Rosa

HET XXVIII. CAPITEL.

Van de Roosen.

Gheslachten.

De Roose is wel een heesterachtigh, stekeligh oft doornachtigh ghewas; nochtans soo heeft ons bequamer ende betamelijcker ghedocht de selve by de bloemen te voeghen, dan onder de doornachtige heesteren te beschrijven: ende dat alleen, om dat de Roose sonder eenighe twijffelinghe alle de andere bloemen lichtelijck van schoonheydt ende reuck te boven gaet, ende in de kranssen ende meyen by nae boven maten veel ghebruyckt wordt.

Aengaende de gheslachten van de Roosen, die zijn menigerhande, verschillende van den anderen ’t zy in de grootte van ’t ghewas, ’t zy in de rouwigheyt oft sachtigheyt van dien, dat is in de menighte oft scherpheyt van de doornen, met de welcke dit ghewas somtijts min somtijtdts meer ghewapent is: sy verschillen oock in de veeligheyt oft luttelheydt van de bladeren der bloemen, insghelijcks oock in de verwe ende reuck van dien: want sommighe Rooselaeren zijn groot ende hoogh opschietende, sommighe zijn kort ende leegh wassende: voorts soo zijn de bloemen somtijts van vijf bladeren gemaeckt, somtijts van twaelf, somtijdts van twintigh, somtijdts oock van meer: ende, soo Theophrastus schrijft, omtrent de stadt Philippi pleegh een soorte van Roosen gheoeffent te worden, aldaer van het gheberghte Pangaeum ghebroght, die hondert bladeren hadde, ende Hecatontaphyllon in ’t Griecks ghenoemt was, dat is Hondert-bladt; sulcks als oock was die soorte van Roosen, die in ’t lantschap Campanien by Napels in tijden van Plinius wassende Centifolia ghenoemt was. Oock zijn de sommige roodachtigh, sommighe wit van verwe: insghelijck zijn meest alle de soorten van Roosen goedt ende lieffelijck van reuck, maer sommighe en hebben gantsch gheenen reuck. Dan alle dese gheslachten worden in tweeen begrepen: van de welcke de eerste Tamme ende Hof-roosen zijn, ende in de hoven ghesaeyt ende onderhouden worden; de andere wassen in ’t wilt: daerom sullen wy hier omtrent thien van de merckelijckste gheslachten van de Roosen beschrijven: van de welcke de vijf eerste tam zijn, ende in de hoven onderhouden worden; de vijf laetste wilt, ende van selfs op vele plaetsen voortkomen.

Ghedaente.

Alle de soorten van Roosen hebben ghemeynlijck herde houtachtighe tacken, rancken oft roeden, die op vele plaetsen met seer scherpe hakende ende stekende doornen beset zijn: dan de rancken van de Wilde Roosen zijn doornachtigher dan die van de Tamme. De bladeren zijn rouw ende herdt om aen te tasten, rondomme saeghs-gewijs ghekerft oft gheschaert, vijf oft seven aen een ribbe, zenuwe oft middel-steelken hanghende, altijdt twee recht teghen over den anderen wassende. De bloemen komen voort op ’t opperste van de tackskens, ende zijn besloten in gras-groene knoppelens: welcke knoppekens grooter wordende ende swillende, vijf groene ruyge schellen oft spitse schorssen verthoonen, waer mede sy bedeckt zijn: van dese vijf schellekens, diemen schorssen oft baerdekens noemt, zijn de twee aen de kanten ruyghachtigh ende by nae ghebaert: de twee andere hebben effene ende kael afgaende kanten, sonder baerdekens oft ruygigheyt: het vijfde is aen de kanten van de eene sijde ruygh ende ghebaert, ende aen d’ ander sijde effen oft kael. Als dese schellekens oft baerdekens haer selven met langheydt van tijde ontsluyten ende ontdoen, oft gapen, dan verthoonen haer de bladeren van de bloemen, die wy hier nae met haer verscheydenheden van maecksel ende van verwe beschrijven sullen: dan in ’t midden van alle dese bloemen schuylen sommige hayr-ghewijse draeykens, die op haer t’ soppen geele nopkens draghen. Het saet van alle de soorten van Roosen is herdt, besloten tusschen wolachtige hayrkens; ende light in langhworpighe bollekens (van sommighe Joopkens gheheeten) aen het onderste van de knoppen ende bloemen staende, die, als het saet rijp is, rood worden. De wortelen van de Rooselaers zijn herdt, houtachtigh, herwaerts ende derwaerts haer selven breedt ende wijt verspreydende. (283]

1. De Witte Roosen, dat is de eerste soorte van de Tamme oft Hof-Roosen, hebben grooter ende hoogher op schietende tacken dan eenighe van alle de andere Roosenlaers: want sy rechten haer selven twaelf voeten in de hooghde, oft noch hooger: haer bloemen zijn wit, welrieckende, dobbel ende van vele bladeren ghemaeckt; van de welcke de ghene die in ’t midden staen kleynder zijn, dan de andere die rondsomme oft buytenwaerts wassen.

2. De bleeck-roode oft Provensche Roosen, dat is de tweede soorten van Tamme Roosen, komen van grootte aldernaest by de eerste oft Witte Roosen; ende sy hebben roeden oft rancken die wel korter zijn dan die van de ander, maer niet min met rouwe stekelighe doornen beset. De Roosen van dese soorte sijn soet ende lieffelijck van reuck, maer bleeck oft licht-rood van verwen, oft lijfverwigh; ende zijn daerom Incarnate Roosen nae ’t Italiaensch ghenoemt. Anders zijn sy van ghedaente van bladeren ende bloemen de Witte Roosen ghenoeghsaem ghelijck.

3. De Roode Roosen, oft bruyne Roosen, dat is het derde geslacht van Tamme Roosen, zijn de Incarnate Roosen van rancken ende bladeren seer ghelijck, maer zijn somtijdts noch wat korter oft leegher dan die: dan de bloeme is seer schoon, beter van reuck dan eenighe van de voornoemde soorten, van verwen doncker oft bruyn blinckende rood. Dese is de beste van alle de Roosen, ende de aldernutste om in de medicijnen ende by nae alderleye bereydinghen der ghenees-middelen te menghelen ende te ghebruycken.

4. De vierde soorte van Tamme Roosen is korter dan alle de andere, hebbende rancken oft roeden omtrent de dry oft vier voeten langh: wiens bloemen wel schoon rood van verwen zijn, maer niet soo bruyn-rood als die van de derde soorte, somwijlen enckel ende van vijf bladeren ghemaeckt; somwijlen dobbel ende van vele bladeren vergadert: seer lieffelijck ende aenghenaem van reuck.

5. Het vijfde gheslacht van Tamme Roosen is van rancken ende roeden de Wilde Roosen eenighsins ghelijck, ende brenght voort kleyne Rooskens, veel by een hangende, ghemeynlijck enckel, somwijlen, maer seer selden, dobbel, seer behaeghlijck ende aentreckende van reuck, ende den Muscus seer nae by komende: waerom sy oock Muscet-Roosen oft Muscus-Roosen hier te lande heeten, nae den naem waer mede dese Roosen van de Italiaenen hedensdaeghs in ’t landt van Toscana ende elders ghenoemt zijn.

6. De eerst soorte van Wilde Roosen, in ’t Latijn Canina Rosa ghenoemt, al ofmen Hondts-Roose seyde, is in Nederlandt veel ghemeyner dan alle de andere, met haere scherpe doornachtighe rancken ende rouwe bladeren de Tamme seer ghelijck wesende; nochtans de beyde wat kleynder hebbende dan de Tamme. De bloeme oft Roose is enckel, niet meer dan vijf bladeren hebbende, witachtigh van verwen, oft uyt de witten wat nae den purpuren treckende.

Aen de rancken van desen Wilden Roselaer wast dickwijls een rond ghehayrt balleken, de Castanie die noch haer ruyghe stekelighe schelle om heeft wat ghelijck, maer nochtans sacht ende weeck, niet herdt: ’t welck van sommighe het Spongieke van de Roose ghenoemt wordt; in ’t Latijn Spongiola Rosae.

7. Met dese heeft seer groote ghelijckenisse de tweede Wilde soorte van Roosen, die nochtans een weynighskens kleynder is dan de voorgaende, wiens roeden oft rancken met een roodachtighe schorsse bekleedt zijn: de Roosen zijn bleeck-rood, niet heel sonder reuck, van sommighe Caneel Rooskens ghenoemt.

8. Onder de Wilde Roosen isser noch een ander derde gheslacht, dat geele bloemen draeght, ende daerom geele Rooskens ghenoemt wordt.

9. Daer is oock noch een ander soorte van Wilden Roosen (dat is de vierde soorte van dese onse Wilde Roosen, van sommighe Pimpernelle Rooskens ghenoemt, oft oock Duyn-Rooskens) die seer leegh groeyt, ende de kleynste is van alle de voorbeschreven soorten, met seer stekelighe doornige ranckskens, ende seer kleyne bladeren: dese heeft oock bijster kleyne Rooskens, wit van verwen, seer soet van reuck. De vrucht van dese soorte is swart, daer die van alle de andere soorten rood pleegh te wesen. (284]

10. Den Eglantier is de vijfde soorte van Wilde Roosen, de welcke seer bekent is door haer welrieckende bladeren. Dese wast dickwijls hooger dan eenighe van alle de Wilde Roosen: sy heeft oock herde houdtachighe dicke rancken, oock met doornen beset: haer bladeren zijn blinckende ende schoon groen van verwen, ende bovendien seer lieffelijck van reuck, ’t welck geen andere soorten van Roosen en hebben. De bloemen zijn kleyn, enckel, van vijf bladerkens ghemaeckt, ghemeynlijck witachtigh van verwen, selden purpurachtigh, gheenen oft seer kleynen reuck hebbende: de vrucht oft saet-knoppe is langhworpigh, van verwen wat roodachtigh, de kernen van een kleyne Olijfve ende de saet-knopkens van de ander Roosen ghelijck, maer kleynder dan die van de Tamme Roosen: in dese knopkens steken oock wolachtighe vlocken, tusschen de welcke het saet schuylt, ’t welck kleyn ende herdt is.

Men vindt oock by de dunne ranckskens van den Eglantier sommighe ronde sachte, doch ruyghe Spongiekens, gantsch soodanigh als zijn de gene die aen de Honts-Roosen oft eerste soorte van Wilde Roosen pleghen te groeyen.

Dit zijn meest alle de gheslachten die in onse tijden bekent zijn, ende van de Cruydt-beschrijvers verscheydentlijck afghepaelt ende beschreven zijn.

Dan behalven dese voorseyde soorten soudemen veel meer andere soorten van Roosen konnen ghesoeken ende haelen door eenighe gissinghe oft raeminghe, uyt het 21.boeck van Plinius in het 4.capitel: welcke soorten allegader van hem met naeme van Roosen beschreven, ende met eyghen toenaemen onderscheyden zijn; maer die en zijn alle onder dese soorten van Roosen die wy hier nu beschrijven niet te rekenen, ghemerckt dat sy alle op geen stekeligh oft doornachtigh ghewas en groeyen, dat hy Rubum oft Braemachtigh ghewas noemt, als doen alle de soorten daer wy nu af spreken: want sommighe van die soorten daer Plinius af schrijft schijnen niet die Roosen daer wy nu af handelen over een te komen, sommige niet, als zijn de bloemen die op sommighe soorten van Maluwe wassen, die onder de Roosen van hem gherekent worden, ende nochtans met dese onse Roosen geene ghemeynschap en hebben; dan aengaende de Roosen van Plinius vermaent, hy schrijft daer aldus van: Hier te lande (dat is in Italien, in tijden van Plinius) zijn de meest gheachte ende vermaerde soorten van Roosen, de ghene diemen Praenestina ende Campana noemt: daer by hebben sommighe de Milesia ghevoeght, wiens verwe vlammigher ende gloeyender is dan van enighe van de andere soorten, niet boven de twaelf bladeren hebbende: daer nae volght de Trachinia, die soo rood niet en is; ende nae die komt de Alabandica, als de slechtste van alle de voornoemde, die witachtighe bladeren heeft: maer noch slechter ende verachter dan dese, is de Spineola, de welcke seer vele, maer uytter maten kleyne bladeren voortbrenght. Daer nae seydt den selven Plinius noch wat voorder in dat selve 4.capitel van sijn 21.boeck: Men vindt oock een soorte van Roosen die van ons volck (dat is de Italiaenen oft Romeynen) Rosa Graeca ghenoemt wordt, ende van de Griecken Lychnis, nerghens dan op vochte plaetsen voortkomende, noyt meer dan vijf bladerkens hebbende, van grootte de Violette ghelijck, sonder eenighen reuck. Noch isser een andere Roose diemen Graecula noemt, met sommighe in een ghetrocken oft ghekronckelde aderen oft dodden van bladeren als pluymrijsen, die nimmermeer open en gaen, ’t en sy datmense met de handt ontdoet ende open-spalckt, ende daerom schijnt sy altijdt eerst nieuwelijck voort te komen, ende nimmermeer volkomen te wesen, hebbende seer breede bladeren. Een ander soorte spruyt uyt een Maluwachtighen steel, hebbende bladeren de Moescruyden ghelijck, van sommighe Mosceuton gheheeten. Tusschen dese soorten van Roosen is noch een ander die middelmatigh van grootte is, in den Herfst bloeyende, Coroneola ghenoemt. Dan alle dese gheslachten van Roosen zijn sonder reuck, uytghesondert de Coroneola ende de andere die op stekelighe oft doornachtighe steelen oft rancken groeyen. Dit zijn de woorden van Plinius, met welcke hy alle de Roosen die in sijne tijden bekent waeren begrijpt.

Plaetse.

1.2.3.4.5. De Tamme ende Hof-Roosen worden hier te lande, in Vranckrijck, in Hooghduytschlandt ende elders gheplant ende ghesaeyt.

6. De Wilde Roosen wassen op vele plaetsen van selfs, ende bijsonder de Honts-Roose, die over al ghevonden wordt omtrent de cuylen ende grachten, aen de kanten van de ackers, weyen ende beemden, op vochten grondt.

7.8. De Geele Roosen wassen in Afrijcken ende Egypten: dan sy worden hier te lande in de hoven nu ter tijdt onderhouden, als oock de Caneel-Roosen.

9. De Duyn-Rooskens, dat is de doornachtighste ende rouwste ende alderkleynste soorte van alle de Roosen, wassen aen den Zee-kant, ende zijn seer ghemeyn by den strant van Vlaenderen ende by Cales ende omligghende Zeekusten, bijsonder in de sand-berghskens diemen Duynen noemt; waer nae sy haeren naeme oock voeren: sy wassen oock in Hollandt op de platte landen ende opene ghewesten, by de Zee-Duynen gheleghen. Carolus Clusius schrijft, dat hy dierghelijcke Rooskens heeft ghevonden in sommighe berghachtighe hooghe plaetsen van Oostenrijck; te weten met een witte welrieckende bloeme, wiens vrucht oft saet-knopken oock swart is, maer de bladeren zijn wat grooter dan die van onse ghemeyne Duyn-Rooskens van Nederlandt.

10. Den Eglentier, oft Wilden Rooselaer met welrieckende bladeren, wordt in de hoven gheplant ende gheoeffent; ende en wast, mijns wetens, nerghens in Vranckrijck oft Nederlandt in ’t wilt.

Voorts, soo moet de Roose ghesaeyt worden, soo Plinius schrijft, op eenen grondt die niet vet en zy, noch niet kleyachtigh, noch met water besproeyt: want sy is te vreden met voosen oft ijdelen lichten grondt, ende bemint eygentlijck steenachtigh oft puynachtigh landt; ende doorgaens alle soorten van Roosen hebben op drooghe plaetsen veel beteren reuck, dan als sy op vochte oft waterachtighe plaetsen groeyen. De ghesteltheydt van de locht doet daer oock veel toe; want men bevint dat sy het een iaer veel weeldigher voortkomen dan het ander, ende veel lieffelijcker van reuck zijn. Theophrastus seght oock dat de schoonheyt van verwen, ende de lieffelijckheyt van ( 285] reuck door de gheleghentheyt der plaetsen dickwijls veroorsaeckt is, segghende dat de Roosen die by Cyrenen in Africa wassen, voor de best-rieckende van alle de Roosen ghevonden waren: ende dat daerom aldaer de lieffelijckste Salve oft olie van Roosen in sijne tijden pleegh ghemaeckt te worden.

De Roose kan van saedt voortgeteelt ende vermenighvuldight worden; maer ghemerckt dat sy ghesaeyt zijnde langhsaem ende traeghlijck volkomen wordt ende tot bloeyen komt, pleeghmen een rancksken daer van af te snijden oft te breken, ende dat in der aerden te steken oft verplanten: want alsoo worden sy eer groot, ende bloeyen veel haester dan oft sy ghesaeyt waeren. Dan alle de soorten van Roosen worden weeldigher ende schooner door ’t snoeyen ende branden, ende brenghen lieffelijcker, grooter ende menighvuldigher bloemen voort: want alsmense niet en snijdt oft af en snoeyt, dan worden sy al te wildt ende te boschachtigh, dat is stockachtigh. Hoe sy dickwijlder verset ende verdraghen worden, hoe sy beter wassen, ende hoe de Roosen schooner worden, als Theophrastus en Plinius versekeren.

Palladius leert ons een wijse om de Roosen te saeyen oft te planten, segghende aldus: Indien ghy gebreck hebbende van Roosen, van luttel roeden oft rancken seer vele Rooselaers wilt krijgen oft winnen, dan sult ghy vele bottende spruytkens oft ledekens van vier vingheren langh met haere knoopkens oft ledekens uytsnijden, ende die langhs der aerden als wijngaert-rancken verspreyden, ende die met mest ende seer dickwijls vernieuwde besproeyinghe helpen ende opqueecken. Als sy het eerste iaer voorkomen zijn, salmen die selve scheutkens oft spruytkens van een scheppen, ende eenen voet breedt van den anderen versetten, ende soo dat landt, dat ghy gheschickt hadt om daer een Roosen-haeghe oft hof van te maecken, beplanten ende met Rooselaers te vullen.

Tijdt.

Sommighe soorten van Roosen bloeyen wat vroegher, sommighe spaeder in ’t iaer: dan meest alle worden bloeyende gevonden in den Mey, oft in ’t beginsel van de Braeckmaendt. De Caneel-Rooskens komen wel van de eerste voort, ende zijn daerom van sommighe Vroege Rooskens ghenoemt, als oock sommighe andere Wilde Roosen seer vroegh in ’t bloeyen zijn: dan de Tamme Roosen komen laeter voort. De Muscus-Rooskens oft Muscet-Rooskens, van andere Spade Rooskens gheheeten, bloeyen in Ooghstmaendt ende September. Theophrastus betuyght (ende de ervarentheyt bethoont het selve) dat de Roosen, wanneer den Herfst sachter ende min straf, kout oft vochtigh is, wederom beghinnen te bloeyen.

