Stachys

HET XX. CAPITEL.

Van Betonie.

Gheslachten.

Betonie komt uytter aerden met langhachtighe Bladeren ghesproten, de welcke oock breet zijn, groen van verwe, wat rouw in ’t aentasten, aende kanten ghekertelt ende ghesneden als een Saghe, eenighe ghelijckenisse hebbende met sommighe Eycken bladeren, maer nochtans kleynder. Tusschen de welcke voortkomt eenen vierkantighen Steel, wat rouw oft hayrachtigh, eenen voet (min oft meer) hoogh: den welcken Bloemen voortbrenght als Koren-aren aen malkanderen wassende, ghemeynlijck roodachtigh van verwe; op sommighe plaetsen nochtans (hoe wel seer selden) witachtigh. Het Saet volgt daer nae, ’t welc langworpigh is, ende hoeckachtigh. De wortel is van vele faselingen uyt een beginsel oft knobbel afhangende, ende haer selven verspreydende, gemaeckt.

Van noch een ander Betonie schrijft Paulus Egineta, die nu ter tijdt Veronica gheheeten wordt: daer af sullen wy in ’t naestvolghende Capitel schrijven.

Plaetsen.

Sy wast gheerne op doncker plaetsen: hoe wel datmense oock somwijlen vint in opene velden ende die veel van de Sonne beschenen worden; maer die moeten nochtans vochtachtigh zijn. Sy groeyt ooc wel inde hoven.

Tijt.

Sy bloeydt meest in de Hoymaent.

Namen.

Dit cruydt heet in ’t Griecks Kestron, ende oock Psychotrophon; in ’t Latijn Betonica; by sommighe Vetonica. Plinius in het 8.capitel van sijn 25.boeck versekert dat het in Italien oock Serratula ghenoemt plagh te wesen in sijne tijden: maer nu wortter een andere Serratula gevonden, die van ons hier nae beschreven sal worden. Daer is noch een ander cruydt dat Betonica van Paulus Egenita genoemt ende beschreven wort, als wy voorseyt hebben. Galenus in ’t vijfde boeck van de Bewaernisse des ghesontheyts seyt dat Kestron, dat is de Betonie, oock Sarxiphagon geheeten is: hoe wel dat Dioscorides een geheel ander ende verscheyden cruyt voor Sarxiphagon beschrijft. In de Apoteken is ’t met den Latijnschen naem Betonica bekent; in ’t Spaensch Bretonica; in ’t Hoogduytsch Braun Betonick; in ’t Nederduytsch Betonie; in ’t Fransch Betoine ende Betosne; in ’t Enghelsch Betony; in ’t Behemsch Buckwice.

Aerd, ende Kracht.

Betonie is heet ende droogh van aerd, ende dat in den tweeden graed. Haer kracht is doorsnijdende ende doordrijvende oft dunmakende.

VVerckinghe

Betonie is seer nut in de vallende sieckte, ende in alle diergelijcke sieckten ende gebreken des hoofts, die van koude veroorsaeckt zijn. Met honich suyvert sy de Longher ende de Borst. Sy gheneest ende opent de verstoptheden van de Lever, van de Milte, en oock van de Galle. Sy verquickt de geelsuchtige. Voorts soo vervoordert sy de verdouwinghe ende verteeringe der spijsen die in de mage geschiet. Helpt oock de gene die suere winden oft dampen met het rispen uyt de mage op-worpen. Sy verweckt de pisse, ende versoet de smerten van de Nieren ende ghebreken van de Blaese: de steenkens die in de Nieren blijven steken breeckt sy, ende iaeghtse oock uyt. Sy verweckt de achterblijvende maentstonden. Is oock nut teghen de worginghe ende opstijginge des Moeders.

Boven dien soo is de Betonie oock seer bequaem om de ghebroken ende oock de van een gheruckte deelen des lichaems te heelen ende te ghenesen. Teghen de beten van de slanghen, en van ander schadelijcke dieren is sy oock goet, soo wanneermense in drinckt oft op de wonden leght.

Betonie wordt oock seer ghepresen in het Flerecijn ende smerten van de heupen.

Dioscorides seyt dat de swaerte van vier dragmen (dat is een loot) Betonies inghenomen zijnde, te kamer doet gaen, ende den buyck weeck maeckt.

Van de Bloemen van Betonie pleeghtmen een Conserve te maken, de welcke in vele saken nut is ende bequaem; maer wordt meest in de smerten des hoofts nut en goet bevonden.

