyck, ende oock teghen den steen, ende om de gheswollen maghe ende den herden buyck te versachten, van buyten ende van binnen ghebruyckt; want als dit cruydt ghestooten is, ende den buyck daer mede ghesmeert wordt, dan maecket hem los ende weeck. Ende dit is sonderlinghen goedt de krancke menschen die van onder noch van boven gheen drancken noch clisterien nemen oft besighen ende moghen. Het maeckt oock kamergangh, als het ghesoden zijnde paps-ghewijs oft plaesters-ghewijs op den buyck gheleydt wordt.

Tegen de hardtheydt des buycks, seydt Apuleius, salmen sieden ’t Bingel-cruydt ende gestooten zijnde met Malveseye ingeven; ’t sal terstondt nederwaerts trecken, ende de maghe suyveren: ’t saedt ghestooten met Malveseye inghegheven, sal ’t selve oock doen.

Om de krancke menschen in de heete kortsen den buyck weeck te maecken, wordt een handt vol van Binghel-cruydt ghesoden in een pinte waters op de helft; ende wordt ghedroncken met Sout ende Honigh daer onder ghemenght: maer met Verckens-klauwen, oft met een Hoen ghesoden, oft met ander vleesch, ende dat sop ghedroncken, bekomt hun veel beter. Hippocrates gaf te drincken het water daer dit cruydt in gesoden was met wat Wieroock ende Myrrhe.

De Bingel-cruyden met Boter oft eenigh Ruet ghestooten ende in ’t fondament gesteken, verwecken oock tot kamergangh; ’t selve doen de bladeren met de steelen in eenen doyer van een ey ghedoopt, ende soo van achteren in ghesteken: ende dienen soo voor een suppositorie, in sonderheydt voor kinderen ende weecke oft seer krancke menschen.

De selve bladeren op ’t ghemacht oft boven de schamelheydt eenen tijdt langh ghehouden, doen pissen, genesen de koude pisse ende pijne vande blase.

Water, daer het Binghel-cruydt in ghesoden is, oft het sap daer van ghedroncken, doet de vrouwen ontfanghen: het verweckt de maendtstonden, ende iaeght de naegheboorte af.

Van dry ponden van dit sap, ghesoden in anderhalf oft twee pondt goeden Honigh, wordt Mel Mercuriale, dat is Honigh van Bingel-cruydt ghemaeckt, seer nut in de badinghen, stovinghen ende clisterien, teghen de gebreken des moeders: want Hippocrates heeft de Binghel-cruyden wonderlijck ghepresen in alle vrouwelijcke ghebreken. Ende soo bevintmen daghelijcks dat de bladeren van Binghel-cruydt met Olie van Lisch oft van Roosen ghemenght, ende op de schamelheydt gheleydt, terstondt de vrouwen haerlieder maendtstonden doen krijghen; desghelijcks oock met de selve Olien oft Honigh als een pessaris inghesteken. Maer aengaende dat Dodoneus vermaent, dat de Binghel-cruyden kracht hebben om de vrouwen knechtkens oft meyskens te doen ontfanghen, soo is ’t dat Plinius schrijft, dat de bladeren van de vrouwelijke Mercurialis oft Binghel-cruydt Wijfken ghestooten, ende het gemachts des mans met dit sap bestreken, de vrouwe een dochter doet ontfanghen, als het werck des houwelijcks kortelijk daer nae volbroght wordt: maer de vrouwe moet van dit sap te voren gedroncken hebben met goeden Wijn, nae dat sy haer stonden gehadt heeft, oft dat sy ghesoden bladers met Olie ende Sout oft rouw met Azijn gheten heeft. Andere gheven de vrouwen te drincken ’t water daer dese bladeren inghesoden zijn, ende gheven haer ’t selve cruydt t’eten ‘sdaeghs nae dat haer stonden ophouden den tijdt van dry daghen langh: ende op den vierden dagh nae datse in de stove gheweest hebben, moet de versamelingh gheschieden. Maer als de bladeren van de mannelijcke Mercurialis, dat is Binghel-cruydt Manneken, alsoo ghestreken worden aen des mans ghemacht, ende als de vrouwe drijmael hier af drinckt als voren, dan sal sy anders niet dan sonen ontfanghen. Dan op sulcke dinghen is seer weynigh te betrouwen.