Naemen.

De Roose wordt in ’t Griecks Rhodon gheheeten; in ’t Latijn Rosa; in ’t Hooghduytsch Rose; in ’t Nederduytsch Roose; ende in ’t Fransch Roses. Den struyck oft het boomken selve wordt in ’t Latijn oock Rosa geheeten, in ’t Griecks Rhodonla, in ’t Nederduytsch Roosenboom oft Rooselaer. Den Grieckschen naem Rhodon is gekomen, soo Plutarchus meynt, door dien, dat van dese bloeme seer veel reucks in den neuse pleegh te vloeden; om dat rheo ende rheuma (waer van dat woordt Rhodos sijnen oorspronck heeft) het Vloeden ende eenen Vloedt beteeckent.

Het middelste van de Roose, dat is de geele draeykens ende nopkens die in de Roose wassen, heeten in ’t Griecks Anthos ton rhodon, ende in ’t Latijn Flos Rosae, al ofmen seyde, de bloeme oft het bloeysel van de Roose: in de Apoteken Anthera.

Die onderste witte eyndekens van de bladeren der Roose-bloemen, waer mede sy aen de knoppen vast houden (ende diemen afsnijdt ende wegh worpt alsmen van de Roosen conserve oft Syroope maeckt) heeten in ’t Latijn Ungues Rosarum, in ’t Griecks Onyches ton rhodon, al ofmen seyde, Naghelen der Roosen.

Dat knoppeken oft huysken daer de bladeren van de Roose-bloemen, midtsgader de nopkens ende geele draeykens, in besloten liggen, wordt Calyx op ’t Latijnsch ende Griecks gheheeten, dat is Kelck.

De baerdekens oft knevelkens van de Roosen, oft die groene buytenste ghesnippelde deelen die de knoppen bedecken, ende de Roosen spits afgaende besluyten ende omvatten eer dat sy open gaen, worden meestendeel de Schorssen oft Schellen vande Roosen geheeten, in ’t Latijn Cortices: dan sy zijn alsoo wel bekent met naem Alabastri.

De hoofdekens oft ballekens daer het saedt van de Roosen in besloten is, te weten die onder de bloemen ende knopkens staen, worden in ’t Griecks Cephale ende Cephalia gheheeten, in ’t Latijn Capita oft Capitula, als ofmen hoofdekens oft knopkens seyde.

De roeden, rancken oft tacken van de Rooselaers schijnen van sommighe Latijnsche schrijvers Viburna ghenoemt te wesen, als van den Poët Strabus Gallus, in sijn gedicht dat hy Hortulus oft Hofken heet. Dan Virgilius ende Aurelius Nemesianus schijnen met dat woordt Viburnum een ander heester op sijn selven, van de Roosen seer verscheyden, te verstaen oft te beteeckenen; ’t welck leegh is, kleyn, taey, ende bequaem om ghevlochten oft ghewonden te worden; als uyt hunne ghedichten die sy Eclogas noemen ghenoeghsaem blijckt.

1. De eerste soorte van de Tamme Roosen wordt van den ghemeynen man op ‘t Latijnsch Rosa alba, ende hier in Nederduytschlandt Witte Roosen ghenoemt; in Hooghduytschlandt Weisse Rosen; in Vranckrijck Blanche Rosen: dese magh de Spineola Rosa van Plinius wesen, in dien sy de Campana Rosa niet en is.

2. De tweede soorte, in ’t Italiaensch Rosa incarnata gheheeten, is de Alabandica van Plinius wat ghelijck: de Hooghduytschen noemse Leibfarbige Rosen, dat is Lijfverwighe Roosen in onse tael: den ghemeynen man noemtse Provensche Roosen.

3. Het derde gheslacht van Roosen, dat is Bruyn-roode Roosen, in Vranckrijck Roses de Provins gheheeten, verscheyden nochtans van de Provensche Roose, schijnt met de Millefolia Rosa van de ouders ghenoeghsaem over een te komen.

4. “ T vierde gheslacht, in ’t Fransch Roses Franches gheheeten, mocht wel de soorte van Roosen wesen, die Plinius rosa Trachenia oft Rosa Praenestina noemt.

5. De vijfde ende laetste soorte van Tamme Roosen heeft den naem nae haeren reuck ghekreghen, om dat sy nae den Muscus schijnt te riecken: want men noemtse niet alleen in ’t Nederduytsch Musket-Roosen, oft Muscus-Roosen, maer oock in ’t Latijn Rosa Moschata; in ’t Italiaensch Rosa Moschetta; in ’t Fransch Roses musquees ou muscadelles. Dan sommighe willense oock Rosa Damascena noemen: met welcken naem de Ghemeyne Witte Roosen meest bekent zijn: sommige andere willense Spade Rooskens heeten.

6. De Wilde Roosen, alsoo in Brabant gheheeten, worden oock in Hooghduytschlandt Wilde Rosen, Heckrosen genoemt; in ’t Latijn Rosa silvestris; in ’t Fransch Roses sauvages. Plinius heeftse in het 8ende 25.boeck op ’t Griecks Kynorodos ende Kynoroda gheheeten, dat is op ’t Latijnsch Rosa canina; al ofmen Hondts-Roose seyde: andere noemense oock Canina sentis.

De ruyghe hayrighe ballekens, die aen de rancken oft roeden van den Wilden Rooselaer dickwijls wassen, moghen seer bequaemelijck ende eyghentlijck Spongiekens van de Wilde Rooselaer ghenoemt worden, in ’t Latijn Spongiolae silvestris Rosae: de welcke in sommighe Apoteken voor het Bedeguar, niet sonder groote dwaelinghe, ghenomen worden: want het oprecht Bedeguar is by de Arabische Meesters een soorte van Distelen, die in ’t Griecks Acantha leuce, dat is Spina alba op ’t Latijnsch ghenoemt wordt.

De andere soorten van Wilde Roosen zijn oock medesoorten van Cynorrhodus oft Hondts-Roosen.

7. De tweede van dese wordt ghemeynlijck Caneel-Rooskens gheheeten, in ’t Latijn Cinnamomina Rosa: ander noemense Vroeghe Rooskens.

8. De derde soorte van Wilde Roosen, oft het achtste gheslacht van de Roosen, heeft den naem nae haer verwe ghekreghen: want sy wordt Geele Roose gheheeten, in ’t Latijn Rosa lutea.

9. De negenste soorte van Roosen, dat is ’t vierde gheslacht van Wilde Roosen, in Vlaenderen ende Hollandt Duyn-Rooskens gheheeten, op ’t Latijnsch Rosa Dunensis, nae de sandachtighe heuvelkens, die aen de Zee van Vlaenderen, Zeelandt ende Hollandt gheleghen, van den gemeynen man Duynen ghenoemt worden. Sommighe noemense oock Pimpernelle Rooskens; welcken naem van de Rosa pampinella gemaeckt schijnt te wesen, om dat de bladeren van desen Rooselaer groote ghelijckenisse hebben met de bladeren van de Kleyne Pampinula oft Pimpernelle, die anders Sanguisorba Pimpinella ghenoemt is. (286]

10. De thiende soorte van Roosen, oft de vijfde van de Wilde, met welrieckende bladeren, wordt op ’t Nederduytsch Eglantier, oft Aglantier gheheeten: de Fransoysen heetense Eglentier, oft, soo Ruellius op ’t Latijnsch schrijft, Englenterium: die oock dese soorte van Wilde Roosen voor den Cynosbatos oft Canirubus van de ouders ghehouden heeft, daer Dioscorides aldus af vermaent: Cynosbatus, seght hy, oft Cynosbatos, van sommighe Oxyacantha gheheeten, is een heester veel grooter dan den Braem, boomachtigh, met veel breeder bladeren dan die van de Myrtus, omtrent de roeden oft rancken met seer stercke ende scherpe doornen beset: de bloeme is wit: de vrucht is langhworpigh, de keerne van een Olijve van ghedaente wat ghelijckende; de welcke rijp wordende, ros van verwe oft doncker-rood is, van binnen wolachtigh ende ruygh.

Daer is oock een ander beschrijvinghe van den Cynosbatos oft Canirubus by Theophrastus; de welcke aldus luydt: Cynosbaton heeft een roodachtighe vrucht, den Granaet-appel wat ghelijckende: het is een middel-gewas tusschen den boom ende tusschen de heestere, met den Granaet-boom van grootte wel over een komende: de bladeren zijn blinckende; dat is in ’t Griecks aglodes, soomen by Atheneus leest, beter dan in de gemeyne boecken van Theophrastus ghevonden wordt, agnodes ’t welck hier bijghevoeght ende vermaent moet wesen, op dat de liefhebbers der Grieckscher spraecke den rechten grondt ende meyninghe van Theophrastus verstaen moghen.

Met beyde dese beschrijvinghen van de Cynosbatus en komt onsen gemeynen Eglantier oft welrieckende Hontsroose niet qualijck over een: want hy is oock een heester, grooter dan den Braem, hebbende dick houtachtighe rancken oft roeyen, als de Granaet-boomen ende meer andere houtachtige ende boomachtige heesteren plegen te hebben, met herde stekelingen oft doornen beset: sijn bladeren, niet al t’samen, so die aen een ribbe oft middelsteelken staen, maer elck een alleen bijsonder ghenomen, zijn breeder dan de bladeren van den Myrtus, aen de bovenste sijde gladt ende blinckende: de vrucht, oft saedtballeken is de keerne van de Olijve oock seer ghelijck, die rijp zijnde, rood van verwe is, wolachtige vlocken midtsgaeders het saedt inhoudende; sulcks dat uyt alle dese kenteeckenen blijckelijck ghenoegh schijnt te wesen, dat dese Wilde Roose met welrieckende bladeren, die wy Eglentier noemen, seer groote ghelijckenisse heeft met den Cynosnatos oft Canirubus, dat is Hondts-Braeme van de ouders.

Daer is nochtans noch een ander Cynosbatus, van Plinius beschreven in ‘t 14.capitel van sijn 24.boeck, die van andere Cynospastos ghenoemt wordt (dat in Cynapauxis verandert moet wesen, ghelijck Cornarius uytwijsende sommighe oude boecken bethoont) ende van sommighe andere Neuropastos: wiens bladt, de plante, dat is den terdt oft stap van eens menschen voet ghelijck, voortbrenghende een swarte druyve, wiens bezie een zenuw van binnen heeft; waer van den naem Neuropastos sijnen oorspronck heeft: maer met dese Cynosbatos (in dien sijn beschrijvinghe goedt ende onbedorven is) en heeft onsen Eglentier gheene ghelijckenisse met allen; gelijck hy oock met de Cappers niet en doet, noch oock met Smilax aspera, welcke beyde nochtans oock van sommighe Cynosbatos gheheeten zijn.

Aerd.

De bladeren van de bloemen van meest alle dese soorten van Roosen, om dat sy van verscheyden deelen ghemaeckt zijn, hebben daerom oock onghelijcke ende van den anderen verscheyden krachten: want in de bladerkens vindtmen sommighe aerdachtighe ende t’ samentreckende deelen, sommighe vochte ende waterachtighe, sommighe lochtighe, geestighe ende licht van stoffe: welcker verscheyden deelen nochtans in alle de soorten van Roosen niet ghelijckelijck en blijcken: want in het een gheslacht gaen de vochtighe deelen al de andere te boven, in het ander hebben de aerdachtighe de meeste kracht. Dan in alle de soorten wint de koude ghesteltheyt, ende gaet alle de andere ghesteltenissen te boven; welcken kouden aerd nochtans niet boven schreven en gaet, maer komt seer nae by de middel-matigheyt; sulcks datmen de Roose met goede redenen onder de dinghen rekenen magh die in den eersten graed verkoelende zijn.

In de Witte Roosen, ende in de Bleeck-roode oft Provensche, ende oock in de Mosket-Roosen zijn de vochte, lichtachtighe ende gheestachtighe deelen de meest kennelijckste, ende gaen de anderen te boven. Ende dat is de oorsaecke, waerom datmen uyt dese dry soorten van Roosen het beste ende meest rieckende ende behaeghlijckste water trecken kan door de kracht van ’t vier, oft konste van distillatien; daer ’t ghene dat uyt de andere soorten getrocken wordt, by nae gheenen reuck en pleegh te hebben.

Kracht ende Werckinghe.

Het Roosen-water (bijsonder ’t ghene dat uyt de Witte, Bleeck-roode ende Musket-roosen getrocken wordt) is seer bequaem om het hert te verstercken, ende om de gheesten die verloren ende ontgaen waeren, wederom te haelen ende te verquicken; ende boven dien is seer nut in alle ghebreken die verkoelinghe oft matinghe des hittes begheeren oft vereyschen.

’T selve Roose-water ghedaen by alderhande Coeckskens, Marsepeynen, lieffelijcke taertkens ende andere koeckskens, diemen om leckernije ende goeden smaecks oft wellust-wille onder de spijse in de maeltijden pleegh te bereyden, geeft die eenighe bevalligheyt ende aengenaemen reuck, ende gheenen onbehaeghlijcken smaeck.

Het versoet de smerte ende weedom der ooghen die van hitte veroorsaeckt is; ende brenght de mensche tot slapen: ghelijck de Roosen selve nocht versch ende groen zijnde met haeren lieffelijcken reuck den slaep oock pleghen te verwecken.

Sap van Roosen maeckt den buyck weeck, ende doet te kameren gaen, sonder eenighe smerte oft moeyelijckheyt; maer dat van de Muscus-Roosen wordt voor ’t alderkrachtighste ghehouden om ’t selve te weghe te brengen: nae de welcke de Bleeckroode oft Provensche Roosen volghen, die oock daerom meest ghebruyckt pleghen te worden.

’T selve doet oock de Infusie van de voorseyde Roosen, dat is ’t water daer sy in geweyckt oft gesoden zijn, oft de Syroop diemen daer van pleegh te sieden oft te bereyden, van sommige Serapium oft Drosatum, ende in de Apoteken Syrupus Rosatus solutivus gheheeten: die bereydt moet worden van dat water, ’t welck de bladeren van de Roose-bloemen noch versch ende groen wesende met groote menighte te weycke gestaen hebben, dickwijls daer nieuwe ende versche bladeren in doende, om de Syroop soo veel te krachtigher te maecken.

Dese Syroop van Roosen is seer bequaem om den buyck weeck te maecken ende den kamerganck te verwecken, wanneer de sieckte soo groot niet en is, datmen een krachtiger suyvermaeckinge oft purgatie van noode heeft: oft wanneer de krachten van den siecken soo onsterck ende kleyn zijn, dat sy geen geweeldiger purgatien oft suyvermaeckingen en souden konnen verdraghen. Want dese Syroop en pleegh gemeynlijck anders niet door den kamerganck uyt te drijven dan die overvloedigheden die in de darmen vast zijn ende blijven steken, oft die slijmerachtighe rauwe, ende somtijts oock gallachtige vochtigheden die in de eerste ende niet verre van de darmen gheleghen aderen verborghen zijn ende plaets ghenomen hebben. Maer alsmen iet uyt het diepste ende inwendighste des inghewants ende der aderen wil trecken oft haelen, moetmen by dese Syroop eenighe andere gheweldigher purgerende oft suyvermaeckende dinghen vermenghen oft voeghen.

Voorts, soo heeft dese Syroop den kracht om vocht te maecken ende te verkoelen: nochtans is sy oock seer bequaem om alle onmatighe hitte ende brandende kortsen te blussen oft te verkoelen, ende de ontstekinghen oft verhittingen des inghewants te versachten, ende oock om den dorst te slischen ende op te doen houden: dan sy is voor eenen die een slappe ende vochte maeghe heeft niet seer nut oft bequaem; want sy soude de maghe eer slapper ende weecker maecken dan veel krachts oft baets gheven.

De Conserve van de Roosen heeft oock de selve kracht; dat is, alsmen de bladeren van dese Roosen met suycker bewaert, bijsonder alsmense met de handen alleen gewreven zijnde, neerstelijck met suycker vermenght, ende soo by den viere laet warm worden, liever dan die te sieden oft heeter te maecken

De Roode Roosen, die over al ghemeyn zijn, ende oock die ander Bruyn-roode oft Bruyn-purpure Roosen, die Roosen van Provins genoemt worden, hebben meer aerdachtigheyt ende dicke stoffe in haer, ende zijn met eenen oock verdroogende ende t’samen-treckende van krachten, nochtans niet gheheelijck sonder eenige vochtigheyt, daer by gevoeght: (287] welcke vochtigheyt haer soo langhe by blijft, als sy noch versch ende ongedrooght zijn, maer vergaet heel als sy droogh worden. O dese oorsaken is het sap van dese Roosen, ende het water daer sy in te weycke gestaen hebben, oock bequaem om den buyck weeck te maken, ende den kamerganck te verwecken; maer en is daer in gheensins soo krachtigh als dat van de andere voornoemde soorten.

Dan dese Roode Roosen ghedrooght zijnde, ende alle haer vochtigheydt oft vochtmakende kracht, als voorseydt is, verloren hebbende, zijn bequaem om t’ samen te trecken ende droogh te maken: sy verkoelen oock wat, maer niet soo seer als sy deden doen sy noch versch waeren. Men ghebruycktse nuttelijck om het herte te verstercken ende kloeck te maken; wiens kloppinghe ende bevinghe sy verdrijven: boven dien sy verstercken ende vermeerderen de kracht van de lever, nieren ende ander inghewant, die door eenigh ongheval oft sieckte onmatighlijck slap ende cranck gheworden zijn: sy verdrooghen ende verstercken de slappe, crancke, vadsighe oft vochte maghe, de welcke de ander soorten van Roosen niet veel baetes en konnen gheven: sy beletten oock ende doen ophouden den vloet der vrouwen, ende den onmatigen loop oft suyvermakinge der maendtstonden; stoppen ende stelpen alderhande bloet-ganck; doen het sweeten ophouden; bringhen den buyck, die door eenighen onmatighen loop oft vloet te weeck geworden was, wederom op sijnen ouden stel ende ghesontheyt: met luttel woorden gheseyt, sy worden nuttelijck gedaen ende vermenght by alle de baetmiddelen ende antidota, ende andere ghenees-dinghen diemen van buyten oft van binnen den lichaeme pleegh te gebruycken, daer eenigh t’samen-treckende ende versterckende dingh by moet wesen: want sy konnen dat beter ende ghemackelijcker dan eenigh ander dingh uyt rechten ende te weghe brenghen.

Honigh van Roosen, in ’t Griecks ende Latijnsch Rhodomeli gheheeten, is seer nut ende bequaem in alle wonden, zeeren, puysten, gheswillen ende open gaten; ende met den kortsten gheseyt, in alle de ghebreken die afghevaeght, ghesuyvert ende verdrooght moeten wesen.

Olie van Roosen matight ende verkoelt alle hitten ende ontstekinghen, ’t zy dat die eerst beghinnen, ’t zy dat sy alreede veroudert zijn.