De Wortel van Betonie ghedrooght, ende met honichwater oft Hydromel ontrent een vierendeel loots, (oft ’t gewicht van eenen denarius) inghenomen, doet braeken oft uyt de maghe overgheven, ende iaeght de dicke ende taeye vochtigheden uyt den lijve, als sommighe Meesters van onse tijden uyt ervarentheyt betuyghen. [51]

BIIVOEGHSEL.

Betonie is gheerne op kouden oft vochten grondt ghesaeydt, ende omtrent sommighe mueren, om de schaduw te hebben: want sy en heeft niet gheerne de stralen der Sonne.

Gheslachten van Betonie. Clusius in ‘t 4.boeck van de Vreemde ghewassen, in ‘t 24. Capitel beschrijft de ghemeyne Betonie met eenighe verschillen van dien: want hy seydt dat sy tweederhande is.

1. De eene heeft een kleynder adere van bloemen, ende komt vroegher voort.

2. De andere heeft een adere die langher, sachter ende bruynder is, ende komt spaeder voort: ende wast oock hoogher op dan de andere, al waren sy op een bedde ghesaeydt, oft al quamen sy op een plaetse alle beyde voort..

3. Maer behalven dese, heeft hy noch een andere Betonie in Oostenrijck ende in de omligghende landen ghevonden, met vele ronde, gherimpelde bladeren, wat hayrachtigh, aen de kant ghekertelt, de ghemeyne Betonie heel ghelijck, maer nochtans niet soo doncker-groen: de steelen zijn vierkantigh, gheknoopt, wat hayrachtigh, uyt ’t midden van de Bladeren uytkomende eenen voet hoogh, somwijlen in ’t laetste haer in ander tacken verdeylende: uyt elck knoopken komen de Bladeren rondom den steel ghelijckelijcken uyt, kleynder dan die andere die ter aerden verspreydt ligghen, sonder eenigh steelken, welrieckende, bitter van smaeck: de opperste tackskens krijghen een dichte adere van knoopkens ghemaeckt; uyt de welcke een Bloem komt ghesproten, met de ghemeyne van ghedaente over een komende, maer heel wit: daer nae komt het Saedt in die huyskens voort, als dat van de ghemeyne Betonie, grauw van verwe. De wortel is als van de ghemeyne, ende blijft langh over, ende spruyt alle iaer op een nieuw wederom uyt, ende gheeft nieuwe scheuten. Dese bloeydt in de Hoymaendt op de berghen, daer sy van selfs wast: maer als sy in de hoven ghesaeydt oft gheplant wordt, dan bloeydt sy wat eer, ende wast overvloedighlijcker en weeldighlijcker. Van dese soorte heeft Valerius Cordus in sijn 149.capitel van sijn tweede boeck vermaent.

Witte Betonie, in ’t Latijn Betonica alba, is de Sleutel-bloem.

Water Betonie, anders Boeckschuym gheheeten, is elders beschreven, te weten in ’t Capitel van Groot Speen-cruydt.

Betonica altera oft notha is eenen naem die Fuchsius de Pluymkens oft Wilde Ginoffelen gheeft.

Betonica Paulis Aeginetae is, nae de meyninghe van sommighe, niet onse Veronica, maer het Wilde Basilicum.

Naemen.

Betonie heeft den naem Kestron by de Griecken ghekreghen, om de geaderde spitse scherpheydt van de bloeme, wesende ghelijck een boor daermen Yvoir mede boort: ende daer door is sy misschien, seydt Lobel, Sarxiphagon oft Steenbreke gheheeten geweest; maer Psychotropha, om datse in doncker ende lommerachtige plaetsen groeydt.

Kracht ende Werckinghe.

De wortel van Betonie heeft andere kracht dan de bladers ende bloemen: want de wortel is der maghen moeyelijck, ende onlieflijck in den mondt; maer de Bladers ende bloemen hebben eenen seer goeden reuck ende lieffelijcken smaeck.

De Bladers ghestooten ende ghelijck een plaester ghebruyckt, genesen terstont de wonden van den hoofde.

Een plaester van de bladers ende verckens liese ghemaeckt, doet de bloetsweeren ende andere Apostumen tot draght komen.

De Bladers met wat souts ghestooten, ghenesen de holle en kanckerachtighe sweeringhen.

Nochtans het poeder van de wortel ghedrooght zijnde, ghenomen de swaerte van twee dragmen, met honigh-water, doet overgheven oft braeken, ende iaeght uyt de grove taeye vochtigheden.

Lobel betuyght, dat de Betonie hier voortijdts by de Romeynen seer groot gheacht ende ghepresen is gheweest, om de ghesondtheydt te bewaeren ende weder te gheven.