Sommighe vermeten hun de pocken te ghenesen met het ghebruyck van het water daer Binghel-cruydt alleen oft met Alssen in ghesoden is gheweest, gedroncken alsmen den dranck van Pockhout pleegh.

Water van Binghel-cruydt in ’t beghinsel van den Mey gedistilleert, met den neuse opghetrocken, suyvert het hooft; ende is nut teghen de sinckinghen die op de neuse vallen, ende gheneest de ghene die versnotert zijn; ende is nut tot veelderley ghebreken der ooghen ende ooren.

‘Tselve met doeckskens opgheleydt, is nut om de verbrande huyt te ghenesen oft immers om de pijne te versoeten.

Twee oncen seffens van dit water ’s morghens nuchteren ghedroncken, drijft uyt den lijfve alle grove, taeye ende swaere swarte melancholijcke vochtigheden. Tot dien eynde wordt een Rhodomanna ghemaeckt van dit water, ghemenght met den dauw die op de Roosen ende Koolen valt.

Saedt van Bingel-cruydt met Alssen ghesoden, geneest de uytdrooghende kortsen.

Het water, daer ‘tsaedt in ghesoden is, heeft een merckelijcke kracht om de geelsucht te ghenesen.

Bladers van Bingel-cruydt met ouden witten Wijn gemenght, ghenesen het loopen van de ooghen, daer opgheleydt.

Dit cruydt van binnen veel ghebruyckt, suyvert de borst; maer is de maghe wat schadelijck.

Is ’t datter eenigh water in d’ooren gekomen is, men sal lauw sap van Bingel-cruydt in de ooren druypen; ende ’t sal dat terstont uytdrijven.

De groene bladeren van Binghel-cruydt, alleen oft met Verckens-liese opgheleydt, zijn goedt in alle gheswillen: want sy hebben een seer teerende kracht, seydt Galenus, in plaesteren ghebruyckt.

De bladeren van Binghel-cruydt oft immers haer sap, doen de wratten, weeren ende eelten vergaen. [1029]

‘Tselve sap met Edick opgheleydt, gheneest het wildt vier, ende dusdanighe andere zeerigheydt ende drooght de crauwagie.

Dit sap is goedt ghedruypt in de ooren van de stijfhoorende iae doove menschen, om hun hoorende te maecken: maer daer nae moetmen de ooren met ouden Wijn uytspoelen.

Niet teghenstaende alle dese deughden, soo moetmen ons wel wachten van het Binghel-cruydt te saeyen in de wijngaerden: want den Wijn daer van komende soude den smaeck van Binghel-cruydt hebben, ende seer onlieflijck zijn om drincken: want dit cruydt is onbehaeghlijck ende salpeterachtigh van smaeck, ende is met veel Porreyachtigh sap vervult; ’t welck nochtans tot soo veele dinghen ghebruyckelijck is. In Enghelandt, seydt Lobel, wast het Binghel-cruydt soo veel als erghens elders, nochtans pleghen de Apotekers ende den ghemeynen man aldaer, in stede van ’t selve, den Goeden Heyndrick, ’t welck een soorte van Melde is, te ghebruycken: doch met kleyne dwalinghe, als het alleen in de clisterien ghebruyckt wordt: want het verwarmt min dan het Binghel-cruydt, ende maeckt den buyck sachtelijck weeck; maer met moes oft andersins door den mondt inghenomen, quelt het sommighe grootelijcks met pijne in den buyck; ’t welck met den Binghel-cruydt niet en ghebeurt.

Den seer geleerden Costicus schrijft, dat de gene die hun handen bestrijcken met het sap van Binghel-cruydt, met sap van Witten Huemst ende van Porceleye vermenght, ghesmolten Loot sullen konnen handelen, sonder daer eenigh letsel van te ghevoelen.