Die geele draeykens ende nopkens die in ’t midden van de Roosen wassen, van sommige Bloem oft Bloeysel van Roosen gheheeten, hebben oock een verdrooghende ende t’samen-treckende kracht: de welcke oock wat grooter is dan de ghene die in de Roosebladeren selve blijckt. ’T selve vermoghen de knoppen ende schellen van de Roosen oock.

Maer om dat alle dese dingen gheenen reuck oft lieffelijckheydt in haer en hebben, ende zijn de menschelijcken aerd soo beqauem oft aenghenaem niet.

De vruchten oft saet-ballekens, dat is die ronde langhworpighe hoofdekens, daer het saet van de Roosen in steeckt, inghenomen zijnde, stoppen den loop des buycks, ende diesghelijcks oock alderhanden bloetganck, soo Plinius betuyght.

De Naghelen oft de onderste eyndekens van de bladeren der Roose-bloemen, waer mede die aen de knoppekens vast zijn, worden nuttelijck ghebruyckt om de epiphorae te ghenesen, dat is de puystkens oft ontstekinghen die aen de ooghen pleghen te komen, ende de opdrachtigheyt van de huyt des aensichts.

De wortel van de Wilde Roosen is een eenighe middel om den beet van verwoedde honden te ghenesen, soo den selven Plinius schrijft in het 41.capitel van sijn 8.boeck, segghende, dat het door antwoordt oft oraculum van eenighen Heydenschen God tot de kennisse der menschen gekomen is.

Het Spongieken oft dat hayrachtigh sacht ghewas, ’t welck in ’t midden van de doornen van den Wilden Rooselaer somtijdts wast, wordt ghebrandt ende tot asschen ghebroght: welcke asschen met Honigh vermenght, het uytvallen des hayrs belet ende op doet houden, alsmen ’t hooft daer mede strijckt, soo den selven Plinius ons leert in ‘t 2.capitel van sijn 25.boeck.

Leonartus Fuchsius versekert, dat de Spongiekens ende oock de saet-ballekens oft vruchten van de Wilde Roosen seer krachtigh zijn ende goedt ghebruyckt teghen den steen ende druppelpisse, alsmen die kleyn ghestooten ende tot poeder ghebroght zijnde, den crancken te drincken gheeft. Maer dese dinghen moghen in de voorseyde ghebreken goet ende nuttelijck wesen, niet als waterlossende oft pis verweckende, oft oock steenbrekende ende steenslijtende dinghen; maer alleen om dat sy, ghelijck sommighe ander dierghelijcke dinghen, met haer t’ samen-treckende kracht, de slappe nieren verstercken ende wat krachts geven: welcke middelen de graveelachtighe menschen dickwijls nutter ende bequaemer zijn, dan het ghebruyck van vele, in sonderheyt seer krachtighe, waterlossende oft pisverweckende dinghen: want het langhdurigh oft dickwijls vernieuwt gebruyck van dusdanige water-af-iagende dingen pleegh de nieren somwijlen heel weeck, slap ende cranck oft immers onmatelijcken heet te maken: waer door den steen oft het graveel niet alleen niet ghebroken, ghesleten oft afghewreven en wordt, maer somtijdts vermeerdert ende vermenighvuldight, oft immers herder wordt dan dat te voren was; ghemerckt dat dese krachtige water-lossende dinghen plegen al ’t ghene dat in ’t bloet dun, waterachtigh ende weyachtigh is van een te scheyden ende uyt te drijven: ende daer en teghen ’t ghene dat daer dicker in is, by een te packen ende te vergaderen, ende herdt te maken: ’t welck niet alleen in de seer krachtighe ende stercke water-lossende dinghen bevonden en wordt, maer oock in de andere die soo krachtigh oft gheweldigh niet en zijn, wel verstaende alsmen die dickwijls ende langhen tijdt achter een ghebruyckt; ghelijck Galenus seer wel vermaent in het vijfde boeck van de Krachten der onghemengelde gheneesdinghen, oft medicamenten.

Verkiesinghe.

Om Roosen-water te maken pleeghmen de Witte, Bleeck-roode ende Musket-Roosen te verkiesen: want sy een beter ende lieffelijcker water van haer gheven, daer de andere soorten seer kleynen ende by nae gheenen reuck in het water, dat daer van ghedistilleert wordt, en behouden.

Om de Syroop te maken, besonder die den kamerganck verwecken sal, moetmen de bleeck-roode ende Musket-Roosen ghebruycken; als oock in alle ghebreken die een matighe verkoelinghe sonder groote drooghte oft t’samen-treckinghe vereyschen.

Dan om de maghe te stercken ende alle vloeden te stoppen, ende meer dierghelijcke dinghen uyt te rechten, salmen de Bleeck-roode Roosen laeten staen, ende de Roode oft Bruyn-roode Roosen verkiesen; insghelijcks oock in alle de ghebreken die, midtsgaders de t’samen-treckinghe, eenighe versterckinghe ende drooghmakinghe begheeren.

Om den kamerganck te verwecken, moetmen de Bleeck-roode oft Lijfverwighe Roosen verkiesen: want de andere Roode ende Bruyn purpure Roosen en zijn daer in soo krachtigh niet.

BIIVOEGHSEL.

Niet sonder reden wordt de Roose voor de Koninghinne der bloemen ghehouden in alle landen van de Werelt; ende is voor sulcks oock in oude tijden by alderhande menschen gheacht geweest, ghelijck de Poëten ende andere schrijvers betuyghen. Dan sy heeft by nae ontallijcke verscheydentheden, die meest al veroorsaeckt zijn door de plaetsen ende oeffeninghe: want hoe wel dat Theophrastus ende Plinius alle de gheslachten van Roosen seer neerstelijck beschreven hebben, nochtans en twijffel ick niet, oft wy hebben sommighe soorten daer van, die van de ouders niet bekent en zijn gheweest.

Den seer Edelen Angerius Busbequius betuyght, dat de Turcken de Roose soo veel achten, dat sy nimmermeer toe en laten dat de bladeren daer van op d’aerde blijven ligghen. Want ghelijckerwijs de Poëten versiert hadden, dat de Roosen van het bloedt van Venus ghesproten waeren, soo ghelooven de Turcken, dat de Roosen van het sweet van Mahomet ghekomen zijn.

Den Roosen-boom houdt sijnen struyck niet alleen in den winter groen, maer somtijdts en verliest hy des winters sijn bladeren niet; in sonderheydt de soorte die sulcks van haeren eyghen aerd is, ende hier nae beschreven wordt, met den naem van Rosa semper virens. Den selven Roose-boom is oock seer vruchtbaer, ende bloeyt dickwijls twee maels, dickwijls oock wel drymaels in ’t iaer.

Vijftien Gheslachten van Roosen van Lobel beschreven, die meest alle van Dodoneus oock vermaent zijn, met ettelijcke veranderinghen der selve naederhandt ghevonden.

1. Provensche Roose, oft Incarnate Roose, anders Lijfverwighe oft Bleeck-roode Roose ghenoemt.

2. Aldergrootste Incarnate oft Provensche Roose, in ’t Latijn Rosa Damascena maxima, draeght seer schoone lijfverwighe bloemen, van twee hondert ende dry hondert bladers, bijsonder als die in goedt landt gheplant is.

3. Witte (288] Provensche Roose heeft een heel witte seer wel rieckende bloeme, nochtans een weynighsken blosende. Dese wordt oock ghevonden met enckele bloemen. Hier by behoort de Bleecke Roose, in ’t Latijn Rosa pallida, die tusschen den geelen ende witten gheverwt is, dobbel ende enckel; ende de ander Heel witte Provensche Roose met roode strepen, oock enckel en dobbel.

4. Ghemeyne Witte Roosen, die met scherper doornen rondom de struycken bewassen zijn dan de Provensche, somtijdts seer dobbel, ende hoogh opschietende.

5. Roode Roosen oft Roosen van Provins (dat is de derde soorte van Roosen daer Dodoneus af spreeckt) moeten gheoeffent worden, anders souden sy bleecker ende wederom enckel worden. De Fransoysen pleghen van dese Roosen alle de Drogisten van Antwerpen ende van andere landen te versien: want men vindt gantsche velden daer mede als met wijngaerden beplant in Vranckrijck by Provins, gheleghen een goede daghreyse van Parijs. Men vindt oock een soorte van Roode Roosen met omslaende bladeren, sulcks als onder de Provensche oock wel ghevonden wordt. Den seer neerstighen ende gheleerden Petrus Hondius heeft bemerckt, datter een soorte van dese Roode Roosen van Provins heel dobbel ghevonden wordt, die nimmermeer enckel wordt; ende is, en blijft waerlijck Rosa centifolia rubra, dat is, Roode Hondert-bladighe Roose. Sy groeyt leeghachtigh als de andere Roode. De bloem-bladeren staen netter gheschickt dan in eenighe andere Roosen, malkanderen bladt by bladt tusschen twee ander invoeghende.

6. Flouweel-Roose, in ’t Latijn Rosa Holoserica, oft Rosa sature rubra gheheeten, en is de Roode voorgaende niet seer onghelijck, maer sy is bruyner-rood van verwe, blinckende ghelijck bruyn-rood flouweel, ende is meestendeel enckel; somtijdts is sy dobbel, ende een groot ghetal van bloem-bladeren hebbende: sulcks als den selven Hondius Rosa Holoserica centifolia noemt, al ofmen Hondert-bladighe Flouweel-Roose seyde: want sy heeft seer vele Flouweelachtige glinsterende bladeren. Sy wast leegh; ende is in Vranckrijck, ende Enghelandt, seer wel bekent met haer seer kleyne bladeren, ende met haeren seer lieffelijken reuck.

8. Ghemeyne Enckel Muscus-Roose.

9. Ander Groote Enckele Muscus-Roose.

10. Dobbel Muscus-Roose, die veel gheacht wordt in Italien ende elders, om die te confijten ende t’ eten, om haeren seer goeden reuck. Sy wordt voor het Nersin oft Nesrim Serapionis van Anguillara ghehouden.

11. Geele Roosen, die van Algier in Afrijcken nae Vranckrijck ghesonden ende daer onderhouden zijn gheweest. Hy heeft dierghelijcke geele Roosen in Enghelandt oock sien groeyen, die in den struyck van brem ghegriffelt waren, waer af dat sy verwe, reuck ende nieuwe krachten ontleenden. Dan op de Apenninberghen van Italien wassen Geele Roosen die eer stinckende dan welrieckende zijn. Maer die van Egypte, schrijft Prosper Alpinus, die en riecken wel noch qualijck.

11. De Wilde Roose wordt dickwijls ghelijck eenen boom, ende omvat de bijstaende boomen, ende heeft vruchten die van verwe een Kerse oft beter een groote Cornoelie ghelijcken, die binnen vol hayrigheydt zijn: welcke vruchten van de kinders dickwijls g’eten worden, oft als Paternosters aen den hals ghehanghen, ende van haer Joopen gheheeten. Dese Wilde Roosen selve heetmen in ’t Latijn Canina Rosa odorata, Cynosbaton, Rubus caninus, nae de meyninghe van den selven Lobel; in ’t Spaensch Rosa salvaje; in ’t Italiaensch Rosa canino, Rose salmatiche & canine; in ’t Enghelsch Brebusche oft Heptre, oft Bretetre. Sy wast veel onder de Braemen. Daer aen wast dat spongieachtigh ghewas, dat van sommighe t’ onrecht Bedeguar gheheeten is.

13. Enckelen oft Ghemeynen Eglentier groeyt in ’t wilt tot Bath in Enghelandt, ende oock by Doornick. Den selven Petrus Hondius heeft desen Eglantier met seer groote menighte in Poicton ghevonden, in een bosken, niet verre van het stekeden Brissiure.

14. Dobbelen Eglentier.

15. Duyn-Roosen, die niet veel en verschillen van de Duyn-Rooskens van Dodoneus. Lobel noemtse in ’t Latijn Rosa silvestris pomifera. Sy wast veel in Enghelandt, ende is den Eglantier meest ghelijck: maer sy is seer leegh, ende de bladeren zijn sonder reuck, ende kleyner, ghelijck die van de Caneel-Roose. De bloeme ghelijckt die van de Wilde Roose. De vrucht is de Mespilus Aronia niet onghelijck van grootte, maer levendigher van verwe, roodachtigh, ende in de Oogstmaendt rijp.

Rosa Lacteola van Plinius wordt van sommighe ghehouden voor een kleyn dobbel witroode niet seer welrieckende Roose, die in Duytschlandt ghevonden wordt.

Hoogh-Duytsche Roose is oock een lijfverwighe dobbel Roose, misschien een mede-soorte van de voorgaende, wat kleyner ende enckeler dan de Hollandtsch Roose; in ’t Latijn Rosa Germanica rubra; merckelijck kenbaer, om datse sommighe oock Rosa Germanica pomifera heeten. Sulcks is bijnae de Erdt-roose van Clusius hier nae beschreven.

Griecksche Roose, verscheyden van de Rosa Graeca oft Graecula der ouders, is een mede-soorte van de ghemeyne Roode Roose, wat dobbelachtigh, dat is selden meer dan dertigh bladeren hebbende; daerom Trandafylo, dat is Dertigh-bladt hedensdaeghs in Grieckenlandt gheheeten.

Zucker Roosen van Hooghduytschlandt zijn een soorte van Roode Roosen, die oock niet heel open en gaet, als de ghene die Plinius Graecula Rosa noemt, breeder bladeren hebbende, nochtans welrieckende. Van dese maecktmen in Hooghduytschlandt het suycker van Roosen: daervan voeren sy dien naem.

Rooskens van Kayro oft Egyptische Witte Roosen, bloeyen seer spade in ’t iaer, ende zijn seer kleyn, wit, veel by een, dobbel, lieffelijck van reuck; ende zijn een soorte van Muscus-Roose: eenighe noemense Rosa Damascena: ghelijck de Muscus-Roose oock met den naem Damas-Roose bekent is (hoe wel dat die naem de Witte ende Provensche Roosen oock mede ghedeylt wordt) sy magh alsoo wel als de Muscus-Roose Spade Roose heeten, in ’t Latijn Rosa serotina. Sulcks vindtmen nu, die aen haer dobbele witte bloemen met roode purpure groote placken bijnae ghemarbert zijn: dan dierghelijcke vindtmen onder de groote ende Vroeghe Roosen oock.

Winter Roosen, Rosa Hiemalis, ende Rosa ultamarina, is de Tamme Maluwe; gheen doornachtighe heester, maer een teerer ghewas.

Groene Roosen worden door de konste ghemaeckt, als wy hier naemaels bethoonen. Ende Costicus leert ons hoe dat het bijkomt, datmen somtijdts Roosen vindt die grasachtigh van verwe zijn, sonder kelck oft knop, bijsonder in koude en vochte tijden des iaers.

Kol-Roosen, daer Camerarius van schrijft, zijn uyt den purpuren wat swartachtigh, ende als de Flouweel-Roose, van sommighe Rosa purpurea, van ander Rosa Trachinia gheheeten.

Rosa dominarum, Rosa Mariana, Rosa caeli, ende Rosa Graeca Plinij zijn naemen van de Christus-ooghen.

Rosa sativa is de Peonie.

Rosa silvatica, ende Rosa Canina van sommighe, ende Rosella van de Portughisen, is den Cistus.

Rosa Iunosis is de Witte Lelie.

Roose van Hierico (een mede-soorte van Thlaspi oft Kersse) is by de Indiaensche oft vremde cruyden beschreven.

Alp-Roose oft Rosa Alpina is drijderley: eenighe soorten zijn hier nae by de soorten van Kraekebezien beschreven; sommighe by de soorten van Oleander: sommighe by den Wilden Roosmarijn. Sy heeten soo nae haer schoone bloemen, de Roose ghelijckende.

Julius Scaligher leert ons, hoe dat het by komt dat de Roosen doornachtigh zijn.

16. Ander gheslachten van Roosen van Clusius beschreven oft vermaent: van de welcke sommighe seer verscheyden zijn van de voorbeschreven soorten, sommighe daer groote ghelijckenisse mede hebben.

1. Hollandtsche Roosen, hebbende somtijdts in een bloeme hondert ende twintigh ende somtijdts veel meer bladeren, van verwe bleeck-rood, de Provensche Roose ghelijckende, wat nae den witten treckende, van reuck met de selve oock ghenoegh over een komende: de buytenste van welcke bladeren zijn groot, de binnenste kleyn, de stede van de geele draeykens vervullende, ende binnenwaerts omghekromt. Dese heeft groote ghelijckenisse met de Aldergrootste Provensche Roose van Lobel. Dan Clusius heeftse Rosa centifolia Batavica prior ghenoemt.

2. Witte Hollandtsche Roose is grooter dan de voorgaende soorte, ende heeft witte bloemen; daerom wordt sy Groote Witte Provensche Roose gheheeten, van Clusius Rosa centifolia Batavica alba in ’t Latijn.

3. Ander Hollandtsche Roose, wat kleyner dan de eerste soorte, met oock seer vele bladeren in een Roose, die andersins van verwe ende reuck de ghemeyne Provensche Roosen ghenoeghsaem ghelijckt: hy noemtse Rosa centifolia Batavica altera; al ofmen seyde Tweede Hollandtsche Roose met hondert bladeren. Dese soorten van Hollandtsche Roosen zijn van sommighe Warmontsche Roose gheheeten, nae de plaetse daer sy aldergrootste ende alderdobbelste bloemen voortghebroght hebben.

Veranderinghe. In sommighe hoven vindtmen de Hollandtsche oft Provensche Lijfverwighe Roose soo weeldigh groeyen, dat uyt de eene bloem een ander spruyt, op eenen eyghen steel rustende, oock seer dobbel, ende niet veel kleynder dan de eerste. Dan dit is een wonder werck der nature, dat in meer andere bloemen oock (doch selden) ghebeurt.

4. Provensche Roose met verscheyden oft verschietende verwe ghelijckt de ghemeyne Provensche Roose van ghedaente ende grootte; maer de helft van de bloeme is wit, de ander rood: oft het derde deel is alleen wit, oft nu heel rood oft heel wit onder den anderen ghemengelt staende. Dese soorte heeft Clusius eerstelijck te Ceulen ghesien, ende Rosa versicolor ghenoemt. Nu is sy heel Nederlandt door ghemeyn.

Veranderinghe. Somtijdts is sy heel dobbel ende wit, met rood ghemarbelt. Een soorte heet Rosa alba lineis suaverubentibus distincta, om dat de witte bloemen met schoone roode strepen doortoghen zijn.

5. Geele dobbele Roose van Constantinopelen ghebroght heeft hier te lande de bladeren in een ghetrocken, dobbel ghenoegh, doch onvolkomen, sonder reuck oft lieffelijckheyt, niet helder, oft claer open staende: gantsch onbevallijck; misschien om datse dese locht noch niet ghewoon is.