Met korte woorden gheseydt, de Betonie is soo vol van deughden en krachten, datmen daerom in Italien een spreeckwoordt ghebruyckt: Ghy zijt volder van deughden dan de Betonie: Tu hai piu virtu che la Betonica.

Men maeckt sackskens ende hoetkens van Betonie, om op ’t hooft te legghen teghen de pijne des selfs.

Looghe van Betonie. Sommighe prijsen oock seer eene Looghe die van dit cruydt ghemaeckt wordt in de naervolghende maniere, om de herssenen ende memorie te verstercken: Men neemt Betonica, Orega, Savie, Camille-cruydt ende bloemen, van elcks twee handt-vollen: dit doet men te samen in eenen ketel, ende daer leghtmen asschen op: daer gietmen regen-water over, ende soo maecktmen daer een Looghe af. ’S daeghs te voren eer datmen ’t hooft daer mede wasschen wilt, moetmen in der looghe hanghen een sacksken met Roosen, Lavendel, Rosmarijn, Spica ende Betonica, wel kleynkens ghekapt zijnde, van elcks een handt-vol, met twee dragmen Agaricus, een weynigh ghestooten zijnde.

Men maeckt oock eenen wijn van Betonie, die tot de voornoemde ghebreken seer goedt is.

Men magh het sap van dit cruydt, (de wortel achterlatende) seer wel ghebruycken alsmen groene kaesen wilt maken.

Sommighe segghen, dat de Slanghen omringhelt met de bladeren van Betonie, uyt dien rinck gheensins en konnen gheraken: maer bijten malkanderen doodt, liever dan daer uyt te kruypen.

Van Betonie wordt een salve ghemaeckt, ende oock een plaester, oft oock een Ceratum, die seer ghebruyckt worden in alle landen, om de voornoemde ghebreken. Dan het Ceratum wordt in Italien meest ghebruyckt om alle hardigheydt te vermorwen, waer die oock zy.

Die meer van dit cruydt begheert te weten, die lese de beschrijvinghe die den hooghgheleerden Matthias de Lobel daer van gheeft. Antonius Musa heeft oock veel van dat selve gheschreven, ende meer andere, wiens schriften hier te langhe souden zijn om te verhalen.

HET XX. KAPITTEL.

Van betonie. (Stachys officinalis)

Geslachten.

Betonie komt uit de aarde met langachtige bladeren gesproten die ook breed zijn, groen van kleur, wat rouw in het aanvoelen en aan de kanten gekarteld en gesneden als een zaag die enige gelijkenis hebben met sommige eikenbladeren, maar nochtans kleiner. Tussen die komt een vierkantige steel voort die wat ruw of haarachtig is van een dertig cm (min of meer) hoog die bloemen voortbrengt en als korenaren aan elkaar groeien, gewoonlijk roodachtig van kleur, op sommige plaatsen nochtans (hoewel zeer zelden) witachtig. Het zaad volgt daarna wat langwerpig is en hoekachtig. De wortel is gemaakt van vele vezels uit een beginsel of knobbel en verspreidt zichzelf.

Van noch een andere betonie schrijft Paulus Egineta die tegenwoordig Veronica genoemd wordt, daarvan zullen we in het volgende kapittel schrijven.

Plaatsen.

Ze groeit graag op donkere plaatsen, hoewel dat men ze ook soms vindt in open velden en die veel van de zon beschenen worden, maar die moeten nochtans vochtachtig zijn. Ze groeit ook wel inde hoven.

Tijd.

Ze bloeit meestal in de juli.

Namen.

Dit kruid heet in het Grieks Kestron en ook Psychotrophon, in het Latijn Betonica en bij sommige Vetonica. Plinius in het 8^ste kapittel van zijn 25^ste boek verzekert dat het in Italië ook Serratula genoemd plag te worden in zijn tijden, maar nu wordt er een andere Serratula gevonden die van ons hierna beschreven zal worden. Daar is noch een ander kruid dat Betonica van Paulus Egenita genoemd en beschreven wordt, als we gezegd hebben. Galenus in het vijfde boek van het ‘behoud van de gezondheid’zegt dat Kestron, dat is betonie, ook Sarxiphagon genoemd wordt, hoewel dat Dioscorides een geheel ander en verschillend kruid voor Sarxiphagon beschrijft. In de apotheken is het met de Latijnse naam Betonica bekend, in het Spaans betonica, in het Hoogduits Braun Betonick, in het Nederduits betonie, in het Frans betoine en betosne, in het Engelse betony, in het Boheems buckwice.