HET XXXIII. KAPITTEL.

Van mercuriaal of tam bingelkruid (Mercurialis annua)

Geslachten.

Bingelkruid is tweevormig, tam en wild.

Het tamme zullen we in dit kapittel beschrijven wat ook wederom tweevormig is, te weten mannetje en wijfje dat alleen of meest in het zaad verschilt. (tweehuizig)

Gedaante.

Tam bingelkruid en zowel het mannetje als het wijfje heeft tere gladde steeltjes van zeventien, ja soms wel vijf en veertig cm hoog die met ettelijke knopen of leden onderscheiden en in aangroeiende zijtakjes verdeeld zijn en daaraan groeien vele brede langachtige spitse bladeren die vrijwel gelijk zijn als de bladeren van glaskruid en die uit de knoopjes spruiten zijn gladder of meer effen en groener en aan de kanten zaagvormig gekarteld en lijken voldoende op de bladeren van Basilicum. De wortels zijn teer en vezelachtig.

1. Het mannetje heeft tussen de bladeren en steeltjes uit de knoopjes kleine ronde gehaarde bolletjes die van gedaante en ruwheid op de bolletjes van kleefkruid enigszins lijken, doch meer ineen gedrongen of tezamen geduwd die met twee vast tezamen op een steeltje staand en in elk er van ligt een klein rond zaadje.

2. Het wijfje is het mannetje van stelen, bladeren en groeit gelijk en alleen van zaad en bloemen ongelijk, want zijn bloemen groeien veel meer bijeen en zijn tezamen als een lang klein druifje of aartje gedrongen dat eerst wit mosachtig bloeisel vertoont en daarna geen vrucht, noch ook geen zaad voortbrengt en vergaat.

Plaats.

Tamme bingelkruiden groeien in de wijngaarden en in de moeshoven en in andere vochtige en lommerachtige of donkere plaatsen, aan de kanten en bij de tuinen van de hoven, bouwlanden en velden.

Tijd.

Beide deze kruiden bloeien in juni en vandaar voort de hele zomer door.

Naam.

Hier te lande worden deze kruiden tam binghel-cruydt of mercuriael genoemd, in Hoogduitsland Zam Bingelkraut, Kuhwurtz en Mercuriuskraut, in Italië mercoralla, in Spanje en ook in Frankrijk mercuriale, in Engeland French mercury. De Grieken noemen ze Linozostis en insgelijks ook Parthenion en Hermou botanion en vandaar komt de Latijnse naam Mercurialis, Theophrastus noemt ze Phyllon. Daar is nochtans noch een ander Parthenium en elders van ons beschreven en noch een ander Phyllon waarvan we hierna uit Dioscorides vermanen zullen. Aangaande de naam Linosostis, Plinius spreekt van een kruid dat zo genoemd is wat van de God Mercurius gevonden is geweest en daarom bij de Grieken van vele Hermou poa en bij ons van iedereen Mercurialis genoemd is. Dit zijn de woorden van Plinius.

(Tweehuizig) 1. Het eerste geslacht is in het Latijn Mercurialis mas genoemd, dat is tam bingelkruid mannetje, van Theophrastus Arrhenogonos oft Phyllon arrhenogonon.

2. Het ander heet Mercurialis femina, in het Grieks Thelygonos of Phyllon Thelygonon en in onze taal tam bingelkruid wijfje.

Aard.

Bingelkruiden zijn warm en droog van naturen, doch niet verder dan in de eerste graad en [1028] daarnaast hebben ze een afvegende en verterende kracht, als Galenus betuigt.

Kracht en werking.

Bingelkruid wordt tegenwoordig veel gebruikt in de klysma‘s en daarin kan dat zeer veel doen om de overvloedigheden die in de darmen vast en te lang blijven steken en marren gemakkelijk af te vegen en uit te jagen.