6. Tulpel-Roose, die veel in de hoven van Oostenrijck wast, alleen dienende om daer water af te distilleren, is de Provensche Roose wat ghelijck, maer niet soo welrieckende, ende magh van reuck met de Witte Roosen vergheleken worden: oock soo schijnt de Witte hondertbladighe Hollandtsche Roose, daer wy te voren af ghesproken hebben, een mede-soorte van dese Roose te wesen. Sy brenght voort groote bloemen van veertigh oft meer bladeren vergadert, wat grooter ende wat bruynder-rood dan die van de Provensche Roosen.

7. Roose sonder doornen, soo gheheeten (in ’t Latijn Rosa sine spinis) om dat sy vele rechte roeden oft rancken heeft, die glat ende effen ende gantsch sonder stekelingen oft doornen zijn. Haer bloemen zijn veelbladigh ende dobbel, aen ruyghe steelen voortkomende, grooter dan de Provensche Roosen, niet heel lijfverwigh, noch oock niet heel (289] rood, lieffelijck van reuck. Sommighe hebben dese soorte met Witte bloemen ghesien.

8. Tweede Roose sonder doornen ghelijckt de voorgaende van tacken oft rancken; maer heeft kleynder ende niet soo dobbele bloemen, van verwe bijnae den droessem van rooden wijn ghelijckende.

9. Dobbele Caneel-Roose wordt ghemeynlijck dry voeten hoogh, vele korte purpurachtighe tacken voortbrenghende, met luttel, ende die korte doornkens beset. De bloemen ghelijcken de ghemeyne Caneel-Roosen genoegh van gedaente, maer zijn dobbel, ende van vele kleyne bladerkens versamelt, van reuck de ghemeyne Witte Roose bijnae ghelijck. Een mede-soorte van dese Roosen schiet somtijdts eens mans lenghde hoogh op, ende bloeyt somtijdts wederom in den Herfst, maer de bloemen en zijn soo dobbel niet, noch de rancken soo rood niet, als d’ ander.

Veranderinghen. Van dese soorte vindt-men nu, wiens witte bloemen met wat roode placken verciert zijn, seer lieffelijck van reuck; dan den reuck schijnt binnen uyt het hayrachtigh geel te komen. Sy heeten alle Rosa cinamomea in ’t Latijn.

10. Rosa Graecula van Plinius bloeyt wat spader dan d’ ander: wast leegher: ghelijckt den Witten Rooselaer van bladeren. De bloemen komen van reuck ende verwe met de ghemeyne Witte Roosen oock ghenoegh over een, maer zijn veel kleyner, ende hebben wat lijfverwighs, by de wittigheydt ghevoeght. Sy en gaen nimmermeer heel open.

11. Veldt-Roose met een seer welrieckende bloeme, in ’t Latijn Rosa campestris odorato flore gheheeten, is van Dodoneus in de beschrijvinghe van sijne Duyn Rooskens vermaent. Haer bladeren gelijcken die van de Duyn-Rooskens eensdeels, ende eensdeels die van de Enckele Geele Roosen, aen de kanten ghekertelt, ende gheensins blinckende. Sy wast by Weenen in Oostenrijck op hooghe berghachtighe plaetsen, ende krijghen in de Meymaendt seer wel-rieckende vijfbladighe witte bloemen, staende op seer doornachtighe sijd-tackskens, die uyt roodachtighe oock seer doornachtighe omtrent dry voeten hooghe tacken spruyten. De vrucht is rond, kort, eerst groen, daer nae rijp wesende swart van verwe, daer in die van de Duyn-Rooskens oft Dijck-Rooskens ghelijckende, dick kantigh hard wit saedt inhoudende.

12 Erd-roosen oft Heyd-roosen zijn aldus in Oostenrijck gheheeten, daer sy in de bosschen wassen, ende in den Mey op ’t sop van haer tackskens grootachtighe ruyghe ende gebaerde knoppen voortbrenghen, de welcke open-gaende verthoonen groote vijf bladighe Roosen, niet heel sonder reuck, eerst rood, ende daer nae allenghskens bijnae lijfverwigh wordende, in ’t middel vele geele draeykens hebbende. De vrucht is grooter dan die van eenighe andere soorte van Roosen, rood, rondachtigh, ende van ghedaente een Peer ghelijckende, hebbende rosachtigh mergh oft vleesch, inhoudende wit onghelijck saedt: dese vrucht wordt in Ooghstmaende rijp; ende blijft aen de struycken den gantschen Winter door hanghende. Men noemt dese soorte in Hongarijen Paragi Rosa, in ’t Latijn Rosa pumila, in ’t Griecks Chamaerhodon, al ofmen Leeghe Rooskens oft Naentkens Rooskens seyde: want sy wast selden anderhalven voet hoogh, van onder met luttel, van boven met vele doornen beset: de bladeren wassen ghemeynlijck vijf oft seven aen een ribbe oft middel-steel, ende zijn aen d’ opperste sijde groen, aen d’onderste witachtigh. Dese ghelijckt de Roose die sommighe Rosa Germanica oft met eenen toenaem Pomifera noemen, daer te voren van ghesproken is.

13. Roose met altijdt groene oft onverganckelijcke bladeren, in ’t Latijn Rosa semper virens, van Clusius oock beschreven, hier te lande in de hoven over weynighe iaeren ghebroght, en kan de kouwe niet wel ghewoon worden, docht heeft ten laetsten hier noch gebloeyt. Haer rancken zijn swack, ende en rechten hun selven niet op, maer hoeven latten oft andere steunsels om teghen te leynen; want die zijn wel menighvuldigh, maer niet seer dick, taey, bequaem om daer haghen van te vlechten, groen, met roode doornen als haecken die ter aerden-waerts gheboghen zijn: dese tacken worden by beurten omringhelt met de wiecken der bladeren, die meest seven oft vijf in ’t getal zijn aen elck wieck: dan dese bladeren, de ghene die den oorsprongh der wiecken oft den ranck naest zijn, zijn kleyner: de twee daer nae volghende zijn grooter: dan het uyterste bladt is het aldergrootste. Elck bladt heeft ettelijcke aderen oft zenuen, uyt de middel-adere spruytende, rondom geschaert, ende van groenheydt blinckende: sy en vallen des winters niet af, hoe wel die blinckende verwe wat duysterder oft droever wordt. In het Voorjaer spruyten uyt de tacken ander sijd-tacken, eerst, midtsgaders haer ionghe bladers, wat peersachtigh, doch daer nae oock groen wordende. Op de t’soppen van dese ionghe rancken komen dry oft vier bloemen van vijf bladeren gemaeckt, elck bijnae eenen duym langh, gantsch sneeuwit, met witte draeykens, doch met geele nopkens, ende daer tusschen een ruygh witachtigh hoofdeken. Sy ghelijckt van reuck ende wesen de Enckele vijfbladighe Muscus-Roose seer wel. Men seydt datter een geele soorte is, die dobbel wordt.

Oeffeninghe ende veranderinghe van de Roosen.

Indien ghy de Roose saeyet, soo worpt dat saedt omtrent de vier voeten diep in der aerden: maer en bedrieght u selven niet in dit saedt: want de kleyne geeluwe nopkens als saeykens die midden in de Roose-bloemen zijn, en zijn dat rechte saedt niet, maer ’t ghene dat ghesloten is tusschen de hayrachtighe wolachtigheydt, die in de vrucht van de Roosen light, is het oprecht saedt van de Roosen: welcke vrucht dan eerst volkomen is, ende rijp saedt heeft, wanneer sy sacht ende swartachtigh wordt.

Om alle maenden versche Roosen te hebben, soo moetmense alle maenden planten, griffen, saeyen, snoeyen ende oeffenen.

De Lijfverwighe Roosen konnen seer qualijck tegen de kouwe; daerom moetmense in den winter decken: hoe wel dat sy niet heel en vergaen, maer des anderen iaers wederom uyt der aerden spruyten.

Om seer wel rieckende Roosen te hebben, moetmen den Rooselaer planten oft saeyen op een drooghe plaetse, oft rondom met Loock beplanten.

Sommighe ghelooven de Rooselaers te doen bloemen voortbrenghen van wat verwe sy willen, als sy de struycken van Roosen niet verre van de wortel doorbooren, ende daer soodanighe verwe in doen als sy in de bloemen begheeren te sien.

Om de Roosen geel te maken salmen den Rooselaer met sijn eyghen aerde by de Brem planten, ende een gat maken oft booren door den struyck van den Brem, ende in ’t selve gat veel wortels oft geschrabde scheutekens van Rooselaers steken, ende dit rondom besetten ende verenighen met de plante van den Brem, met leem, kley oft klevende plaesteringhe, oft oock met wasch. Maer soo haest als ghy sien sult dat de quetsure ghesloten is, soo suldy den struyck van den Brem boven ’t gat af snijden, ende laeten de scheuten van de Rooselaers groeyen; en sy sullen bloemen voortsbrenghen de welcke geel worden, van verwe de bloemen van den Brem heel ghelijck.

Om groene Roosen te hebben, salmen een struyckskens van den Witten Rooselaer in eenen Hulst-boom griffen oft inten, nemende eenen ranck van den Hulst, ende dien doorboorende, ende in dat gat den Roosen-ranck stekende. Andere griffien den Rooselaer op eenen ouden Kool-stock, oft op den struyck van een Eycke: maer die Roosen en sullen gheenen reuck hebben; ende dat griffien wilt seer selden wel lucken.

Om Muscus-Roosen te hebben, salmen den Rooselaer op sich selven griffien, oft oock op den Eglantier; maer eermen die griffiet, moetmen in de splete een greyn Muscus doen, oft een droogh bladt oft twee van welrieckende Roosen. Sulcke Roosen zijn seer lustigh om sien, om dat sy kleyn zijn, ende oock uytnemende goedt van reuck, boven dien soo maghmen de tacken over een prieelkens leyden.

Alsmen de Lijfverwighe oft Provensche Roosen met solfer beroockt als sy beginnen open te gaen, dan worden sy gantsch wit oft bleeck van verwe.

Om vroeghe Roosen te hebben, salmen een putken van twee palmen breed maken rondtsom den Roosen-boom, ende daer dan savondts ende smorghens warm water in gieten; nochtans niet voor dat hy knopkens beghint te krijghen. ‘Tselve sal oock zijn, is dat ghy den Rooselaer in manden oft aerden potten sett, ende met sulcken sorgh ende neerstigheydt oeffent, alsmen de vroeghe Cauworden oft Concommeren pleegh gade te slaen.

Men bewaert de roosen het heel iaer door versche ende in haer kracht, alsmense afsnijdt wanneer sy eerst uyt-botten, ende alsmen ‘tghene dat afghesneden is in Peck steeckt, doende dat al te samen in een ghekloven Riet, wel ghestopt ende toe-ghesloten zijnde, laetende dat Riet aen de wortel staen: daer nae alsmen wilt, neemtmen de Roose uyt dat Riet ende men steltse in de Sonne met haer steelen ende knoppen in versch water, ende sy sullen schijnen in haeren rechten tijdt te bloeyen.

Ghy sult de Roosen oock versch houden, is ’t dat ghijse leght in droessem van Olie, soo dat sy daer mede bedeckt zijn. Andere nemen het groen van de Gerste, met de wortel, ende bedecken de Roosen daer mede, ende bewarense soo in eenen onverlooden aerden pot.

Om de Roose-bladers te drooghen ende dan te bewaeren tot onsen ghebruycke, moetmen die eenpaerlijck omme keeren, ende dickwijls wenden oft verlegghen, op dat sy niet en schimmelen noch aen een en placken, ende op datter gheen stof op en vergadere.

Kracht ende Werckinghe, ende ander ghebruyck van de Roosen.

Men soude van de krachten der Roosen een gantsch boeck konnen maken, sonder nochtans daer in ten vollen te begrijpen al ’t ghene datmen daer van soude moghen segghen.

Maer om die alle in ’t kort te vervatten, soo is ’t te weten, dat in de Roosen allegader erghens toe in de medicijne nut bevonden. De twee eerste deelen zijn de bladeren selve van de bloemen, ende de witte oft onderste eyndekens van dien. De andere twee deelen zijn de geele draeykens die tusschen de bladerkens steken, ende de korenkens oft nopachtighe greynen die daer op staen, t’ onrecht van sommighe voor het saedt van de Roosen ghehouden. De derde twee deelen (dat is het vijfde ende seste deel) zijn de knoppen met het steelken, ende de schellekens oft ghebaerde schorssen die de bloeme inhouden ende besluyten. Het sevenste deel is het buytenste van de vrucht; het achtste de wolachtighe hayrigheydt die daer in leydt; het neghenste is het saedt, tusschen de wolligheydt besloten ligghende. Hier by soude men het thiende deel moghen voeghen; te weten, de Spongiekens die aen sommighe soorten van Roosen somtijdts wassen, van sommighe t’ onrecht Bedeguar gheheeten.

De Roose-bladers worden ghebrandt ende ghemenght by de medicijnen van de ooghen.

De Roosen kleyn ghestooten sonder uyt-douwen oft perssen, zijn seer goedt gheleydt op de verhittinghe van de borst, knaginghe ende verhittinghe van de mage, ende desghelijcks oock op dat wildt vier, van buyten paps-ghewijse gebruyckt; ende doen scheyden alle quade dompen die het herte quellen oft lastigh zijn.

De heel bruyn-roode Roose, dat is de derde soorte van Dodoneus beschreven, oft Roose van Provins, wordt in de Apoteken (290] van Italien Rosa sina ghenoemt; wiens ghedrooghde bladeren meest ghebruyckt worden, om dat sy haer een reuck ende verwe langhen tijdt behouden.

Twintigh bladeren van de Enckele Muscket Roosen oft Damas-Roosen inghenomen met salaet oft andere moes-cruyden, doen te kameren gaen. ’T selve doen die van de Dobbele Muscus-Roosen oock, maer men moet daer dan wat meer dan twintigh bladeren van nemen. Dese sake is nu ter tijt soo gemeyn gantsch Italien door, datmen aldaer de voorseyde bladeren de kinderen met salaet t’ eten pleegh te gheven, om hun in de Lente te suyveren ende te ontlasten van alle onreynigheden die sy in den Winter vergadert moghen hebben.

De witte eynden van de bladeren zijn seer goet in water oft wranghen wijn ghesoden, om alderhanden buyck-loop oft vloet op te doen houden.

Dat geel, dat midden in de Roosen groeyt, wordt ghedaen by de wondt-drancken ende preservativen. ’T selve ghedrooght, is seer goedt teghen de sinckinghen die op ’t tandt-vleesch van den hoofdt af dalen, daer op ghestroyet zijnde. Het selve stelpt den vloet van de vrouwen (sonder den witten vloet) ende alderhanden bloedtgangh. ‘Tselve tot poeder ghebroght, ende vermenght met water dat van Queen ghedistilleert is, wordt seer goedt gevonden om den overvloedighen loop der maendtstonden te stoppen.

’T saet ende hayrigheydt in den knop van de Roose besloten, iae de gheheele knop ghedrooght, ende ghepoedert, is een sonderlinge bate teghen den witten vloet van de vrouwen, oock om de maentstonden te stoppen, oft teghen de druppel-pisse, ende ’t afgaen van het mannelijck saet, een vierendeel loots met rooden, strengen ende sarpen wijn inghenomen. Dan daer in wordt de vrucht van de Wilde Roosen meest ghepresen.

In de holligheyt van de knoppen der Roosen vindtmen sommighe witte Motten oft Meluwen; de welcke ghedrooght ende ghepoeyert zijnde, seer nuttelijck ghebruyckt worden om de wormen uyt de darmen te iaeghen.

De Wilde Roosen hebben een stoppende ende t’samen-treckende kracht, ende en dienen geensins om den buyck weeck te maken: maer Plinius schrijft, dat sy met Beeren-smout vermenght zijnde, ende op ’t hooft ghestreken, het hayr daer uyt beletten te vallen: ’t welcke het asschen van de Spongiekens oock doet, als voorseydt is.

Dese Spongien van Wildt Roosen zijn wonderlijcken goet, niet alleen teghen den steen ende graveel; maer sy versoeten oock dat Colicompas oft pijne in de darmen, tot poeder ghebroght zijnde, oft in wijn ghesoden. In de selve ghebreken zijn oock seer goedt de wormkens diemen in dese spongiekens pleegh te vinden, soo wel als in de vruchten van de selve Roosen.

De drooghe Roose bladeren dienen oock om daer sackskens mede te vullen, diemen op ’t hooft leyt als iemant met groote hooftpijne ghequelt is: maer als dan worden de bladeren, te wijlen sy noch versch zijn, in den oven ghedaen nae dat het broodt daer uyt ghenomen is, want alsoo gedrooght zijnde, hebben sy meer krachts, ende zijn beter van reuck, dan oft sy met langheydt van tijde in de schaduwe oft locht ghedrooght waren.

De Witte Roosen en dienen niet om daer Syroop af te maken, maer alleen om water van te distilleren.

Het water daer de Roosen in gheweyckt oft ghesoden zijn, is een van de ghebenedijde oft gheseghende medicijnen oft den kamergangh verweckende dinghen; ende magh sonder eenighe sorghe oft achterdencken inghenomen worden.

Het water van de Roosen ghedistilleert door het badt oft dobbel vat, omtrent de vier oncen swaer ghedroncken, te kameren doet gaen. Het selve doen oock de drooghe bladeren, met Geyten Wey inghenomen.

Het is wonder dat een water ghedistilleert uyt de Syroop van lijfverwighe Roosen (die ghemeynlijck nochtans bereydt wordt om daer mede den kamergangh te verwecken) den buyck sterckelijcken stopt, ghelijck Lobel oock betuyght.

Water van knopkens van Roosen ghedistilleert, ende Edic van Zee Auiyn (van elcks even veel) is seer goedt om de tanden van bederfenisse te bewaren, ende het tandt-vleesch stercker ende vaster te maken, alsmen den mondt daer mede dickwijls spoelt.

Is ’t dat ghy wilt, dat het Roose water niet alleen de kracht ende eyghentheydt van werckinghe der Roosen en houdt, maer oock den reuck ende smaeck van dien, soo sult ghy die in glasen ende niet in loode klocken distilleren.

Water oft wijn daer de drooghe Roosen in ghesoden zijn, somwijlen door den dagh ghedroncken, doet den buyck-loop ende andere vloeden ophouden. Ende als daer kortse by is, salmen dat water ghebruycken, ende den wijn, als daer gheen kortse en is. Den selven wijn daer dese drooge Roose bladeren in gesoden zijn, is oock seer goet om daer mede het hooft te baden dat vol smerten is, ende om op de ooghen te leggen die onsteken oft verhit zijn, ende op den tandtsweer, ende oock op de smerten van de moeder, ende van het fondament oft aersdarm. Den selven wijn met een spongie oft paps-ghewijse op de maghe gheleydt, versoet de hitte, ende beneemt de vochtigheydt ende weeckheydt oft slappigheyt der maghen. ‘Tselve water oft wijn gheneest het wildt vier ende alle heete opdrachtigheydt, puysten ende kleyne gheswillen, die in tijden van pestilentie komen.