Aard en kracht.

Betonie is heet en droog van aard en dat in de tweede graad. Haar kracht is doorsnijdend en doordrijvend of dun makend.

Werking

Betonie is zeer nuttig in de vallende ziekte en in alle diergelijke ziekten en gebreken van het hoofd die van koude veroorzaakt zijn. Met honing zuivert ze de longen en de borst. Ze geneest en opent de verstopping van de lever, van de milt en ook van de gal. Ze verkwikt de geelzuchtige. Voorts zo bevordert ze de verdouwing en vertering der spijzen die in de maag gebeurt. Helpt ook diegene die zure winden of dampen met het oprispen uit de maag opwerpen. Ze verwekt de plas en verzoet de smarten van de nieren en gebreken van de blaas, de steentjes die in de nieren blijven steken breekt ze en jaagt ze ook uit. Ze verwekt de achterblijvende maandstonden. Is ook nuttig tegen de wurging en opstijging van de baarmoeder.

Bovendien is betonie ook zeer geschikt om de gebroken en ook de van een gerukte delen des lichaam te helen en te genezen. Tegen de beten van de slangen en van andere schadelijke dieren is ze ook goed wanneer men het opdrinkt of op de wonden legt.

Betonie wordt ook zeer geprezen in jicht en smarten van de heupen.

Dioscorides zegt dat de zwaarte van vier drachmen (dat is een lood) betonie ingenomen te kamer doet gaan en de buik week maakt.

Van de bloemen van betonie plag men een konserf te maken die in vele zaken nuttig is en geschikt, maar wordt meestal in de smarten van het hoofd nuttig en goed bevonden.

De wortel van betonie gedroogd en met honingwater of Hydromel omtrent een vierendeel lood (of het gewicht van een denarie) ingenomen laat braken of uit de maag overgeven en jaagt de dikke en taaie vochtigheden uit het lijf zoals sommige meesters van onze tijden uit ervaring betuigen. [51]

BIJVOEGING.

Betonie wordt graag op koude of vochtige grond gezaaid en omtrent sommige muren om de schaduw te hebben want ze heeft niet graag de stralen van de zon.

Geslachten van Betonie. Clusius in het 4^de boek van de vreemde gewassen in het 24^ste kapittel beschrijft de gewone betonie met enige verschillen er van want hij zegt dat er twee soorten van zijn.

1. De ene heeft een kleinere aar van bloemen en komt vroeger voort.

2. De andere heeft een aar die langer, zachter en bruiner is en komt later voort en groeit ook hoger op dan de andere al waren ze op een bed gezaaid of al kwamen ze alle beide op een plaats voort.

3. Maar behalve deze heeft hij noch een andere betonie in Oostenrijk en in de omliggende landen gevonden met vele ronde, gerimpelde bladeren die wat haarachtig en aan de kant gekarteld zijn, de gewone betonie heel gelijk, maar nochtans niet zo donkergroen, de stelen zijn vierkantig, geknoopt en wat haarachtig die uit het midden van de bladeren uitkomen van een dertig cm hoog die zich soms op het eind zich in andere takjes verdelen, uit elke knoop komen bladeren rondom de steel gelijk uit en zijn kleiner dan die andere die ter aarde verspreid liggen, zonder enig steeltje, welriekend en bitter van smaak, de opperste takjes krijgen een dichte aar van knoopjes gemaakt waaruit een bloem komt gesproten die met de gewone van gedaante overeen komt, maar heel wit is, daarna komt het zaad in die huisjes voort als dat van de gewone betonie, grauw van kleur. De wortel is als van de gewone en blijft lang over en spruit alle jaar opnieuw weer uit en geeft nieuwe scheuten. Deze bloeit in de augustus op de bergen daar ze vanzelf groeit, maar als ze in de hoven gezaaid of geplant wordt dan bloeit ze wat eerder en groeit overvloediger en weliger. Van deze soort heeft Valerius Cordus in zijn 149^ste kapittel van zijn tweede boek vermaant.

Witte betonie, in het Latijn Betonica alba, is de sleutelbloem.

Water betonie, anders beekschuim genoemd, is elders beschreven, te weten in het kapittel van groot speenkruid.

Betonica altera of notha is een naam die Fuchsius aan de pluimkens of wilde anjers geeft.

Betonica Paulis Aeginetae is naar de mening van sommige niet onze Veronica, maar het wilde Basilicum.

Namen.