Die bingelkruiden in water gekookt en gedronken of anders met enig moeskruid of in spijs gegeten zijn ook zeer nuttig om de buik los en week te maken en daardoor niet alleen de drek en de dikke overvloedigheden, maar soms ook de dunnere slijmerige koude en ook de hete galachtige vochtigheden te zuiveren en uit het lijf te drijven.

Dioscorides zegt dat het water of het afkooksel van deze kruiden de leverzuchtige lichamen zeer nuttig is doordat het de waterachtige overvloedigheden uitleidt.

Het is te verwonderen, als Plinius er van ook schrijft, hetgeen dat men van deze twee kruiden zegt, te weten dat de vrouwen door het gebruik van bingelkruid mannetje knechtjes ontvangen zullen en door het wijfje meisjes ter wereld zullen brengen.

BIJVOEGING.

Bingelkruiden zijn zo gewillig in het groeien dat waar ze eens gezaaid of geplant worden daar komen ze elk jaar vanzelf wederom voort, te weten van het afgevallen zaad want de wortels vergaan tegen de winter. Sommige noemen dat Phyllon Theophrasti, doch kwalijk, zoals in het volgende XXXVI kapittel blijken zal. Het mannetje heet in het Hoogduits Zamen Bengel kraut Menlin, in het Frans mercuriale masle en sommige noemen het kwalijk smeerwortel. Want de wortel van dit kruid is gans onnut en nergens toe geschikt. Het wijfje heet Zamen Bengel kraut Weiblin, in het Frans mercuriale femelle. Beide heten in het Frans ook vignoble, misschien omdat dit kruid zeer graag in de wijngaarden groeit zonder grote teelt.

Noch van de krachten.

In oude tijden plag dit kruid veel geacht te worden en vooral van Hippocrates wiens lering van vele tegenwoordig gevolgd wordt.

Want het wordt overal in de klysma’s gedaan die men bereidt tegen de pijnlijkheid in de buik en ook tegen de steen en om de gezwollen maag en de harde buik te verzachten, van buiten en van binnen gebruikt, want als dit kruid gestoten is en de buik daarmee gesmeerd wordt dan maak het hem los en week. En dit is vooral goed de zieke mensen die van onder noch van boven geen dranken noch klysma’s nemen of gebruiken mogen. Het maakt ook kamergang als het gekookt papvormig of pleistervormig op de buik gelegd wordt.

Tegen de hardheid van de buik, zegt Apuleius, zal men het bingelkruid koken en gestoten met malvezei ingeven en het zal terstond nederwaarts trekken en de maag zuiveren, het zaad gestoten en met malvezei ingegeven zal hetzelfde ook doen.

Om de zieke mensen in de hete koortsen de buik week te maken wordt een hand vol van bingelkruid gekookt in een pint water tot op de helft en wordt gedronken met zout en honig er onder gemengd, maar met varkensklauwen of met een hoen gekookt of met ander vlees en dat sap gedronken bekomt hun veel beter. Hippocrates gaf het water te drinken daar dit kruid in gekookt was met wat wierook en Myrrhe.

Bingelkruiden met boter of enig vet gestoten en in het fondament gestoken verwekken ook tot kamergang en hetzelfde doen de bladeren met de stelen in een dooier van een ei gedoopt en zo van achteren ingestoken en dienen zo voor een pessarium en vooral voor kinderen en weke of zeer zieke mensen.

Die bladeren een tijd lang gehouden op het geslacht of boven de schaamstreek laten plassen en genezen de koude plas en pijn van de blaas.

Water daar het bingelkruid in gekookt is of het sap er van gedronken laat de vrouwen ontvangen, het verwekt de maandstonden en jaagt de nageboorte af.