Azijn van Roosen is oock seer goedt teghen alle voorseyde heete gheswillen ende pestighe opdrachtigheden: hy versoet alle andere ontstekinghen, ende doorsnijdt, versterckt ende maeckt suyver; ende gheneest de hooft-pijn met olie van Roosen ende Roose-water vermenght.

Honigh van Roosen wordt oock in verscheyden manieren ghemaeckt, ende wort somtijts bereyt om den buyck weeck te maken, somtijdts om de wonden ende andere zeeren mede te suyveren ende reyn te houden; ghelijck uyt de boecken van alle de Medicijns ende Chirurgijns merckelijck ghenoegh blijcken kan.

Sap van Lijfverwige Roosen omtrent de swaerte van twee oncen ghedroncken met ghesuyckert water, kan den buyck weeck maken, ende de galachtighe vochtigheden uyt den lijf iaeghen.

Het sap ’t welck gheperst oft ghestooten wordt uyt de rijpe vruchten van de Roosen, midtsgaders de wolachtigheydt die daer in steeckt, is seer goedt om den loop oft druypinge des saets ende andere vloeden soo wel van de vrouwen als van de mans te stoppen.

‘Tselve doen oock dese roode vruchten noch onrijp wesende, alsmen die in wijn sied, ende dien wijn te drincken gheeft: welcken wijn oock seer goedt is om het roodmelisoen te ghenesen, ende den bloetgangh oft oock het bloedt-spouwen te stelpen.

Het sap van Roosen gheneest de kloppinghe van ’t herte, ende verdrijft alle quade vochtigheydt uyt de aderen.

‘Tselve sap is goedt ghestrecken op alle heet geswillen, ende sonderlinghen op dat wildt vier.

Dit sap wort uyt de versche Roose-bladers gheperst, nae dat de witte eyndekens af ghesneden zijn, soo dat ‘tghene dat overblijft, ghestooten ende uyt-ghedruckt wordt, ende voorts uyt de sonne gestelt tot dat het dick wordt: ende alsdan bewaertmen dat om te gebruycken, meest in alle heete ghebreken der ooghen.

Het suycker van Roosen wordt ghemaeckt in Hooghduytschlandt van de Roode Roosen, die wat vast gesloten zijn, ende bijnae nimmermeer heel open en gaen, ende nochtans seer welrieckende zijn. Maer Cardanus prijst seer het suycker van Roosen ’t welck in Italien bereydt wordt in de Apoteken om den buyck daer mede weeck te maken, aldaer in ’t Latijn Saccharum Rosarum purgans ghenoemt.

Julep van Roosen wordt gemaeckt ende in Italien veel gebruyckt om den dorst te verslaen in de heete sieckten, ende in de Hondts-daghen; ende den brandt van de maghe, lever ende herte te verkoelen. Is oock goedt om alle verrottinghe te beletten, ende wort daer om seer bequaem gheacht in tijde van peste.

Conserve van Roosen, als sy oudt is, stelpt alderhanden vloet, ende gheneest het roodmelisoen: men maecktse in Italien veel van Muscus-Roosen, die nochtans van hunnen eyghen aerd den kamer-gangh verwecken.

Voorts soo maecktmen van de Roosen niet alleen den Syrupus Rosatus solutivus, ende den Syrupus Rosatus siccus, ende oock het Electuarium de succo Rosarum, het Electuarium Rosarum Mesuae, maer oock het Diarrhodon Abbatis, het Aromaticum Rosarum, ende de Rosata novella, ende oock het Unguentum Rosatum, ende noch meer andere dinghen, diemen in de Apoteken van de Roosen pleegh te bereyden, de welcke veel te langh ende te veel in ’t ghetal zijn, om van ons hier verhaelt oft beschreven te worden.

Salve van Roosen heeft oock veel meer krachten dan men hier in ’t kort verhalen soude konnen: als oock de Olie. Het is ghenoegh datmense in de voorseyde ghebreken nuttelijck besighen magh.

Eenen krans ghemaeckt van de drooghe Roosen, oft het water daer die in te weycke ghestaen hebben, met wat Edicks van buyten ghebruyckt ende op-gheleydt, versoet de pijne des hoofts ende den brandt die van de sonne oft door dronckenschap veroorsaeckt is.

De Dobbele Muscus-Roose magh voor de Corneola van Plinius gehouden worden, om dat sy seer bequaem is om daer kranssen van te maken, ende om dat sy in den Herfst bloeyt; ende magh tusschen de kleederen gheleydt worden, om haeren goeden reuck.

Atheneus leert ons in sijn neghenste boeck een goedt ende seer lieffelijck gherecht van de Roosen bereyden. Ende voorwaer Roosen-water geeft de Marsepeynen, Spaensche Rijs-pap ende andere lacker-spijsen veel bevalligheydts.

De kleyne dobbele Wit-roode Roose, Lacteola van Plinius geheeten, wordt ghebruyckt om het uyterste van de kransen te vercieren, om dat sy kleyn ende dicht ghebladert is.

De Geele Roosen, die in ’t wildt wassen in Italien, hebben eenen onlieffelijcken reuck, ende en zijn in de medicijnen bijkants nergens toe nut.

HET XXVIII. KAPITTEL.

Van de rozen. (Rosa x alba, tweede is Rosa centifolia, derde Rosa gallica, vierde Rosa damascena, vijfde Rosa canina, zesde Rosa rubiginosa)

Geslachten.

De roos is wel een heesterachtig, stekelig of doornachtig gewas, nochtans heeft het ons beter en betamelijk gedacht die bij de bloemen te voegen dan onder de doornachtige heesters te beschrijven en dat alleen omdat de roos zonder enige twijfel alle andere bloemen gemakkelijk van schoonheid en reuk te boven gaat en in de kransen en meien bijna bovenmate veel gebruikt wordt.

Aangaande de geslachten van de rozen, die zijn menigvuldig en verschillen van de andere hetzij in de grootte van het gewas, hetzij in de ruwheid of zachtheid er van, dat is in de menigte of scherpte van de doornen waarmee dit gewas soms minder en soms meer gewapend is, ze verschillen ook in de hoeveelheid of weinigheid van de bladeren der bloemen en insgelijks ook in de kleuren en reuk er van want sommige rozen zijn groot en schieten hoog op, sommige zijn kort en groeien laag en voorts zo zijn de bloemen soms van vijf bladeren gemaakt, soms van twaalf, soms van twintig, soms ook van meer en, zo Theophrastus schrijft, omtrent de stad Philippi plag een soort van rozen geteeld te worden die daar van het gebergte Pangaeum gebracht wordt die honderd bladeren had en Hecatontaphyllon in het Grieks genoemd werd, dat is honderdblad, zulks als ook was die soort van rozen die in het landschap Campanie bij Napels in tijd van Plinius groeide en Centifolia genoemd werd. Ook zijn sommige roodachtig en sommige wit van kleur, insgelijks zijn meest alle soorten van rozen goed en lieflijk van reuk, maar sommige hebben gans geen reuk. Dan al deze geslachten worden in tweeën begrepen waarvan de eerste tamme en hofrozen zijn en in de hoven gezaaid en onderhouden worden en de andere groeien in het wild en daarom zullen we hier omtrent tien van de opmerkelijkste geslachten van rozen beschrijven waarvan de vijf eerste tam zijn en in de hoven onderhouden worden en de vijf laatste wild die vanzelf op vele plaatsen voortkomen.

Gedaante.

Alle soorten van rozen hebben gewoonlijk harde houtachtige takken, ranken of roeden die op vele plaatsen met zeer scherpe hakende en stekende doornen bezet zijn, dan de ranken van de wilde rozen zijn doorniger dan die van de tamme. De bladeren zijn ruw en hard om aan te tasten en rondom zaagvormig gekerfd of geschaard die met vijf of zeven aan een rib, zenuw of middensteeltje hangen en altijd twee recht tegen over elkaar groeien. De bloemen komen voort op het opperste van de takjes en zijn besloten in grasgroene knopjes en die knopjes worden groter en zwellen en vijf groene ruige schillen of spitse schors vertonen waarmee ze bedekt zijn en van deze vijf schillen die men schors of baardjes noemt zijn de twee aan de kanten ruigachtig en bijna baardig, de twee andere hebben effen en kaal afgaande kanten zonder baardjes of ruigheid, de vijfde is aan de kanten van de ene zijde ruig en baardig en aan de andere zijde effen of kaal. Als deze schillen of baardjes zichzelf op den duur ontsluiten en ontdoen of gapen dan vertonen zich de bladeren van de bloemen die we hierna met hun verscheidenheden van vorm en van kleur beschrijven zullen, dan in het midden van al deze bloemen schuilen sommige haarvormige draadjes die op hun toppen gele nopjes dragen. Het zaad van alle soorten van rozen is hard en is besloten tussen wolachtige haartjes en ligt in langwerpige bolletjes (van sommige joopkens genoemd) die aan het onderste van de knoppen en bloemen staan en die als het zaad rijp is rood worden. De wortels van de rozen zijn hard en houtachtig die herwaarts en derwaarts zichzelf breed en wijdt verspreiden. (283]

1. De witte rozen, dat is de eerste soort van de tamme of hofrozen, hebben groter en hoger opschietende takken dan enige van alle andere rozenlaars want ze richten zichzelf drie meter zestig in de hoogte of noch hoger en haar bloemen zijn wit, welriekend, dubbel en van vele bladeren gemaakt waarvan diegene die in het midden staan kleiner zijn dan de andere die rondom of buitenwaarts groeien.

(Rosa x damascena)

2. De bleekrode of Provense rozen, dat is de tweede soort van tamme rozen, komen van grootte het dichtste bij de eerste of witte rozen en ze hebben roeden of ranken die wel korter zijn dan die van de andere, maar niet minder met ruwe stekelige doornen bezet. De rozen van deze soort zijn zoet en lieflijk van reuk, maar bleek of lichtrood van kleur of vleeskleurig en zijn daarom inkarnaat rozen naar het Italiaans genoemd. Anders zijn ze van gedaante van bladeren en bloemen de witte rozen voldoende gelijk.

3. De rode rozen of bruine rozen, dat is het derde geslacht van tamme rozen, zijn de inkarnaat rozen van ranken en bladeren zeer gelijk, maar zijn soms noch wat korter of lager dan die, dan de bloem is zeer mooi en beter van reuk dan enige van de voornoemde soorten en van kleur donker of bruin blinkend rood. Deze is de beste van alle rozen en de allernuttigste om in de medicijnen en bijna allerlei bereidingen der geneesmiddelen te mengelen en te gebruiken.

4. De vierde soort van tamme rozen is korter dan alle andere en heeft de ranken of roeden omtrent de negentig of honderd twintig cm lang wiens bloemen wel mooi rood van kleur zijn, maar niet zo bruinrood als die van de derde soort en soms enkel en van vijf bladeren gemaakt, soms dubbel en van vele bladeren verzameld en zeer lieflijk en aangenaam van reuk.

5. Het vijfde geslacht van tamme rozen is van ranken en roeden de wilde rozen enigszins gelijk en brengt kleine roosjes voort die veel bijeen hangen en gewoonlijk enkel zijn en soms, maar zeer zelden, dubbel en zeer behaaglijk en aantrekkend van reuk en zeer dichtbij muskus komt waarom ze ook muscet-rozen of muscusrozen hier te lande heten naar de naam waarmee deze rozen van de Italianen tegenwoordig in het land van Toscana en elders genoemd zijn.

6. De eerst soort van wilde rozen, in het Latijn Canina Rosa genoemd, als of men hondsroos zei is in Nederland veel gewoner dan alle andere en is met haar scherpe doornachtige ranken en ruwe bladeren de tamme zeer gelijk, nochtans heeft ze die beide wat kleiner dan de tamme. De bloem of roos is enkel en heeft niet meer dan vijf bladeren die witachtig van kleur zijn of uit het witte wat naar het purper trekken.

Aan de ranken van deze wilde rozelaar groeit dikwijls een rond harig balletje dat wat op de kastanje lijkt die noch haar ruige schil om heeft, maar nochtans zacht en week en niet hard wat van sommige het sponsje van de roos genoemd wordt, in het Latijn Spongiola Rosae.

7. Met deze heeft zeer grote gelijkenis de tweede wilde soort van rozen die nochtans wat kleiner is dan de voorgaande en wiens roeden of ranken met een roodachtige schors bekleed zijn, de rozen zijn bleekrood en niet geheel zonder reuk en wordt van sommige kaneelroosje genoemd.

(Rosa foetida) 8. Onder de wilde rozen is er noch een ander derde geslacht dat gele bloemen draagt en daarom geel roosje genoemd wordt.

(Rosa spinosissima) 9. Daar is ook noch een ander soort van wilden rozen (dat is de vierde soort van deze onze wilde rozen die van sommige pimpernel roosje genoemd wordt of ook duinroosje) die zeer laag groeit en de kleinste is van alle voorbeschreven soorten met zeer stekelige doornige rankjes en zeer kleine bladeren en heeft ook bijster kleine roosjes die wit van kleur zijn en zeer zoet van reuk. De vrucht van deze soort is zwart daar die van alle andere soorten rood plag te wezen. (284]

(Rosa rubiginosa)

10. De egelantier is de vijfde soort van wilde rozen die zeer bekend is door haar welriekende bladeren. Deze groeit dikwijls hoger dan enige van alle wilde rozen en heeft ook harde houtige dikke ranken die ook met doornen bezet zijn en haar bladeren zijn blinkend en mooi groen van kleur en bovendien zeer lieflijk van reuk wat geen andere soorten van rozen hebben. De bloemen zijn klein, enkel en van vijf blaadjes gemaakt en gewoonlijk witachtig van kleur en zelden purperachtig die geen of zeer kleine reuk hebben, de vrucht of zaadknop is langwerpig en van kleur wat roodachtig en de kernen van een kleine olijf en de zaadknopjes van de andere rozen gelijk, maar kleiner dan die van de tamme rozen en hierin steken knopjes met ook wolachtige vlokken waartussen het zaad schuilt wat klein en hard is.

Men vindt ook bij de dunne rankjes van de egelantier sommige ronde zachte, doch ruige sponsjes die gans zodanig zijn als diegene die aan de hondsroos of eerste soort van wilde rozen plag te groeien.

Dit zijn meest alle geslachten die in onze tijden bekend zijn en van de kruidbeschrijvers verschillend afgepaald en beschreven zijn.

Dan behalve deze voor vermelde soorten zou men veel meer andere soorten van rozen kunnen zoeken en halen door enige gissing of gokken uit het 21^ste boek van Plinius in het 4^de kapittel, die soorten zijn allen van hem met naam van rozen beschreven en met eigen toenamen onderscheiden, maar die zijn niet alle onder deze soorten van rozen die we hier nu beschrijven te rekenen gemerkt dat ze allen niet op stekelig of doornachtig gewas groeien dat hij Rubum of braamachtig gewas noemt zoals alle soorten doen daar we nu van spreken, want sommige van die soorten daar Plinius van schrijft schijnen met die rozen daar we nu van handelen overeen te komen en sommige niet zoals zijn de bloemen die op sommige soorten van maluwe groeien die onder de rozen van hem gerekend worden en nochtans met deze onze rozen geen gemeenschap hebben, dan aangaande de rozen die Plinius vermaant schrijft hij er aldus van: ‘hier te lande (dat is in Italië in tijden van Plinius) zijn de meest geachte en vermaarde soorten van rozen diegene die men Praenestina en Campana noemt en daarbij hebben sommige de Milesia gevoegd wiens kleur meer vlamt en gloeit dan van enige van de andere soorten en niet meer dan twaalf bladeren heeft, daarna volgt de Trachinia die niet zo rood is en na die komt de Alabandica als de slechtste van alle voornoemde die witachtige bladeren heeft, maar noch slechter en erger dan deze is de Spineola die zeer vele, maar uitermate kleine bladeren voortbrengt’. Daarna zegt dezelfde Plinius noch wat verder in datzelfde 4^de kapittel van zijn 21^ste boek: ‘men vindt ook een soort van rozen die van ons volk (dat is de Italianen of Romeinen) Rosa Graeca genoemd wordt en van de Grieken Lychnis die nergens dan op vochtige plaatsen voortkomt en nooit meer dan vijf blaadjes heeft en van grootte de viool gelijk zonder enige reuk. Noch is er een andere roos die men Graecula noemt met sommige ineen getrokken of gekronkelde aren of dodden van bladeren als pluimen die nimmermeer open gaan tenzij dat men ze met de hand ontdoet en openspalkt en daarom schijnt ze altijd eerst nieuw voort te komen en nimmermeer volkomen te wezen en heeft zeer brede bladeren. Een andere soort spruit uit een maluwachtige steel en heeft bladeren die de moeskruiden gelijk zijn en wordt van sommige Mosceuton genoemd. Tussen deze soorten van rozen is noch een ander die middelmatig van grootte is en in de herfst bloeit en Coroneola genoemd wordt. Dan al deze geslachten van rozen zijn zonder reuk, uitgezonderd de Coroneola en de andere die op stekelige of doornachtige stelen of ranken groeien’. Dit zijn de woorden van Plinius waarmee hij alle rozen die in zijn tijden bekend waren begrijpt.

Plaats.

1.2.3.4.5. De tamme en hofrozen worden hier te lande, in Frankrijk, in Hoogduitsland en elders geplant en gezaaid.

6. De wilde rozen groeien op vele plaatsen vanzelf en vooral de hondsroos die overal gevonden wordt omtrent de kuilen en grachten, aan de kanten van de akkers, weiden en beemden op vochtige grond.

7.8. De gele rozen groeien in Afrika en Egypte, dan ze worden tegenwoordig hier te lande in de hoven als ook de kaneelrozen onderhouden.

9. De duinroosjes, dat is de doornachtigste en ruwste en allerkleinste soort van alle rozen groeien aan de zeekant en zijn zeer algemeen bij het strand van Vlaanderen en bij Calais en omliggende zeekusten en vooral in de zandbergjes die men duinen noemt waarnaar ze hun naam ook voeren, ze groeien ook in Holland op de platte landen en open gewesten bij de zeeduinen gelegen. Carolus Clusius schrijft dat hij diergelijke roosjes heeft gevonden in sommige bergachtige hoge plaatsen van Oostenrijk, te weten met een witte welriekende bloem wiens vrucht of zaadknopje ook zwart is, maar de bladeren zijn wat groter dan die van onze gewone duinroosjes van Nederland.

10. De egelantier of wilde rozelaar met welriekende bladeren wordt in de hoven gepland en geteeld en groeit naar mijn weten nergens in Frankrijk of Nederland in het wild.