Betonie heeft de naam Kestron bij de Grieken gekregen om de geaderde spitse scherpte van de bloemen als een boor is daar men ivoor mee boort en daardoor is ze misschien, zegt Lobel, Sarxiphagon of steenbreek genoemd geweest, maar Psychotropha omdat ze in donker en lommerachtige plaatsen groeit.

Kracht en werking.

De wortel van betonie heeft andere kracht dan de bladeren en bloemen want de wortel is voor de maag moeilijk en onlieflijk in de mond, maar de bladeren en bloemen hebben een zeer goede reuk en lieflijke smaak.

De gestampte bladeren als een pleister gebruikt genezen terstond de wonden van het hoofd.

Een pleister van de bladeren en varkensvet gemaakt doet de bloedzweren en andere apostumen tot dracht komen.

De bladeren met wat zout gestampt genezen de holle en kankerachtige zweren.

Nochtans het poeder van de wortel dat gedroogd is en de zwaarte van twee drachmen met honingwater genomen doet overgeven of braken en jaagt de grove taaie vochtigheden uit.

Lobel betuigt dat betonie hier voortijds bij de Romeinen zeer groot geacht en geprezen is geweest om de gezondheid te bewaren en weer te geven.

Met korte woorden gezegd, betonie is zo vol van deugden en krachten dat men daarom in Italië een spreekwoord gebruikt, ‘ge bent voller van deugden dan betonie’, Tu hai piu virtu che la Betonica’.

Men maakt zakjes en hoedjes van betonie om op het hoofd te leggen tegen de pijn er van.

Loog van betonie. Sommige prijzen ook zeer een loog die van dit kruid gemaakt wordt op de volgende manier om de hersens en memorie te versterken. Men neemt Betonica, Origanum, Salvia, kamillekruid en bloemen, van elk twee hand vol en dit doet men tezamen in een ketel en daar legt men as op, daar giet men regenwater over en zo maakt men daar een loog van. Daags voordat men het hoofd daarmee wassen wil moet men in de loog een zakje met rozen, lavendel, rozemarijn, spica en Betonica hangen, wel klein gesneden en van elk een hand vol met twee drachmen Agaricus die wat gestampt is.

Men maakt ook een wijn van betonie die tot de voornoemde gebreken zeer goed is.

Men mag het sap van dit kruid, (de wortel achterlaten) zeer goed gebruiken als men groene kaas wil maken.

Sommige zeggen dat als slangen omringd zijn met de bladeren van betonie niet uit die ring kunnen komen, maar bijten elkaar liever dood dan daar uit te kruipen.

Van betonie wordt een zalf gemaakt en ook een pleister of ook een was die zeer gebruikt wordt in alle landen om de voornoemde gebreken. Dan de was wordt in Italië meestal gebruikt om alle hardheid te vermurwen, waar die ook is.

Die meer van dit kruid begeert te weten die leest de beschrijving die de hooggeleerde Matthias de Lobel daar van geeft. Antonius Musa heeft er ook veel van geschreven en meer anderen wiens schriften hier te lang zouden zijn om te verhalen.

HET V. CAPITEL.

Van Stachys oft VVelrieckende Andoren.

Gheslachten.

Daer zijn noch twee gheslachten die met de Malruevien groote ghelijckenisse hebben: de eene wordt Stachys ghenoemt oft Welrieckende Andoren: de andere Pseudostachys; ende is van Fuchsius beschreven, ende Felt-Andoren ghenoemt.

Ghedaente.

1. Stachys is de Malrove seer ghelijck: sy brenght van haere wortel voort vele ronde, hooghachtighe, gheknoopte steelen: aen de welcke uyt elck lidt twee bladerkens groeyen, tegen malkanderen overstaende, die herdachtigh, ende wat langer ende witter zijn dan die van de witte Malrove, ende soo wel als de steelen wit, ende sachtelijck wolachtigh, soet ende lieflijck van reuck. De bloemen wassen oock in kleyne kroonkens oft stekende huyskens, rondsomme de steelen, als ’t ghebeurt in de Malrove; maer die zijn van verwe geel, en de kroonkens engher. De wortel is houtachtigh, ende blijft duerende.

2. Behalven dese, isser noch een ander cruydt van Fuchsius beschreven: ‘t welck langhe dicke vierkantighe ende oock wolachtighe steelen heeft, somtijdts twee oft dry voeten hoogh: daer aen grijsachtighe, langhe, sachte, ende rondsomme ghekerfde bladers groeyen, veel langer, breeder, ende grooter dan die van de Malrove, oock hayrigh ende ruygh in ’t aentasten. De bloemkens zijn purpurverwigh, ende wassen in ronde kroonkens rondsomme de steelen. ’T saet is swart ende rond; de wortel herd ende geelachtigh.