Van drie pond van dit sap dat gekookt is in anderhalf of twee pond goede honig wordt Mel Mercuriale, dat is honig van bingelkruid, gemaakt dat zeer nuttig is in baden, stovingen en klysma‘s, tegen de gebreken van de baarmoeder, want Hippocrates heeft de bingelkruiden wonderlijk geprezen in alle vrouwelijke gebreken. En zo bevindt men dagelijks dat de bladeren van bingelkruid met olie van lis of van rozen gemengd en op de schaamstreek gelegd terstond bij de vrouwen hun maandstonden laat krijgen en desgelijks ook met dezelfde oliën of honig als een pessarium ingestoken. Maar aangaande dat Dodonaeus vermaant dat de bingelkruiden kracht hebben om de vrouwen knechtjes of meisjes te laten ontvangen zo is het dat Plinius schrijft dat de bladeren van de vrouwelijke Mercurialis of bingelkruid wijfje gestoten en het geslacht van de mannen met dit sap bestreken de vrouw een dochter laat ontvangen als het werk van het huwelijk kort daarna volbracht wordt, maar de vrouw moet van dit sap tevoren gedronken hebben met goede wijn nadat ze haar stonden gehad heeft of dat ze gekookte bladeren met olie en zout of ruw met azijn gegeten heeft. Andere geven de vrouwen het water te drinken daar deze bladeren in gekookt zijn en geven haar het kruid te eten daags nadat haar stonden ophouden de tijd van drie dagen lang en op de vierde dag nadat ze in de badstoof geweest zijn moet de verzameling gebeuren. Maar als de bladeren van de mannelijke Mercurialis, dat is bingelkruid mannetje, alzo gestreken worden aan het mannelijk geslacht en als de vrouw er drie keer van drinkt als tevoren, dan zal ze niets anders dan zonen ontvangen. Dan op zulke dingen is zeer weinig te betrouwen.

Sommige vermetele zich de pokken te genezen met het gebruik van het water daar bingelkruid alleen of met alsem in gekookt is geweest en gedronken zoals men de drank van pokhout plag.

Water van bingelkruid in het begin van mei gedistilleerd en met de neus opgetrokken zuivert het hoofd en is nuttig tegen de zinkingen die op de neus vallen en geneest diegene die snotteren en is nuttig tot vele gebreken van de ogen en oren.

Hetzelfde met doekjes opgelegd is nuttig om de verbrande huid te genezen of immers om de pijn te verzoeten.

Twee ons tegelijk van dit water ’s morgens nuchter gedronken drijft uit het lijf alle grove, taaie en zware zwarte melancholische vochtigheden. Tot dat doel wordt een Rhodomanna gemaakt van dit water en gemengd met de dauw die op de rozen en kolen valt.

Zaad van bingelkruid met alsem gekookt geneest de uitdrogende koortsen.

Het water daar het zaad in gekookt is heeft een merkelijke kracht om de geelzucht te genezen.

Bladeren van bingelkruid met oude witte wijn gemengd genezen het lopen van de ogen, daarop gelegd.

Dit kruid van binnen veel gebruikt zuivert de borst, maar is de maag wat schadelijk.

Is het dat er enig water in de oren gekomen is, men zal lauw sap van bingelkruid in de oren druipen en het zal dat er terstond uitdrijven.

De groene bladeren van bingelkruid alleen of met varkensvet opgelegd zijn goed in alle gezwellen, want ze hebben een zeer verterende kracht, zegt Galenus, in pleisters gebruikt.

De bladeren van bingelkruid of immers haar sap laten de wratten, knoesten en eelt vergaan. [1029]

Hetzelfde sap met azijn opgelegd geneest het wild vuur en dusdanige andere zeren en droogt de jeuk.

Dit sap is goed gedrupt in de oren van de slecht horende, ja dove mensen om hun horend te maken, maar daarna moet men de oren met oude wijn uitspoelen.

Niet tegenstaande al deze deugden zo moet men ons wel wachten van het bingelkruid te zaaien in de wijngaarden, want de wijn die daarvan komt zou de smaak van bingelkruid hebben en zeer onlieflijk zijn om te drinken, want dit kruid is onbehaaglijk en salpeterachtig van smaak en is met veel preiachtig sap vervult wat nochtans tot zoveel dingen gebruikelijk is. In Engeland, zegt Lobel, groeit het bingelkruid zoveel als nergens elders, nochtans plegen de apothekers en de gewone man het en in plaats daarvan goede Hendrik, wat een soort van melde is, te gebruiken doch met kleine dwaling als het alleen in de klysma’s gebruikt wordt want het verwarmt minder dan het bingelkruid en maakt de buik zacht week, maar met moes of anderszins door de mond ingenomen kwelt het sommige zeer met pijn in de buik wat met bingelkruid niet gebeurt.