Voorts zo moet de roos gezaaid worden, zo Plinius schrijft, op een grond die niet vet is, noch niet kleiachtig, noch met water besproeid, want ze is tevreden met voze of losse lichte grond en bemint eigenlijk steenachtig of puinachtig land en doorgaans hebben alle soorten van rozen op droge plaatsen veel betere reuk dan als ze op vochtige of waterachtige plaatsen groeien. De gesteldheid van de lucht doet er ook veel toe want men bevind dat ze het ene jaar veel weliger voortkomen dan het ander en veel lieflijker van reuk zijn. Theophrastus zegt ook dat de schoonheid van kleuren en de lieflijkheid van (285] reuk dikwijls door de gelegenheid van de plaatsen veroorzaakt wordt en zegt dat de rozen die bij Cyrene in Afrika groeien voor de best riekende van alle rozen gevonden waren en dat daarom aldaar de lieflijkste zalf of olie van rozen in zijn tijden plag gemaakt te worden.

De roos kan van zaad voortgeteeld en vermenigvuldigd worden, maar gemerkt dat als ze gezaaid zijn langzaam en traag volkomen wordt en tot bloeien komt zo plag men een rankje er van af te snijden of te breken en dat in der aarde te steken of verplanten want zo worden ze eerder groot en bloeien veel gauwer dan als ze gezaaid waren. Dan alle soorten van rozen worden weliger en mooier door het snoeien en branden en brengen lieflijker, groter en menigvuldige bloemen voort, want als men ze niet snijdt of afsnoeit dan worden ze al te wild en te bosachtig, dat is stokachtig. Hoe ze vaker verzet en verdragen worden, hoe ze beter groeien en hoe de rozen mooier worden, als Theophrastus en Plinius verzekeren.

Palladius leert ons een wijze om de rozen te zaaien of te planten en zegt aldus: ‘indien ge gebrek heeft van rozen en van weinig roeden of ranken zeer veel rozelaars wil krijgen of winnen dan zal ge vele uitbottende spruitjes of leden van vier vingers lang met hun knoopjes of leden uitsnijden en die langs de aarde als wijngaardranken verspreiden en die met mest en zeer dikwijls vernieuwde besproeiing helpen en opkweken. Als ze het eerste jaar voortgekomen zijn zal men die scheutjes of spruitjes vaneen scheppen en een dertig cm breed van elkaar verzetten en zo dat land dat ge beschikt had om er een rozenhaag of hof van te maken beplanten en met rozelaars te vullen.

Tijd

Sommige soorten van rozen bloeien wat vroeger en sommige later in het jaar, dan meest alle worden in mei of in het begin van juni bloeiend gevonden. De kaneelroosjes komen wel van de eerste voort en zijn daarom van sommige vroege roosjes genoemd als ook sommige andere wilde rozen die zeer vroeg bloeien, dan de tamme rozen komen later voort. De muskusroosjes of muscetroosjes die van andere late roosjes genoemd worden bloeien in augustus en september. Theophrastus betuigt (en de ervaring toont dat aan) dat de rozen, wanneer de herfst zachter en minder straf, koud of vochtig is wederom beginnen te bloeien.

Namen.

De roos wordt in het Grieks Rhodon genoemd, in het Latijn Rosa, in het Hoogduits Rose, in het Nederduits roose en in het Frans roses. De struik of het boompje zelf wordt in het Latijn ook Rosa genoemd en in het Grieks Rhodonia, in het Nederduits roosenboom of rooselaer. De Griekse naam Rhodon is gekomen, zo Plutarchus meent, omdat van deze bloem zeer veel reuk in de neus plag te vlieden omdat rheo en rheuma (waarvan dat woord Rhodos zijn oorsprong heeft) het vloeden en een vloed betekent.

Het middelste van de roos, dat zijn de gele draadjes en nopjes die in de roos groeien, heten in het Grieks Anthos ton rhodon en in het Latijn Flos Rosae als of men de bloem of het bloeisel van de roos zei en in de apotheken Anthera.

Die onderste witte eindjes van de bladeren van de rozenbloem waarmee ze aan de knoppen vast houden (en die men afsnijdt en weg werpt als men van de rozen konserf of siroop maakt) heten in het Latijn Ungues Rosarum, in het Grieks Onyches ton rhodon, al of men zei nagels van de rozen.

Dat knopje of huisje daar de bladeren van de rozenbloemen met de nopjes en gele draadjes in besloten liggen wordt Calyx op het Latijns en Grieks genoemd, dat is kelk.

De baardjes of kneveltjes van de rozen of die groene buitenste gesnipperde delen die de knoppen bedekken en de rozen spits afgaan besluiten en omvatten voordat ze open gaan worden meestal de schorsen of schillen van de rozen genoemd, in het Latijn Cortices, dan ze zijn alzo goed bekend met de naam Alabastri.

De hoofdjes of balletjes daar het zaad van de rozen in besloten is, te weten die onder de bloemen en knopjes staan, worden in het Grieks Cephale en Cephalia genoemd, in het Latijn Capita of Capitula, als of men hoofdjes of knopjes zei.

De roeden, ranken of takken van de rozelaars schijnen van sommige Latijnse schrijvers Viburna genoemd te wezen zoals van de poëet Strabus Gallus in zijn gedicht dat hij Hortulus of hofje noemt. Dan Virgilius en Aurelius Nemesianus schijnen met dat woord Viburnum een andere heester op zichzelf en die van de rozen verschilt te verstaan of te betekenen die laag is, klein, taai en geschikt om gevlochten of gewonden te worden zoals uit hun gedichten die ze Eclogas noemen voldoende blijkt.

1. De eerste soort van de tamme rozen wordt van de gewone man op het Latijns Rosa alba en hier in Nederduitsland witte rozen genoemd, in Hoogduitsland Weisse Rosen, in Frankrijk blanche rosen en deze mag de Spineola Rosa van Plinius wezen indien ze de Campana Rosa niet is. (Rosa arvensis)

2. De tweede soort die in het Italiaans Rosa incarnata genoemd wordt is de Alabandica van Plinius wat gelijk, de Hoogduitsers noemen het Leibfarbige Rosen, dat is vleeskleurige rozen in onze taal en de gewone man noemt ze Provense rozen. (Rosa gallica)

3. Het derde geslacht van rozen is de bruinrode rozen, in Frankrijk roses de Provins genoemd en verschilt nochtans van de Provense roos en schijnt met de Millefolia Rosa van de ouders voldoende overeen te komen. (Rosa centifolia)

4. Het vierde geslacht, in het Frans roses Franches genoemd, mag wel de soort van rozen wezen die Plinius Rosa Trachinia of Rosa Praenestina noemt. (Rosa damascena)

5. De vijfde en laatste soort van tamme rozen heeft de naam naar zijn reuk gekregen omdat ze naar muskus schijnt te rieken, want men noemt het niet alleen in het Nederduits musketroosen of muscusroosen, maar ook in het Latijn Rosa Moschata, in het Italiaans rosa moschetta, in het Frans roses musquees of muscadelles. Dan sommige willen het ook Rosa Damascena noemen met welke naam de gewone witte rozen meest bekend zijn, sommige andere willen het late roosjes noemen. (Rosa moschata)

6. De wilde rozen die zo in Brabant heten worden ook in Hoogduitsland Wilde Rosen en Heckrosen genoemd, in het Latijn Rosa silvestris, in het Frans roses sauvages. Plinius heeft het in het 8^ste en 25^ste boek op het Grieks Kynorodos en Kynoroda genoemd, dat is op het Latijns Rosa canina, als of men hondsroos zei, andere noemen het ook Canina sentis.

De ruige harige balletjes die aan de ranken of roeden van de wilde rozelaar dikwijls groeien mogen zeer goed en eigenlijk spongiekens van de wilde rozelaar genoemd worden, in het Latijn Spongiolae silvestris Rosae, die in sommige apotheken voor het Bedeguar, niet zonder grote dwaling, genomen worden want het echt Bedeguar is bij de Arabische meesters een soort van distels die in het Grieks Acantha leuce, dat is Spina alba op het Latijns genoemd wordt. (Rosa canina)

De andere soorten van wilde rozen zijn ook medesoorten van Cynorrhodus of hondsrozen.

7. De tweede er van wordt gewoonlijk caneel-rooskens genoemd, in het Latijn Cinnamomina Rosa, ander noemen het vroege roosjes. (Rosa majalis)

8. De derde soort van wilde rozen of het achtste geslacht van de rozen heeft de naam naar haar kleur gekregen want ze wordt geele roose genoemd, in het Latijn Rosa lutea. (Rosa foetida)

9. De negende soort van rozen, dat is het vierde geslacht van wilde rozen heet in Vlaanderen en Holland duynrooskens, op het Latijns Rosa Dunensis, naar de zandachtige heuveltjes die aan de zee van Vlaanderen, Zeeland en Holland gelegen zijn en van de gewone man duinen genoemd worden. Sommige noemen het ook pimpernelle rooskens welke naam van de Rosa pampinella gemaakt schijnt te wezen omdat de bladeren van deze rozelaar grote gelijkenis heeft met de bladeren van de kleine pampinula of pimpernel die anders Sanguisorba Pimpinella genoemd is. (Rosa pimpinellifolia (286]

10. De tiende soort van rozen of de vijfde van de wilde met welriekende bladeren wordt op het Nederduits eglantier of aglantier genoemd, de Fransen noemen het eglentier of, zo Ruellius het op het Latijns schrijft, Englenterium die ook deze soort van wilde rozen voor de Cynosbatos of Canirubus van de ouders gehouden heeft daar Dioscorides aldus van vermaant: ‘Cynosbatus, zegt hij, of Cynosbatos die van sommige Oxyacantha genoemd wordt is een heester die veel groter is dan de braam, boomachtig en met veel bredere bladeren dan die van de Myrtus en omtrent de roeden of ranken met zeer sterke en scherpe doornen bezet, de bloem is wit en de vrucht is langwerpig en lijkt wat op de kern van een olijf van gedaante en als die rijp wordt is het roze van kleur of donkerrood, van binnen wolachtig en ruig’. (Rosa rubiginosa)

Daar is ook een ander beschrijving van de Cynosbatos of Canirubus bij Theophrastus die aldus luidt: ‘Cynosbaton heeft een roodachtige vrucht die wat op de granaatappel lijkt, het is een middengewas tussen de boom en tussen de heesters en komt met de granaatboom van grootte wel overeen, de bladeren zijn blinkend’, dat is in het Grieks aglodes zo men bij Atheneus leest en beter dan in de gewone boeken van Theophrastus gevonden wordt, agnodes, wat hier bijgevoegd en vermaand moet wezen zodat de liefhebbers der Griekse spraak de echte grond en mening van Theophrastus verstaan mogen.

Met beide deze beschrijvingen van de Cynosbatus komt onze gewone egelantier of welriekende hondsroos niet slecht overeen, want hij is ook een heester en groter dan de braam en heeft dik houtachtige ranken of roeden als de granaatbomen en meer andere houtachtige en boomachtige heesters plegen te hebben met harde stekels of doornen bezet, zijn bladeren staan niet alle tezamen aan een rib of middensteeltje, maar elk alleen apart genomen zijn breder dan de bladeren van de Myrtus en aan de bovenste zijde glad en blinkend, de vrucht of zaadballetje is de kern van de olijf ook zeer gelijk en als die rijp rood van kleur is en wolachtige vlokken met het zaad bevat zodat uit alle deze kentekens duidelijk genoeg schijnt te wezen dat deze wilde roos met welriekende bladeren die we egelantier noemen zeer grote gelijkenis heeft met de Cynosnatos of Canirubus, dat is hondsbraam van de ouders.

Daar is nochtans noch een ander Cynosbatus die van Plinius beschreven is in het 14^de kapittel van zijn 24^ste boek die van andere Cynospastos genoemd wordt (dat in Cynapauxis veranderd moet worden zoals Cornarius uitwijst en sommige oude boeken aantonen) en van sommige andere Neuropastos, wiens blad de plant, dat is de trede of stap van een mensenvoet gelijk, een zwarte druif voortbrengt en wiens bes een zenuw van binnen heeft waarvan de naam Neuropastos zijnen oorsprong heeft, maar met deze Cynosbatos (indien zijn beschrijving goed en onbedorven is) heeft onze egelantier geheel geen gelijkenis net zoals hij ook met de kappers niet doet, noch ook met Smilax aspera welke beide nochtans ook van sommige Cynosbatos genoemd zijn.

Aard.

De bladeren van de bloemen van meest al deze soorten van rozen, omdat ze van verschillende delen gemaakt zijn, hebben daarom ook ongelijke en van elkaar verschillende krachten want in de blaadjes vindt men sommige aardachtige en tezamen trekkende delen, sommige vochtige en waterachtige, sommige luchtige, geestige en licht van stof welke verschillende delen nochtans niet in alle soorten van rozen gelijk blijken, want in het ene geslacht gaan de vochtige delen de andere geheel te boven en in de andere hebben de aardachtige de meeste kracht. Dan in alle soorten wint de koude gesteldheid en gaat alle andere gesteltenissen te boven welke koude aard nochtans niet boven de schreef gaat, maar zeer dichtbij de middelmatigheid komt zodat men de rozen met goede redenen onder de dingen rekenen mag die in de eerste graad verkoelend zijn.

In de witte rozen en in de bleekrode of Provense en ook in de muskusrozen zijn de vochtige, lichtachtige en geestachtige delen de meest kenbare en gaan de andere te boven. En dat is de oorzaak waarom dat men uit deze drie soorten van rozen het beste en meest riekende en behaaglijkste water trekken kan door de kracht van het vuur of kunst van distillaties daar hetgeen dat uit de andere soorten getrokken wordt bijna geen reuk plag te hebben.

Kracht en werking.

Het rozenwater (en vooral hetgeen dat uit de witte, bleekrode en muskusrozen getrokken wordt) is zeer geschikt om het hart te versterken en om de geesten die verloren en ontgaan waren wederom te halen en te verkwikken en bovendien is het zeer nuttig in alle gebreken die verkoeling of matiging van hitte begeren of vereisen.

Hetzelfde rozenwater bij allerhande koekjes, marsepeinen, lieflijke taartjes en andere koekjes gedaan die men vanwege lekkernij en goede smaak of wellust wil onder de spijs in de maaltijden plag te bereiden geeft die enige bevalligheid en aangename reuk en geen onbehaaglijke smaak.

Het verzoet de smart en weedom der ogen die van hitte veroorzaakt is en brengt de mens tot slapen net zoals de roos zelf die nog vers en groen is met haar lieflijke reuk de slaap ook plag te verwekken.

Sap van rozen maakt de buik week en laat te kamer gaan zonder enige smart of moeilijkheid, maar dat van de muskusrozen wordt voor het allerkrachtigste gehouden om dat te weeg te brengen waarna de bleekrode of Provense rozen volgen die ook daarom het meest gebruikt plegen te worden.

Hetzelfde doet ook de infusie van de voor vermelde rozen, dat is het water daar ze in geweekt of gekookt zijn of de siroop die men daarvan plag te koken of te bereiden en van sommige Serapium of Drosatum en in de apotheken Syrupus Rosatus solutivus genoemd die bereid moet worden van dat water wat de bladeren van de rozenbloemen die noch vers en groen zijn met grote menigte te week staan hebben en er dikwijls nieuwe en verse bladeren in doen om de siroop zoveel krachtiger te maken.

Deze siroop van rozen is zeer geschikt om de buik week te maken en de kamergang te verwekken wanneer de ziekte niet zo groot is dat men een krachtiger zuiver makende of purgatief nodig heeft of wanneer de krachten van de zieken zo zwak en klein zijn dat ze geen geweldige purgatief of zuiver maken zou kunnen verdragen. Want deze siroop plag gewoonlijk niets anders door de kamergang uit te drijven dan die overvloedigheden die in de darmen vast zijn en blijven steken of die slijmachtige rauwe en soms ook galachtige vochtigheden die in de eerste en niet ver van de darmen gelegen aderen verborgen zijn en plaats genomen hebben. Maar als men iets uit het diepste en inwendige van het ingewand en de aderen wil trekken of halen moet men bij deze siroop enige andere geweldiger purgerende of zuiver makende dingen vermengen of voegen.

Voorts zo heeft deze siroop de kracht om vochtig te maken en te verkoelen, nochtans is ze ook zeer geschikt om alle onmatige hitte en brandende koortsen te blussen of te verkoelen en de ontstekingen of verhitting van het ingewand te verzachten en ook om de dorst te slissen en op te laten houden, dan ze is voor een die een slappe en vochtige maag heeft niet zeer nuttig of geschikt want ze zou de maag eerder slapper en weker maken dan veel kracht of baat geven.

De konserf van de rozen heeft ook dezelfde kracht, dat is als men de bladeren van deze rozen met suiker bewaart en vooral als men ze alleen met de handen alleen wrijft en vlijtig met suiker vermengt en zo bij het vuur warm laat worden, liever dan die te koken of heter te maken

De rode rozen die overal gewoon zijn en ook die ander bruinrode of bruinpurperen roos die rozen van Provins genoemd worden hebben meer aardachtigheid en dikke stof in zich en zijn meteen ook verdrogende en tezamen trekkende van krachten, nochtans niet geheel zonder enige vochtigheid er bij gevoegd, (287] welke vochtigheid haar zolang bij blijft als ze noch vers en niet gedroogd is, maar vergaat geheel als ze droog worden. Om deze oorzaken is het sap van deze rozen en het water daar ze in te week gestaan hebben ook geschikt om de buik week te maken en de kamergang te verwekken, maar is daarin geenszins zo krachtig als dat van de andere voornoemde soorten.

Dan deze rode rozen die gedroogd zijn en al hun vochtigheid of vochtmakende kracht, als gezegd is, verloren hebben zijn geschikt om tezamen te trekken en droog te maken en ze verkoelen ook wat, maar niet zo zeer als ze deden toen ze noch vers waren. Men gebruikt ze nuttig om het hart te versterken en kloek te maken wiens klopping en beving ze verdrijven en bovendien versterken en vermeerderen ze de kracht van de lever, nieren en ander ingewand die door enig ongeval of ziekte onmatig slap en ziek geworden zijn, ze verdrogen en versterken de slappe, zieke, vadsige of vochtig maag die de ander soorten van rozen niet veel baat kunnen geven, ze beletten ook en laten de vloed van de vrouwen en de onmatige loop of zuivering van de maandstonden ophouden, stoppen en stelpen allerhande bloedgang, laten het zweten ophouden, brengen de buik die door enige onmatige loop of vloed te week geworden was wederom op zijn oude stel en gezondheid, met weinig woorden gezegd, ze worden nuttig bij alle baatmiddelen en antidota en andere geneesdingen gedaan en vermengd die men van buiten of van binnen het lichaam plag te gebruiken daar enige tezamen trekkende en versterkende ding bij moet wezen want ze kunnen dat beter en gemakkelijker dan enig ander ding uitrichten en teweeg brengen.

Honing van rozen, in het Grieks en Latijns Rhodomeli genoemd, is zeer nuttig en geschikt in alle wonden, zeren, puisten, gezwellen en open gaten en in het kort gezegd, in alle gebreken die afgeveegd, gezuiverd en verdroogd moeten wezen.