Plaetse.

1. De eerste soorte oft de oprechte Stachys is in Hoogh ende Neder-Duytschlandt vreemt ende niet ghemeyn; dan sy wordt in heete landen ghevonden. Sy wast, nae ’t segghen van Dioscorides, op de gheberchten, ende in rouwe plaetsen.

2. De andere en is in Duytschlandt niet vreemt; maer wordt aldaer in sommighe rouwe ende onghebouwde plaetsen ghevonden.

Tijdt.

Dese cruyden bloeyen in de Somersche maenden: de steelen vergaen omtrent den Winter; maer de wortel blijft eenen tijt langh over, ende en versterft soo lichtelijck niet.

Naemen.

1. De eerste wordt voor de oprechte Stachys ghehouden: ende is van de Griecken oock Stachys ghenoemt. Inde Apoteken ende by den ghemeynen man is sy onbekent: men magh die in ’t Duytsch Stachys oft Welrieckende Andoren noemen.

2. De andere soorte, aenghesien sy geenen eygen naem en heeft, magh daerom Pseudostachys oft Bastaert-Stachys ghenoemt wesen: want sy en is gheensins de oprechte Stachys: sy en is oock de Sphacelus niet, daer Theophrastus af vermaent; hoe wel dat sommighe de selve daer voor houden. Fuchsius noemtse Felt-Andoren, dat is in ’t Nederduytsch Velt-Andoren, oft Wilde Andoren.

Aerd.

De oprechte Stachys is scherp ende bitter van smaeck; ende nae het segghen van Galenus, is van die dingen de welcke in den derden graed verwarmende zijn.

Kracht ende Werckinghe.

De bladeren van Stachys ghesoden en ghedroncken, verwecken den vrouwen haerlieder maendtstonden, ende iaeghen af de naegheboorten, als Dioscorides verhaelt.

BIIVOEGHSEL.

Al is ’t dat de beschrijvinghe van de Stachys, die alhier ghegheven wordt, met de oprechte Stachys wel schijnt over een te komen, nochtans heeft Lobel die selve figuere ghegheven dat cruydt, ’t welck hy Valsche Stachys noemt, in ’t Latijn Stachys Lychnitis oft Stachys spuria Flandiorum, ende Sphacelus van Guillandin, ende oock Stachys van Matthiolus. Sy heeft hayrighe bladers, seer naekomende die van der Muysen-ooren oft Echium, ende niet van die van de Malrove, rondsomme d’ uyterste kanten nerghens ghekerft. De bloemen zijn geel, lustigh om sien, die van de Malrove ghelijck, in kroonkens wassende, vast aen de bladers, die van een dichte wolachtigheydt grauw sien, aen huckende hoeckachtighe tackskens, eenen voet oft anderhalf hoogh.

Portugaelsche Stachys. Dit ghewas wordt van Lobel beschreven ende ghenoemt Stachys Lusitanica quorumdam. Het is een kruypende cruydeken, met de bladers van Gnaphalium, ende steelkens van anderhalve palme, die bekleedt zijn met een witte wolachtigheyt, ende [124] dierghelijcke kleyne wolachtighe kroonkens onder de bladerkens omringht, datmen die nauws en siet; de welcke eenen soeten reuck hebben, ghelijck oock de gheheele plante.

Stekelighen oft Doornachtighe Stachys. Dese wort van Clusius aldus beschreven: Het eerste iaer als my dit ghewas in mijnen hof van saet voortquam; docht het my seer nae by de Stachys van Matthiolus te komen: want het hadde by nae sulcke bladeren, te weten wat langhworpigh, met grijse wolachtigheydt bedeckt sonder eenighen aenghenaemen reuck. Het tweede iaer wierden de steelkens by nae anderhalven voet hoogh, ende verdeylden hun selven in meer tackskens, de welcke eyndighden in sommighe sachte doornkens. Wt elcken oorspronck van de tackskens sproten altijdt twee bladeren recht teghen over malkanderen staende, kleynder ende smaller dan de eerste. De bloemkens quamen niet vele in ’t ghetal voort, langhs de tackskens verspreyt, als die van Teucrion Baeticum, nochtans kleynder; de welcke licht afvallende, gheen saet voortghebrocht en hebben. De wortel is houtachtigh ende herdt. In Candien (van waer dat saet ghesonden was) noemen sy dat Gaiderthymo, dat is soo vele te segghen als Esels-Thijm.