De zeer geleerde Costicus schrijft dat diegene die hun handen bestrijken met het sap van bingelkruid, met sap van witte heemst en met postelein vermengt gesmolten lood zullen kunnen pakken zonder er enig letsel van te voelen.

HET XXXIV. CAPITEL.

Van Wildt Mercuriael.

Ghedaente.

Wildt Binghel-cruydt, oft Wildt Mercuriael, is den Tammen ghenoeghsaem ghelijck, maer wast wat leegher: sijn steelen zijn teer, vierkant, niet over een spanne hoogh wassende, sonder eenighe sijd-tackskens. De bladeren wassen twee ende twee t’samen aen de knoopen van de steelen; ende zijn bleeckachtigh, langer, wijder van een wassende, ende grooter dan die van het Tam. ‘Tsaedt komt oock twee te gader aen langhe steelkens, ende is den sade van Tam Bingel-cruydt Manneken ghelijck. De wortel is veselachtigh, wijdt ende breedt onder d’ aerde uytghespreydt ende kruypende. Dit gantsche cruydt is vuyl ende onlieflijck van reuck.

Plaetse.

Over al in Europa wast dese Wilde soorte van Bingel-cruydt in de bosschen ende andere donckere schaduwachtighe plaetsen.

Tijdt.

Dit cruydt groeyt ende bloeyt in Braeckmaendt, ende van daeren voort alle den Somer door, gelijck het Tam Binghel-cruydt.

Naemen.

In onse tael heet dit ghewas Wildt Mercuriael, oft Wildt Bingel-cruydt; in ’t Hooghduytsch Waldt Bingelkraut ende Hundszkohl; in ’t Fransoys Mercuriale sauvage; in ’t Italiaensch Mercoralla bastarda. In ’t Latijn is het meestendeel Mercurialis silvestris gheheeten, oft Canina, oft oock Brassica Canina; in ’t Grieck Cynia ende Cynocrambe. Daer is nochtans behalven dit cruydt noch een ander Cynocrambe, die anders Apocynon ghenoemt wordt: dan daer hebben wy in ons XIII. Boeck van ghehandelt.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dit cruydt komt van aerd ende krachten met het Tam Bingel-cruydt over een; indien de bladers van ’t selve met de steelen inghenomen den buyck weeck maecken, ende goedt zijn om in ’t wermoes te doen; ende indien het sop, daer dit cruydt in ghesoden is gheweest, de koude fluymen ende slijmerigheden, ende oock de heete geele oft galachtighe vochtigheden, ende insghelijcks oock ’t water van de leversuchtighe oft watersuchtighe uyt den lijfve iaghen kan, ghelijck Dioscorides van de Cynocrambe; daer wy dit cruydt voor houden, gheschreven heeft.

BIIVOEGHSEL.

In Vranckrijck heet dit cruydt Choul de Chien ende Mercuriale sauvage; in Spaegnien Verga pertuva; in Enghelandt Wilt Mercury. Sommighe segghen dat het oock tweederley is, Manneken ende Wijfken, ghelijck het Tam Binghel-cruydt ende dat het saedt van ’t Wijfken den sade van den Tammen Wijfken gelijck is; ende ’t saedt van ’t Manneken den sade van ’t Manneken. Den smaeck is moesachtigh; maer den reuck is al te onlieflijck, als voorseydt is. Andere segghen dat het in ’t Griecksch Linozostis agria plagh te heeten. Dan aengaende den naem Cynocrambe oft Brassica canina, die is dit cruydt met de Periploca oft het Apocynon ghemeyn, die sommighe oock Hondts-koole noemen, als Dodoneus vermaent..