Olie van rozen matigt en verkoelt alle hitte en ontstekingen, hetzij dat die net beginnen, hetzij dat ze alreeds verouderd zijn.

Die gele draadjes en nopjes die in het midden van de rozen groeien en van sommige bloem of bloeisel van rozen genoemd wordt hebben ook een verdrogende en tezamen trekkende kracht die ook wat groter is dan diegene die in de rozenbladeren zelf blijkt. Hetzelfde vermogen de knoppen en schillen van de rozen ook.

Maar omdat alle deze dingen geen reuk of lieflijkheid in zich hebben zijn ze voor de menselijke aard niet zo geschikt of aangenaam.

De vruchten of zaadballetjes, dat zijn die ronde langwerpige hoofdjes daar het zaad van de rozen in steekt, die ingenomen stoppen de loop van de buik en desgelijks ook allerhande bloedgang, zo Plinius betuigt.

De nagels of de onderste eindjes van de bladeren van de rozenbloemen waarmee die aan de knopjes vast zijn worden nuttig gebruikt om de epiphorae te genezen, dat zijn de puistjes of ontstekingen die aan de ogen plegen te komen en de uitslag van de huid van het aanzicht.

De wortel van de wilde rozen is een enig middel om den beet van dolle honden te genezen, zo dezelfde Plinius schrijft in het 41^ste kapittel van zijn 8^ste boek, en zegt dat het door antwoord of orakel van enige heidense God tot de kennis van de mensen gekomen is.

Het spongietje of dat haarachtig zacht gewas wat soms in het midden van de doornen van de wilde rozelaar groeit wordt gebrand en tot as gebracht en als die as met honing vermengd is dan belet dat het uitvallen van het haar en laat het ophouden, zo dezelfde Plinius ons leert in het 2^de kapittel van zijn 25^ste boek.

Leonartus Fuchsius verzekert dat de spongietjes en ook de zaadballetjes of vruchten van de wilde rozen zeer krachtig zijn en goed gebruikt tegen de steen en druppelplas als men die klein gestampt en tot poeder gebracht heeft die zieke te drinken geeft. Maar deze dingen mogen in de voor vermelde gebreken goed en nuttig wezen en niet als waterlossend of plas verwekkende of ook steen brekende en steen slijtende dingen, maar alleen omdat ze net zoals sommige ander diergelijke dingen met haar tezamen trekkende kracht de slappe nieren versterken en wat kracht geven welke middelen de graveelachtige mensen dikwijls nuttiger en beter zijn dan het gebruik van vele en vooral zeer krachtige waterlossende of plas verwekkende dingen want het langdurig of dikwijls vernieuwt gebruik van dusdanige waterafjagende dingen plag de nieren soms heel week, slap en ziek of immers onmatig heet te maken waardoor de steen of het niergruis niet alleen niet gebroken, versleten of afgewreven wordt, maar soms vermeerdert en vermenigvuldigt of immers harder wordt dan dat het tevoren was, gemerkt dat deze krachtige waterlossende dingen al hetgeen dat in het bloed dun, waterachtig en weiachtig is vaneen plegen te scheiden en uit te drijven en daartegen hetgeen dat er dikker in is bijeen te pakken en te verzamelen en hard te maken wat niet alleen in de zeer krachtige en sterk waterlossende dingen bevonden wordt, maar ook in de andere die niet zo krachtig of geweldig zijn, wel verstaande als men die dikwijls en lange tijd achter elkaar gebruikt zoals Galenus zeer goed vermaant in het vijfde boek van de krachten van de ongemengde geneesdingen of medicamenten.

Verkiezing.

Om rozenwater te maken plag men de witte, bleekrode en muskusrozen te verkiezen want ze geven een betere en lieflijker water van zich daar de andere soorten zeer kleine en bijna geen reuk in het water dat er van gedistilleerd wordt behouden.

Om de siroop te maken en vooral die de kamergang verwekken zal moet men de bleekrode en muskusrozen gebruiken als ook in alle gebreken die een matige verkoeling zonder grote droogte of tezamen trekking vereisen.

Dan om de maag te versterken en alle vloeden te stoppen en meer diergelijke dingen uit te richten zal men de bleekrode rozen laten staan en de rode of bruinrode rozen verkiezen en insgelijks ook in alle gebreken die met de tezamen trekking enige versterking en droog maken begeren.

Om de kamergang te verwekken moet men de bleekrode of vleeskleurige rozen verkiezen want de andere rode en bruin purperen rozen zijn daarin niet zo krachtig.

BIJVOEGING.

Niet zonder reden wordt de roos voor de koningin der bloemen gehouden in alle landen van de wereld en is voor zulks ook in oude tijden bij allerhande mensen geacht geweest zoals de poëten en andere schrijvers betuigen. Dan ze heeft bijna ontelbare verscheidenheden die meestal veroorzaakt zijn door de plaatsen en teelt, want hoewel dat Theophrastus en Plinius alle geslachten van rozen zeer vlijtig beschreven hebben, nochtans twijfel ik niet of we hebben sommige soorten er van die van de ouders niet bekend zijn geweest.

De zeer edele Angerius Busbequius betuigt dat de Turken de roos zoveel achten dat ze nimmermeer toe laten dat de bladeren daarvan op de aarde blijven liggen. Want net zoals de poëten versierd hebben dat de rozen van het bloed van Venus gesproten waren zo geloven de Turken dat de rozen van het zweet van Mohammed gekomen zijn.

De rozenboom behoudt zijn struik niet alleen in de winter groen, maar soms verliest hij ‘s winters zijn bladeren niet en vooral de soort die zulks van zijn eigen aard is en hierna beschreven wordt met de naam van Rosa sempervirens. Dezelfde rozenboom is ook zeer vruchtbaar en bloeit dikwijls twee maal en dikwijls ook wel driemaal per jaar.

Vijftien geslachten van rozen die van Lobel beschreven zijn en meest alle van Dodonaeus ook vermaand zijn met ettelijke veranderingen die later gevonden zijn.

(Rosa gallica) 1. Provense roos of inkarnaat roos, anders vleeskleurige of bleekrode roos genoemd.

(Rosa x damascena) 2. Allergrootste inkarnaat of Provense roos, in het Latijn Rosa Damascena maxima, draagt zeer mooie vleeskleurige bloemen, van twee honderd en drie honderd blaadjes en vooral als die in goed land geplant is.

3. Witte (288] Provense roos heeft een heel witte en zeer welriekende bloem, nochtans wat blozend. Deze wordt ook gevonden met enkele bloemen. (Rosa pallida) Hierbij behoort de bleke roos, in het Latijn Rosa pallida, die tussen het gele en witte gekleurd is, dubbel en enkel en de ander geheel witte Provense roos met rode strepen, ook enkel en dubbel.

4. Gewone witte rozen die met scherpere doornen rondom de struiken begroeid zijn dan de Provense en soms zeer dubbel en hoog opschieten.

(Rosa x centifolia).5. Rode rozen of rozen van Provins (dat is de derde soort van rozen daar Dodonaeus van spreekt) moeten geteeld worden, anders zouden ze bleker en worden wederom enkel. De Fransen plegen van deze rozen alle drogisten van Antwerpen en van andere landen te voorzien want men vindt daarmee ganse velden als met wijngaarden beplant in Frankrijk bij Provins dat een dagreis van Parijs ligt. Men vindt ook een soort van rode rozen met omslaande bladeren zoals onder de Provense ook wel gevonden wordt. De zeer vlijtige en geleerde Petrus Hondius heeft gemerkt dat er een soort van deze rode rozen van Provins heel dubbel gevonden wordt die nimmermeer enkel wordt en is en blijft waarlijk Rosa centifolia rubra, dat is rode honderdbladige roos. Ze groeit laagachtig als de andere rode. De bloembladeren staan netter geschikt dan in enige andere rozen die bij elk blad elkaar tussen twee andere invoegen.

(Rosa gallica var. holosericea) 6. Fluweelroos, in het Latijn Rosa Holoserica of Rosa sature rubra genoemd is de rode voorgaande vrij gelijk, maar ze is bruiner rood van kleur en blinkt gelijk bruinrood fluweel en is meestal enkel en soms dubbel en heeft een groot getal van bloembladeren zoals dezelfde Hondius Rosa Holoserica centifolia noemt als of men honderdbladige fluweelroos zei want ze heeft zeer vele fluweelachtige glinsterende bladeren. Ze groeit laag en is in Frankrijk en Engeland zeer goed bekend met haar zeer kleine bladeren en met haar zeer lieflijke reuk.

(Rosa moschata)

8. Gewon enkele muskusroos.

9. Andere grote enkele muskusroos.

10. Dubbele muskusroos die veel geacht wordt in Italië en elders om die te konfijten en te eten en om haar zeer goede reuk. Ze wordt voor het Nersin ot Nesrim Serapionis van Anguillara gehouden.

11. Gele rozen die van Algiers in Afrika naar Frankrijk gezonden en daar onderhouden zijn geweest. Hij heeft diergelijke gele rozen in Engeland ook zien groeien die in de struik van brem gegrift waren waarvan ze de kleur, reuk en nieuwe krachten ontleende. Dan op de Apennijnbergen van Italië groeien gele rozen die eerder stinken dan welriekende zijn. Maar die van Egypte, schrijft Prosper Alpinus, die rieken goed nog slecht.

(Rosa canina) 11. De wilde roos wordt dikwijls als een boom en omvat de bijstaande bomen en heeft vruchten die van kleur op een kers lijken of beter een grote kornoelje en binnen vol harigheid zijn en die vruchten worden van de kinderen dikwijls gegeten of als paternosters aan de hals gehangen en van hun joopen genoemd. Deze wilde rozen zelf noemt men in het Latijn Canina Rosa odorata, Cynosbaton, Rubus caninus, naar de mening van dezelfde Lobel, in het Spaans rosa salvaje, in het Italiaans rosa canino, rose salmatiche & canine, in het Engels brebusche of heptre of bretetre. Ze groeit veel onder de bramen. Daaraan groeit dat sponsachtig gewas dat van sommige te onrecht Bedeguar genoemd is.

(Rosa rubiginosa)

13. Enkele of gewone egelantier groeit in het wild te Bath in Engeland en ook bij Doornik. Dezelfde Petrus Hondius heeft deze egelantier met zeer grote menigte in Poicton gevonden in een bosje niet ver van het stadje Brissiure.

14. Dubbele egelantier.

(Rosa spinossima) 15. Duinrozen die niet veel verschillen van de duinroosjes van Dodonaeus. Lobel noemt ze in het Latijn Rosa silvestris pomifera. Ze groeit veel in Engeland en is de egelantier meest gelijk, maar ze is zeer laag en de bladeren zijn zonder reuk en kleiner net zoals die van de kaneelroos. De bloem lijkt op die van de wilde roos. De vrucht is vrij gelijk met de Mespilus Aronia van grootte, maar levendiger van kleur en roodachtig en in augustus rijp.

(Rosa lacteola) Rosa Lacteola van Plinius wordt van sommige voor een kleine dubbele witrode niet zeer welriekende roos gehouden die in Duitsland gevonden wordt.

(Rosa rugosa rubra) Hoogduitse roos is ook een vleeskleurige dubbele roos en misschien een medesoort van de voorgaande, wat kleiner en enkelder dan de Hollandse roos, in het Latijn Rosa Germanica rubra, merkelijk herkenbaar omdat sommige het ook Rosa Germanica pomifera noemen. Zulks is bijna de Erdt-roose van Clusius hierna beschreven.

Griekse roos die verschilt van de Rosa Graeca of Graecula der ouders is een medesoort van de gewone rode roos en wat dubbelachtig, dat is dat het zelden meer dan dertig bladeren heeft en daarom Trandafylo, dat is dertig blad tegenwoordig in Griekenland genoemd wordt.

Zucker Roosen van Hoogduitsland zijn een soort van rode rozen die ook niet geheel open gaan als diegene die Plinius Graecula Rosa noemt en bredere bladeren heeft, nochtans welriekend. Van deze maakt men in Hoogduitsland het suiker van rozen en daarvan voeren ze die naam.

Roosjes van Cairo of Egyptische witte rozen bloeien zeer laat in het jaar en zijn zeer klein, wit en veel bijeen, dubbel en lieflijk van reuk en zijn een soort van muskusroos, enige noemen ze Rosa Damascena net zoals de muskusroos ook met de naam Damastroos bekend is (hoewel dat die naam de witte en Provense rozen ook meegedeeld wordt) en mag alzo goed als de muskusroos late roos heten, in het Latijn Rosa serotina. Zulks vindt men nu die aan hun dubbele witte bloemen met rode purperen grote plekken bijna gemarmerd zijn, dan diergelijke vindt men onder de grote en vroege rozen ook.

(Rosa hiemalis) Winterrozen, Rosa Hiemalis en Rosa ultamarina, is de tamme maluwe en geen doornachtige heester, maar een teerder gewas.

Groene rozen worden door de kunst gemaakt zoals we hier later aantonen. En Costicus leert ons hoe dat het komt dat men soms rozen vindt die grasachtig van kleur zijn zonder kelk of knop en vooral in koude en vochtige tijden des jaar.

(Rosa centifolia) Kolrozen, daar Camerarius van schrijft zijn uit het purper wat zwartachtig en als de fluweelroos die van sommige Rosa purpurea en van ander Rosa Trachinia genoemd wordt.

Rosa dominarum, Rosa Mariana, Rosa caeli en Rosa Graeca Plinij zijn namen van de Christusogen.

Rosa sativa is de pioen.

Rosa silvatica en Rosa Canina van sommige en Rosella van de Portugezen is de Cistus.

Rosa Junosis is de witte lelie.

Roos van Jericho (Anastacia hierochuntia) is bij de Indische of vreemde kruiden beschreven.

Alproos of Rosa Alpina is drievormig en enige soorten zijn hierna bij de soorten van krakebessen beschreven, sommige bij de soorten van Oleander, sommige bij de wilde rozemarijn. Ze heten zo naar hun mooie bloemen die op die van de roos lijkt.

Julius Scaligher leert ons hoe het komt dat de rozen doornachtig zijn.

16. Andere geslachten van rozen die van Clusius beschreven of vermaand zijn waarvan sommige zeer verschillen van de voorbeschreven soorten en sommige er grote gelijkenis mee hebben.

(Rosa centifolia batavica) 1. Hollandse rozen hebben soms in een bloem honderd en twintig en soms veel meer bladeren die van kleur bleekrood zijn en op de Provense roos lijken en wat naar het witte trekken en van reuk met die ook genoeg overeen komen, de buitenste bloembladeren zijn groot en de binnenste klein die in plaats van de gele draadjes het vult en binnenwaarts omgekromd zijn. Deze heeft grote gelijkenis met de allergrootste Provense roos van Lobel. Dan Clusius heeft ze Rosa centifolia Batavica prior genoemd.

(Rosa centifolia alba) 2. Witte Hollandse roos is groter dan de voorgaande soort en heeft witte bloemen en daarom wordt ze grote witte Provense roos genoemd en van Clusius Rosa centifolia Batavica alba in het Latijn.

(Rosa centifolia) 3. Andere Hollandse roos die wat kleiner is dan de eerste soort met ook zeer vele bladeren in een roos die anderszins van kleur en reuk voldoende op de gewone Provense roos lijkt, hij noemt het Rosa centifolia Batavica altera, al of men zei tweede Hollandse roos met honderd bladeren. Deze soorten van Hollandse rozen zijn van sommige Warmondse roos genoemd naar de plaats daar ze de allergrootste en allerdubbelste bloemen voortgebracht hebben.

Verandering. In sommige hoven vindt men de Hollandse of Provense vleeskleurige roos zo welig groeien dat uit de ene bloem een andere spruit die op een eigen steel rust en ook zeer dubbel en niet veel kleiner is dan de eerste. Dan dit is een wonderwerk van de natuur dat in meer andere bloemen ook (doch zelden) gebeurt.

(Rosa versicolor) 4. Provense roos met verschillende of verschietende kleur lijkt op de gewone Provense roos van gedaante en grootte, maar de helft van de bloem is wit en de ander rood of het derde deel is alleen wit of nu geheel rood of geheel wit wat onder de andere gemengd staan. Deze soort heeft Clusius eerst te Keulen gezien en Rosa versicolor genoemd. Nu is ze heel Nederland door algemeen.

Verandering. Soms is ze heel dubbel en wit, met rood gemarmerd. Een soort heet Rosa alba lineis suaverubentibus distincta omdat de witte bloemen met mooie rode strepen doortogen zijn.

5. Gele dubbele roos die van Constantinopel gebracht is heeft hier te lande de bladeren ineen getrokken en dubbel genoeg, doch onvolkomen en zonder reuk of lieflijkheid en staat niet helder of zuiver open en is gans onbevallig, misschien omdat ze deze lucht noch niet gewoon is.

6. Tulproos die veel in de hoven van Oostenrijk groeit en alleen dient om er water van te distilleren is de Provense roos wat gelijk, maar niet zo welriekend en mag van reuk met de witte rozen vergeleken worden, ook zo schijnt de witte honderdbladige Hollandse roos daar we tevoren van gesproken hebben een medesoort van deze roos te wezen. Ze brengt grote bloemen voort die van veertig of meer bladeren samen gesteld zijn en wat groter en wat bruiner rood dan die van de Provense rozen.

(Rosa inermis) 7. Roos zonder doornen is zo genoemd (in het Latijn Rosa sine spinis) omdat ze vele rechte roeden of ranken heeft die glad en effen en gans zonder stekels of doornen zijn. Haar bloemen zijn veelbladig en dubbel die aan ruige stelen voortkomen en zijn groter dan de Provense rozen en niet geheel vleeskleurig, noch ook niet geheel (289] rood en lieflijk van reuk. Sommige hebben deze soort met witte bloemen gezien.

8. Tweede roos zonder doornen lijkt op de voorgaande van takken of ranken, maar heeft kleinere en niet zo dubbele bloemen die van kleur bijna op het droesem van rode wijn lijken.

9. Dubbele kaneelroos wordt gewoonlijk negentig cm hoog die vele korte purperachtige takken voortbrengt die met weinig en korte dorens bezet zijn. De bloemen lijken genoeg op de gewone kaneelrozen van gedaante, maar zijn dubbel en van vele kleine blaadjes verzameld en van reuk de gewone witte roos bijna gelijk. Een medesoort van deze roos schiet soms een mannen lengte hoog op en bloeit soms wederom in de herfst, maar de bloemen zijn niet zo dobbel, noch de ranken niet zo rood als de ander.

Veranderingen. Van deze soort vindt men nu wiens witte bloemen met wat rode plekken versierd zijn en zeer lieflijk van reuk, dan de reuk schijnt van binnen uit het haarachtig gele te komen. Ze heten alle Rosa cinamomea in het Latijn.