Stachys van Candien, van Honorius Belli beschreven, ende Scorodonia Cretica ghenoemt, heeft eenen vierkanten ruyghen steel, bewassen met twee teghen een over staende bladeren, die gherimpelt, dick, rondachtigh, om de kanten gheschaert zijn onder grijs ende wolligh, boven bruyn groen, wat ruygh, bleecke bloemen in wervelkens, als die van Stachys, daer saet-huyskens nae volghen. Het is niet onlieflijck van smaeck.

Stachyïtes is het cruydt datmen in ’t Duytsch Fonteyn-cruydt noemt, onder de Water-cruyden beschreven.

Water-Stachys wordt van Gesnerus Stachys palustris ghenoemt; ende is een stinckende cruydt, rieckende als de Galeopsis, met een aderachtighe bloeme, somwijlen purpur, somwijlen geel van verwe: met bladeren als de eerste soorte van de Oostenrijcksche Wilde Munte: de wortel kruypt voort. Siet hier van in ’t Bijvoeghsel van ’t volghende eerste Capitel.

Naemen.

Dese soorte van Fuchsius beschreven is in ’t Fransch van sommighe Sauge sauvage ghenoemt, ende in ’t Italiaensch Salvia salvatica. Fuchsius noemt die Stinckender oder Reichende Andoren: Tragus gheeftse den naem van Marrubium agreste, oft Wilde Andoren.

Kracht en Werckinghe.

Alsoo wel de tweede soorte van Fuchsius beschreven als de eerste, is van krachten de Andoren ghelijck.

Het water daer dese cruyden in ghesoden hebben, doet seer pissen. Den reuck oft roock van dat selve cruydt ghesoden zijnde, van onder op ghenomen, doet oock pissen, ende doet de vrouwen haer maendtstonden weder krijghen.

Hindernisse.

De bevruchte vrouwen moeten haer wel wachten van het ghebruyck van dese cruyden: want door dien dat sy soo seer afiaeghen ende de naegheboorten af konnen drijven, souden sy lichtelijck eenigh misval oft misboorte veroorsaken.

HET V. KAPITTEL.

Van Stachys of welriekende andoren. (Stachys sylvatica, Stachys germanica)

Geslachten.

Daar zijn noch twee geslachten die met de malrove grote gelijkenis hebben, de ene wordt Stachys genoemd of welriekende andoren en de andere Pseudostachys en is van Fuchsius beschreven en Felt-Andoren genoemd.

Gedaante.

1. Stachys lijkt veel op de malrove en brengt van haar wortel vele ronde, hoogachtige en geknoopte stelen voort waaraan uit elk lid twee bladeren groeien die tegenover elkaar staan en hardachtig en wat langer en witter zijn dan die van de witte malrove en zijn als de stelen wit en zacht witachtig, zoet en lieflijk van reuk. De bloemen groeien ook in kleine kroontjes of stekende huisjes rondom de stelen zoals het gebeurt in de malrove, maar die zijn van kleur geel en de kroontjes enger. De wortel is houtachtig en blijft lang over.

2. Behalve deze is er noch een ander kruid van Fuchsius beschreven wat lange, dikke vierkantige en ook wolachtige stelen heeft van soms zestig of negentig cm hoog waaraan grijsachtige, lange, zachte en rondom gekerfde bladeren groeien, veel langer, breder en groter dan die van de malrove, ook harig en ruig in het aanvoelen. De bloempjes zijn purperkleurig en groeien in ronde kroontjes rondom de stelen. Het zaad is zwart en rond de wortel hard en geelachtig.

Plaats.

1. De eerste soort of echte Stachys is in Hoog- en Nederduitsland vreemd en niet gewoon, dan ze wordt in hete landen gevonden. Ze groeit, naar het zeggen van Dioscorides, op de gebergten en in rouwe plaatsen.

2. De andere is in Duitsland niet vreemd maar wordt daar in sommige ruwe en niet gebouwde plaatsen gevonden.

Tijd.

Deze kruiden bloeien in de zomerse maanden, de stelen vergaan omtrent de winter maar de wortel blijft een tijd lang over en sterft niet zo gemakkelijk.

Namen.

1. De eerste wordt voor de echte Stachys gehouden en is van de Grieken ook Stachys genoemd. In de apotheken en bij de gewone man is ze onbekend en men mag die in het Diets Stachys of welriekende andoren noemen.

2. De andere soort, aangezien ze geen eigen naam heeft, mag daarom Pseudostachys of bastaard Stachys genoemd worden want ze is geenszins de echte Stachys en ze is ook de Sphacelus niet daar Theophrastus van vermaant hoewel sommige die daarvoor houden. Fuchsius noemt het Felt-Andoren, dat is in het Nederduits veldandoren of wild andoren.