Italiaensche Hondts-Mercuriael uyt Fabius Columna. Hy heetse Canina Mercurialis, ende is by hem oock tweederley, beyde Cynocrambe Dioscoridis mas & femina ghenoemt. Het Manneken verschilt van de Tamme Mercuriael oft Binghel-cruydt aldus: De bladeren zijn spitser ende aderachtigher, met kleyner schaerden, anders grooter dan die van ’t Wijfken; tusschen den schoot van de welcke bloemen groeyen, nauws sienbaer; maer daer nae volgen twee vruchten, ruygh als borsekens, tweemael grooter dan die van Binghel-cruydt, ende aen langher steelkens vast. Het beghint in April te spruyten, in Mey is het volkomen. Den smaeck ende reuck is grasachtigh, wat stinckende, als dien van de Tamme. De wortel is langh, slim, verwerret ende verspreydt, niet diep in d’aerde sinckende, veele steelen voortbrenghende, dunner, droogher ende kleyner dan die van Binghel-cruydt, onder aen peersachtigh, ende in gheen steelen verdeylt. Het Wijfken heeft veele iae viermael langher bladeren dan sy breedt zijn, oock aderachtighe: de steelen zijn langher; uyt de welcke, tusschen den schoot der bladeren aen beyde sijden langh sijd-steelkens spruyten wel vier duymbreedden langh, van ’t midden tot boven toe met bloemen aers-ghewijs gheladen, als in ’t ghemeyn oft Tam Bingel-cruydt Wijfken oock gebeurt. De bloemen zijn drijkantigh, grasachtigh, met veele draeykens binnen in, ruygh, die afvallende geen saedt na een laeten. De wortelen zijn menighvuldigh, verspreydt, overblijvende: ’t welck de hof-soorte niet en doet. Dese twee voorseyde zijn van Caspar Bauhinus by Matthiolus in schilderije gestelt.

Noch van de krachten.

Het Wildt Bingel-cruydt en wordt nerghens toe ghebruyckt; hoe wel dat seer goedt soude zijn om de weyachtighe ende melancholijcke oft swaere ende swarte vochtigheden uyt te drijven. Het is warm ende droogh in den eersten graed: ende maeckt den buyck weeck, ende suyvert den selven van onder, doch meer van boven, in voeghen dat het de maghe ontstelt. De bladeren zijn goedt teghen alle gheswillen ende sweeringhen, te weten alleen groen ende versch zijnde ghestooten, oft met smeer oft Verckens-liese vermenght zijnde, van buyten ghestreken oft paps-ghewijs opgheleydt.

Wildt Binghel-cruydt van Italien is oock nut om den buyck weeck te maecken, ghesoden zijnde ende inghenomen: ende doet de galle ende het water uyt het lichaem dalen.

HET XXXIV. KAPITTEL.

Van wilde mercuriaal. (Mercurialis perennis)

Gedaante.

Wild bingelkruid of wilde mercuriaal lijkt voldoende op de tamme, maar groeit wat lager, zijn stelen zijn teer en vierkant die niet over zeventien cm hoog groeien zonder enige zijtakjes. De bladeren groeien twee en twee tezamen aan de knopen van de stelen en zijn bleekachtig en zijn langer en groeien breder uit elkaar en groter dan die van het tam. Het zaad komt ook twee tezamen aan lange steeltjes en is het zaad van tam bingelkruid mannetje gelijk. De wortel is vezelachtig en is wijd en breed onder de aarde uitgespreid en kruipend. Dit ganse kruid is vuil en onlieflijk van reuk.

Plaats.

Overal in Europa groeit deze wilde soort van bingelkruid in de bossen en andere donkere schaduwachtige plaatsen.

Tijd.

Dit kruid groeit en bloeit in juni en vandaar voort de hele zomer door net zoals het tam bingelkruid.

Namen.