10. Rosa Graecula van Plinius bloeit wat later dan de anderen en groeit lager en lijkt op de witte rozelaar van bladeren. De bloemen komen van reuk en kleur met de gewone witte rozen ook genoeg overeen, maar zijn veel kleiner en hebben wat vleeskleurigs wat bij de witheid gevoegd is. Ze gaan nimmermeer geheel open.

11. Veldroos met een zeer welriekende bloem, in het Latijn Rosa campestris odorato flore genoemd is van Dodonaeus in de beschrijving van zijn duinroosjes vermaand. Haar bladeren lijken eensdeels op die van de duinroosjes en eensdeels op die van de enkele gele rozen, aan de kanten gekarteld en geenszins blinkend. Ze groeit bij Wenen in Oostenrijk op hoge bergachtige plaatsen en krijgt in mei zeer welriekende vijfbladige witte bloemen die op zeer doornachtige zijtakjes staan die uit roodachtige en ook zeer doornachtige omtrent negentig cm hoge takken spruiten. De vrucht is rond, kort en eerst groen en als ze daarna rijp worden zwart van kleur en lijken daar in op die van de duinroosjes of dijkroosjes die dik, kantig en hard wit zaad bevatten.

(Rosa pumila) 12 Erd-roosen of Heyd-roosen zijn aldus in Oostenrijk genoemd waar ze in de bossen groeien en in mei op de top van hun takjes grootachtige ruige en gebaarde knoppen voortbrengen en als die open gaan grote vijfbladige rozen vertonen die niet geheel zonder reuk zijn en eerst rood en daarna geleidelijk aan bijna vleeskleurig worden en in het midden vele gele draadjes hebben. De vrucht is groter dan die van enige andere soort van rozen, rood, rondachtig en lijken van gedaante op een peer en hebben rosachtig merg of vlees en bevatten wit ongelijk zaad, deze vrucht wordt in augustus rijp en blijft de ganse winter aan de struiken door hangen. Men noemt deze soort in Hongarije paragi Rosa, in het Latijn Rosa pumila, in het Grieks Chamaerhodon als of men lage roosjes of naantje roosjes zei want ze groeit zelden vijf en veertig cm hoog en is van onder met weinig en van boven met vele doornen bezet, de bladeren groeien gewoonlijk vijf of zeven aan een rib of middensteel en zijn aan de opperste zijde groen en aan de onderste witachtig. Deze lijkt op de roos die sommige Rosa Germanica of met een toenaam Pomifera noemen daar tevoren van gesproken is.

(Rosa sempervirens) 13. Roos met altijd groene of onvergankelijke bladeren, in het Latijn Rosa sempervirens, van Clusius ook beschreven en hier te lande in de hoven enkele jaren geleden gebracht kan aan de koude niet wennen, docht heeft tenslotte hier noch gebloeid. Haar ranken zijn zwak en richten zichzelf niet op, maar behoeven latten of andere steunen om tegen te leunen want die zijn wel menigvuldig, maar niet zeer dik en taai en geschikt om er hagen van te vlechten, groen en met rode doornen als haken die ter aarden gebogen zijn en deze takken worden om beurten omringd met de wieken van de bladeren die meestal zeven of vijf in het getal zijn aan elke wiek, dan deze bladeren en diegene die het dichts bij de oorsprong van de wieken of de rank zijn zijn kleiner en de twee die daarna volgen zijn groter, dan het uiterste blad is het allergrootste. Elk blad heeft ettelijke aderen of zenuwen die uit de middenader spruiten en rondom geschaard en van groenheid blinken, ze vallen ‘s winters niet af, hoewel die blinkende kleur wat duisterder of droever wordt. In het voorjaar spruiten uit de takken andere zijtakken die eerst met hun jonge bladeren wat paarsachtig zijn, doch daarna ook groen worden. Op de toppen van deze jonge ranken komen drie of vier bloemen die van vijf bladeren gemaakt zijn en elk bijna een duim lang, gans sneeuwwit en met witte draadjes, doch met gele nopjes en daartussen een ruig witachtig hoofdje. Ze lijkt van reuk en wezen zeer goed op de enkele vijfbladige muskusroos. Men zegt dat er een gele soort is die dubbel wordt.

Teelt en verandering van rozen.

Indien ge rozen zaait werp dan het zaad omtrent honderd twintig cm diep in de aarde, maar bedrieg u zelf niet in dit zaad, want de kleine gele nopjes als zaadjes die midden in de rozenbloemen zijn zijn dat echte zaad niet, maar hetgeen dat gesloten is tussen de haarachtige wolligheid die in de vrucht van de rozen ligt is het echte zaad van de rozen, welke vrucht dan eerst volkomen is en rijp zaad heeft wanneer ze zacht en zwartachtig wordt.

Om alle maanden verse rozen te hebben moet men ze alle maanden planten, enten, zaaien, snoeien en telen.

De vleeskleurige rozen kunnen zeer slecht tegen de koude en daarom moet men ze in de winter bedekken, hoewel ze niet geheel vergaan, maar het volgende jaar wederom uit de aarde spruiten.

Om zeer welriekende rozen te hebben moet men de rozelaar planten of zaaien op een droge plaats of rondom met look beplanten.

Sommige geloven dat om de rozelaars bloemen te laten voortbrengen van wat voor kleur dat ze willen ze de stammen van de rozen niet ver van de wortel doorboren en daar zodanige kleur in doen als ze in de bloemen begeren te zien.

Om de rozen geel te maken zal men de rozelaar met zijn eigen aarde bij de brem planten en een gat maken of boren door de struik van de brem en in dat gat veel wortels of geschrabde scheutjes van rozelaars steken en dit rondom bezetten en verenigen met de plant van brem en met leem, klei of klevende pleister of ook met was. Maar zo gauw als ge zal zien dat de kwetsing gesloten is dan zal ge de struik van de brem boven het gat afsnijden en laat de scheuten van de rozelaars groeien en ze zullen bloemen voortbrengen die geel worden en van kleur de bloemen van de brem heel gelijk.

Om groene rozen te hebben zal men een stammetje van de witte rozelaar in een hulstboom griffen of enten en een rank van de hulst nemen en die doorboren en in dat gat de rozenrank steken. Andere enten de rozelaar op een oude koolstok of op de stram van een eik, maar die rozen zullen geen reuk hebben en dat enten wil zeer zelden goed lukken.

Om muskusrozen te hebben zal men de rozelaar op zichzelf enten of ook op de egelantier, maar eer men die ent moet men in de spleet een grein muskus doen of een droog blad of twee van welriekende rozen. Zulke rozen zijn zeer lustig om te zien omdat ze klein zijn en ook uitnemend goed van reuk en bovendien mag men de takken over een prieeltje leiden.

Als men de vleeskleurige of Provense rozen met zwavel berookt als ze beginnen open te gaan dan worden ze gans wit of bleek van kleur.

Om vroege rozen te hebben zal men een putje van vier en dertig cm breed maken rondom de rozenboom en daar dan ‘s avonds en ’s morgens warm water in gieten, nochtans niet voor dat hij knopjes begint te krijgen. Hetzelfde zal ook zijn als ge de rozelaar in manden of aarden potten zet en met zo’n zorg en vlijt teelt zoals men de vroege kauwoorde of komkommers plag gade te slaan.

Men bewaart de rozen het heel jaar door vers en in haar kracht als men ze afsnijdt wanneer ze net uitbotten en als men hetgeen dat afgesneden is in pek steekt en doet dat al tezamen in een gekloven riet die goed dicht gemaakt en gesloten is en laat dat riet aan de wortel staan, daarna als men wil neem de roos uit dat riet en stel het in de zon met haar stelen en knoppen in vers water en ze zullen schijnen in hun echte tijd te bloeien.

Ge zal de rozen ook vers houden als ge ze in droesem van olie legt zodat ze daarmee bedekt zijn. Andere nemen het groen van de gerst met de wortel en bedekken de rozen daarmee en bewaren ze zo in een niet gelode aarden pot.

Om de rozenbladeren te drogen en dan te bewaren tot ons gebruik moet men die eenparig omkeren en dikwijls wenden of verleggen zodat ze niet schimmelen noch aaneen plakken en zodat er geen stof op en verzamelt.

Kracht en werking en ander gebruik van de rozen.

Men zou van de krachten van de rozen een gans boek kunnen maken zonder nochtans daarin ten volle al hetgeen te begrijpen dat men daarvan zou mogen zeggen.

Maar om die alle in het kort te vervatten is het te weten dat in de rozen alles ergens toe in de medicijnen nuttig bevonden wordt. De twee eerste delen zijn de bladeren zelf van de bloemen en de witte of onderste eindjes er van. De andere twee delen zijn de gele draadjes die tussen de bladertjes steken en de korreltjes of nopachtige greinen die er op staan en te onrecht van sommige voor het zaad van de rozen gehouden. De derde twee delen (dat is het vijfde en zesde deel) zijn de knoppen met het steeltje en de schillen of gebaarde schors die de bloem bevatten en besluiten. Het zevende deel is het buitenste van de vrucht, het achtste de wolachtige haarachtigheid die er in ligt, het negende is het zaad dat tussen de wolligheid besloten ligt. Hierbij zou men het tiende deel mogen voegen, te weten de sponsjes die soms aan sommige soorten van rozen groeien en van sommige te onrecht Bedeguar genoemd zijn.

De rozenbladeren worden gebrand en gemengd bij de medicijnen van de ogen.

De rozen klein gestampt zonder uitduwen of persen zijn zeer goed gelegd op de verhitting van de borst, knaging en verhitting van de maag en desgelijks ook op dat wild vuur, van buiten papvormig gebruikt en laten alle kwade dampen scheiden die het hart kwellen of lastig zijn.

De heel bruinrode roos, dat is de derde soort van Dodonaeus beschreven of roos van Provins, wordt in de apotheken (290] van Italië Rosa sina genoemd wiens gedroogde bladeren meest gebruikt worden omdat ze hun reuk en kleur lange tijd behouden.

Twintig bladeren van de enkele muskusrozen of damastrozen ingenomen met salade of andere moeskruiden laten te kamer gaan. Hetzelfde doen die van de dubbele muskusrozen ook, maar men moet er dan wat meer dan twintig bladeren van nemen. Deze zaak is tegenwoordig zo algemeen gans Italië door dat men daar de voor vermelde bladeren de kinderen met salade te eten plag te geven om hen in de lente te zuiveren en te ontlasten van alle onreinheden die ze in de winter verzameld mogen hebben.

De witte einden van de bladeren zijn zeer goed in water of wrange wijn gekookt om allerhande buikloop of vloed op te laten houden.

Dat gele dat midden in de rozen groeit wordt bij de wonddranken en preservatieven gedaan. Hetzelfde gedroogd is zeer goed tegen de zinkingen die op het tandvlees van het hoofd afdalen als het er op gestrooid wordt. Hetzelfde stelpt de vloed van de vrouwen (zonder de witte vloed) en allerhande bloedgang. Hetzelfde tot poeder gebracht en vermengt met water dat van kwee gedistilleerd is wordt zeer goed gevonden om de overvloedige loop der maandstonden te stoppen.

Het zaad en de harigheid die in de knop van de roos zit, ja de gehele knop gedroogd en verpoedert is een bijzonder baat tegen de witte vloed van de vrouwen en ook om de maandstonden te stoppen of tegen de druppelplas en het afgaan van het mannelijk zaad, een vierendeel lood met rode, strenge en scherpe wijn ingenomen. Dan daarin wordt de vrucht van de wilde rozen meest geprezen.

In de holte van de knoppen van de rozen vindt men sommige witte motten of meluwen en als die gedroogd en verpoedert zijn ze zeer nuttig gebruikt om de wormen uit de darmen te jagen.

De wilde rozen hebben een stoppende en tezamen trekkende kracht en dienen geenszins om de buik week te maken, maar Plinius schrijft dat ze met berenvet vermengd en op het hoofd gestreken het haar daaruit beletten te vallen wat de as van de sponsjes ook doet als gezegd is.

Deze sponsjes van wilde rozen zijn wonderbaarlijk goed en niet alleen tegen de steen en niergruis, maar ze verzoeten ook dat Colicompas of pijn in de darmen als het tot poeder gebracht is of in wijn gekookt. In dezelfde gebreken zijn ook zeer goed de wormpjes die men in deze sponsjes plag te vinden, zowel als in de vruchten van dezelfde rozen.

De droge rozenbladeren dienen ook om er zakjes mee te vullen die men op het hoofd legt als iemand met grote hoofdpijn gekweld is, maar dan worden de bladeren terwijl ze noch vers zijn in de oven gedaan nadat het brood er uit genomen is want alzo gedroogd hebben ze meer kracht en zijn beter van reuk dan of ze op den duur in de schaduw of lucht gedroogd waren.

De witte rozen dienen niet om er siroop van te maken, maar alleen om water van te distilleren.

Het water daar de rozen in geweekt of gekookt zijn is een van de gebenedijde of gezegende medicijnen of kamergang verwekkende dingen en mag zonder enige zorg of achterdocht ingenomen worden.

Het water dat van de rozen gedistilleerd is door het bad of dubbel vat en omtrent de vier ons zwaar gedronken laat te kamer gaan. Hetzelfde doen ook de droge bladeren met geitenwei ingenomen.

Het is wonder dat een water dat uit de siroop van vleeskleurige rozen gedistilleerd is (die gewoonlijk nochtans bereid wordt om daarmee de kamergang te verwekken) de buik versterkt, gelijk Lobel ook betuigt.

Water van knopjes van rozen gedistilleerd en azijn van zeeui (van elk even veel) is zeer goed om de tanden van bederf te bewaren en het tandvlees sterker en vaster te maken als men de mond daarmee dikwijls spoelt.

Is het dat ge wilt dat het rozenwater niet alleen de kracht en eigenschap van werken der rozen behoudt, maar ook de reuk en smaak er van dan zal ge die in glas en niet in loden klokken distilleren.

Water of wijn daar de droge rozen in gekookt zijn en soms op de dag gedronken laat de buikloop en andere vloeden ophouden. En als er koorts bij is zal men dat water gebruiken en de wijn als er geen koorts is. Dezelfde wijn daar deze droge rozenbladeren in gekookt zijn is ook zeer goed om daarmee het hoofd te baden dat vol smarten is en om op de ogen te leggen die ontstoken of verhit zijn en op de tandpijn en ook op de smarten van de baarmoeder en van het fondament of aarsdarm. Dezelfde wijn met een spons of papvormig op de maag gelegd verzoet de hitte en beneemt de vochtigheid en weekheid of slapte van de maag. Hetzelfde water of wijn geneest het wild vuur en alle hete uitslag, puisten en kleine gezwellen die in tijden van pest komen.

Azijn van rozen is ook zeer goed tegen alle voor vermelde hete gezwellen en pestachtige uitslag, het verzoet alle andere ontstekingen en doorsnijdt, versterkt en maakt zuiver en geneest de hoofdpijn met olie van rozen en rozenwater vermengt.

Honing van rozen wordt ook in verschillende manieren gemaakt en wordt soms bereid om de buik week te maken, soms om de wonden en andere zeren mee te zuiveren en rein te houden zoals uit de boeken van alle de dokters en chirurgen opmerkelijk genoeg blijken kan.

Sap van vleeskleurige rozen omtrent de zwaarte van twee ons gedronken met suikerwater kan de buik week maken en de galachtige vochtigheden uit het lijf jagen.

Het sap wat geperst of gestampt wordt uit de rijpe vruchten van de rozen met de wolligheid die er in steekt is zeer goed om de loop of druipen van zaad en andere vloeden zo wel van de vrouwen als van de mannen te stoppen.

Hetzelfde doen ook deze rode vruchten die noch onrijp zijn als men die in wijn kookt en die wijn te drinken geeft, welke wijn ook zeer goed is om de rode loop te genezen en de bloedgang of ook het bloedspouwen te stelpen.

Het sap van rozen geneest de klopping van het hart en verdrijft alle kwade vochtigheid uit de aderen.

Hetzelfde sap is goed gestreken op alle hete gezwellen en vooral op dat wild vuur.

Dit sap wordt uit de verse rozenbladeren geperst nadat de witte eindjes af gesneden zijn zodat hetgeen dat overblijft gestampt en uitgedrukt wordt en voorts uit de zon gesteld tot dat het dik wordt en dan bewaart men dat om te gebruiken in meest in alle hete gebreken van de ogen.

Het suiker van rozen wordt in Hoogduitsland van de rode rozen gemaakt die wat vast gesloten zijn en bijna nimmermeer geheel open gaan en nochtans zeer welriekend zijn. Maar Cardanus prijst zeer het suiker van rozen wat in Italië bereid wordt in de apotheken om de buik daarmee week te maken die aldaar in het Latijn Saccharum Rosarum purgans genoemd wordt.

Julep van rozen wordt gemaakt en in Italië veel gebruikt om de dorst te verslaan in de hete ziekten en in de hondsdagen en de brand van de maag, lever en hart te verkoelen. Is ook goed om alle verrotting te beletten en wordt daarom zeer geschikt geacht in tijd van pest.

Konserf van rozen als ze oud is stelpt allerhande vloed en geneest de rode loop, men maakt het in Italië veel van muskusrozen die nochtans van hun eigen aard de kamergang verwekken.

Voorts zo maakt men van de rozen niet alleen de Syrupus Rosatus solutivus en de Syrupus Rosatus siccus en ook het Electuarium de succo Rosarum, het Electuarium Rosarum Mesuae, maar ook het Diarrhodon Abbatis, het Aromaticum Rosarum en Rosata novella en ook het Unguentum Rosatum en noch meer andere dingen die men in de apotheken van de rozen plag te bereiden die veel te lang en teveel in het getal zijn om van ons hier te verhalen of beschreven te worden.

Zalf van rozen heeft ook veel meer krachten dan men hier in het kort verhalen zou kunnen als ook de olie. Het is genoeg dat men ze in de voor vermelde gebreken nuttig gebruiken kan.

Een krans van de droge rozen gemaakt of het water daar die in te week gestaan hebben met wat azijn en van buiten gebruikt en opgelegd verzoet de pijn van het hoofd en de brand die van de zon of door dronkenschap veroorzaakt is.

De dubbele muskusroos mag voor de Corneola van Plinius gehouden worden omdat ze zeer geschikt is om er kransen van te maken en omdat ze in de herfst bloeit en mag tussen de kleren gelegd worden vanwege haar goede reuk.

Atheneus leert ons in zijn negende boek een goed en zeer lieflijk gerecht van de rozen bereiden. En voorwaar rozenwater geeft de marsepeinen, Spaanse rijstpap en andere lekkere spijzen veel bevalligheid.

De kleine dubbele witrode roos, Lacteola van Plinius genoemd, wordt gebruikt om het uiterste van de kransen te versieren omdat ze klein en dicht bebladerd is.

De gele rozen die in het wild groeien in Italië hebben een onlieflijke reuk en zijn in de medicijnen bijkans nergens nuttig voor.