Aard.

De echte Stachys is scherp en bitter van smaak en naar het zeggen van Galenus is het van die dingen die in de derde graad verwarmen.

Kracht en werking.

De bladeren van Stachys gekookt en gedronken verwekken bij de vrouwen hun maandstonden en jagen de nageboorte af als Dioscorides verhaalt.

BIJVOEGING.

Al is het dat de beschrijving van Stachys, die hier gegeven wordt, met de echte Stachys wel schijnt overeen te komen, nochtans heeft Lobel dezelfde figuur gegeven aan dat kruid wat hij valse Stachys noemt, in het Latijn Stachys Lychnitis of Stachys van Matthiolus. Ze heeft harige bladeren die zeer dichtbij bij die van muizenoor of Echium komen en niet bij die van malrove, rondom de uiterste kanten nergens gekerfd. De bloemen zijn geel en lustig om te zien en die van de malrove gelijk en groeien in kroontjes vast aan de bladeren die van een dichte wolligheid grauw zien aan hurkende hoekachtige takjes van een vijf en veertig cm hoog.

Portugaalse Stachys. (Stachys germanica subsp. cordigera) Dit gewas wordt van Lobel beschreven en Stachys Lusitanica quorumdam genoemd. Het is een kruipend kruidje met de bladeren van Gnaphalium en steeltjes van twalf cm lang die bekleed zijn met een witte wolligheid en met [124] diergelijke kleine wolachtige kroontjes onder de bladeren omringd zodat men die nauwelijks ziet die een zotte reuk hebben, gelijk ook de gehele plant.

Stekelige of doornachtige Stachys. Deze wordt van Clusius aldus beschreven; ‘het eerste jaar toen dit gewas in mijn hof van zaad voortkwam dacht ik dat het zeer dichtbij de Stachys van Matthiolus kwam want het had bijna zulke bladeren, te weten wat langwerpig en met grijze wolligheid bedekt zonder enige aangename reuk. Het tweede jaar werden de steeltjes bijna vijf en veertig cm hoog en verdeelden zichzelf in meer takjes die eindigden in sommige zachte doorntjes. Uit de oorsprong van de takjes sproten altijd twee bladeren die recht tegenover elkaar staan, kleiner en smaller dan de eerste. De bloempjes kwamen niet veel in het getal voort en langs de takjes verspreidt als die van Teucrion Baeticum, nochtans kleiner die gemakkelijk afvallen en geen zaad voortgebracht hebben. De wortel is houtachtig en hard. In Kreta (vanwaar het zaad gezonden was) noemen ze dat gaiderthyme, dat is zoveel te zeggen als ezelstijm.

(Teucrium creticum) Stachys van Kreta van Honorius Bells beschreven en Scorodonia Cretica genoemd heeft een vierkante ruige steel die begroeid is met twee tegen een overstaan bladeren die gerimpeld, dik, rondachtig en om de kanten geschaard zijn, onder grijs en wollig, boven bruingroen en wat ruig, bleke bloemen in wervels als die van Stachys waarna zaadhuisjes volgen. Het is niet onlieflijk van smaak.

Stachyïtes is het kruid dat men in het Diets fonteinkruid noemt en is onder de waterkruiden beschreven.

Water Stachys wordt van Gesnerus Stachys palustris genoemd en is een stinkend kruid die ruikt als Galeopsis met een aarachtige bloem, soms purpur en soms geel van kleur met bladeren als de eerste soort van de Oostenrijkse wilde munt, de wortel kruipt voort. Zie hiervan in het bijvoegsel van het volgende eerste kapittel.

Namen.

Deze soort van Fuchsius beschreven is in het Frans van sommige sauge sauvage genoemd en in het Italiaans salvia salvatica. Fuchsius noemt die Stinckender oder Reichende Andoren. Tragus geeft ze de naam van Marrubium agreste of wilde andoren.

Kracht en Werking.

Al zowel de tweede soort van Fuchsius beschreven als de eerste is van krachten de andoren gelijk.

Het water daar deze kruiden in gekookt hebben laat zeer plassen. De reuk of rook van dat gekookte kruid gekookt en vanonder opgenomen laat ook plassen en laat de vrouwen hun maandstonden weer krijgen

Hindernis.

De bevruchte vrouwen moeten zich wel wachten van het gebruik van deze kruiden, want doordat dat ze zozeer afjagen en de nageboorten af kunnen drijven zouden ze gemakkelijk enige misval of misgeboorte veroorzaken.