In onze taal heet dit gewas wild mercuriael of wildt bingel-cruydt, in het Hoogduits Waldt Bingelkraut en Hundszkohl, in het Frans mercuriale sauvage, in het Italiaans mercoralla bastarda. In het Latijn is het meestal Mercurialis silvestris genoemd of Canina of ook Brassica Canina, in het Grieks Cynia en Cynocrambe. Daar is nochtans behalve dit kruid noch een ander Cynocrambe die anders Apocynon genoemd wordt en van die hebben we in ons XIII boek van gehandeld.

Aard, kracht en werking.

Dit kruid komt van aard en krachten met het tam bingelkruid overeen, indien de bladeren er van met de stelen ingenomen de buik week maken en goed zijn om in het warme moes te doen en indien het sap daar dit kruid in gekookt is geweest de koude fluimen en slijmerigheden en ook de hete gele of galachtige vochtigheden en insgelijks ook het water van de leverzuchtige of waterzuchtige uit het lijf jagen kan, zoals Dioscorides van de Cynocrambe daar we dit kruid voor houden geschreven heeft.

BIJVOEGING.

In Frankrijk heet dit kruid choul de chien en mercuriale sauvage, in Spanje verga pertuva, in Engeland wilt mercury. Sommige zeggen dat het ook tweevormig is, mannetje en wijfje net zoals het tam bingelkruid en dat het zaad van het wijfje op het zaad van het tamme wijfje lijkt en het zaad van het mannetje op het zaad van het mannetje. De smaak is moesachtig, maar de reuk is al te onlieflijk, als gezegd is. Andere zeggen dat het in het Grieks Linozostis agria plag te heten. Dan aangaande de naam Cynocrambe of Brassica canina die is dit kruid met de Periploca of het Apocynon gemeen die sommige ook hondskool noemen, als Dodonaeus vermaant.

Italiaanse hond mercuriaal uit Fabius Columna. Hij noemt het Canina Mercurialis en is bij hem ook tweevormig die beide Cynocrambe Dioscoridis mas & femina genoemd worden. Het mannetje verschilt van tamme mercuriaal of bingelkruid aldus: ‘De bladeren zijn spitser en met meer aderen en met kleiner scharen, anders groter dan die van het wijfje en tussen hun schoten groeien bloemen die nauwelijks zichtbaar zijn, maar daarna volgen twee vruchten die ruig als borstels zijn en tweemaal groter dan die van bingelkruid en zijn aan langere steeltjes vast. Het begint in april te spruiten en in mei is het volkomen. De smaak en reuk is grasachtig en wat stinkend als die van de tamme. De wortel is lang, krom en verward en verspreid die niet diep in de aarde zinkt en vele stelen voortbrengt die dunner, droger en kleiner zijn dan die van bingelkruid, onderaan paarsachtig en niet in stelen verdeelt. Het wijfje heeft vele, ja viermaal langer bladeren dan ze breed zijn, ook met aderen, de stelen zijn langer waaruit tussen de schoot van de bladeren aan beide zijden lange zijsteeltjes spruiten van wel vier duimbreed lang en van het midden tot boven toe met bloemen aarvormig geladen zijn zoals in het in het gewone of tamme bingelkruid wijfje ook gebeurt. De bloemen zijn driekantig, grasachtig en met vele draadjes binnen in ruig en als die afvallen geen zaad nalaten. De wortels zijn menigvuldig, verspreid en blijven over wat de hofsoort niet doet’. Deze twee voor vermelde zijn van Caspar Bauhinus bij Matthiolus in schilderij gesteld.

Noch van de krachten.

Het wild bingelkruid wordt nergens toe gebruikt, hoewel dat het zeer goed zou zijn om de weiachtige en melancholische of zware en zwarte vochtigheden uit te drijven. Het is warm en droog in de eerste graad en maat de buik week en zuivert die van onder, doch meer van boven en op die manier dat het de maag ontstelt. De bladeren zijn goed tegen alle gezwellen en zweren, te weten alleen groen en vers gestoten of met smeer of varkensvet vermengt van buiten gestreken of papvormig opgelegd.

Wild bingelkruid van Italië is ook nuttig om de buik week te maken, gekookt en ingenomen en laat de gal en het water uit het lichaam dalen.