Picea

HET XIII. CAPITEL.

Van Rooden Denne-boom.

Gheslachten.

De Denne-boomen zijn tweederley, Roodt ende Wit: van den Rooden, daer Peck ende teer uyt vloeyt, sullen wy eerst spreken; maer van den Witten ende oprechten Denne-boom sullen wy hier nae in ‘t 16 Capitel handelen.

Ghedaente.

Den Rooden Denne-boom wordt seer hoogh, ende is met veele tacken wijt ende breedt bewassen, niet alleen omtrent de tsop, maer oock veel leeger, selfs onder de middel van den struyck; welcke tacken omgebogen ende krom zijn, ende somtijdts nae beneden ter eerdenwaerts afhanghen, ende eenighsins kruys-ghewijs groeyen. De bladeren zijn smal, doch niet als die van den Pijn-boom, maer korter ende breeder, ende die van den Witten Denne-boom gelijcker, doch bruyner oft donckerer groen van verwe, ende oock breeder, sachter ende teerer dan die; de welcke oock niet rondom de teere steelkens en wassen, maer alleen over beyde sijden teghen malkanderen over seer dicht ende menighvuldighlijck by een gheset voortkomen, gelijck aen den Iben-boom gebeurt; wiens bladeren sy ghenoeghsaem gelijcken. De Vruchten zijn langhworpigh, ende die van den Witten Denne-boom bijnae ghelijck. De schorsse van desen boom is swartachtigh oft bruyn, taey ende buyghsaem, ende gheensins breucksaem oft broos als de schorsse van den Witten Denne-boom; onder de welcke naest by het hout den Herst vergadert wordt, die oock daer somtijdts uytvloeyende, den Herst van den Lorcken-boom in ’t aensien ghelijck schijnt te wesen.

Plaetse.

Desen boom wordt dickwijls in de bosschen van Beemerlandt ende Hooghduytschlandt tusschen de Wilde Pijn-boomen ende Mast-boomen oft Witte Denne-boomen ghevonden. Hy wast oock wel in andere landen.

Tijdt.

Desen boom behoudt sijne groene bladeren oock den gheheelen winter door; ende sijn vruchten worden oock in den Herfst rijp, ghelijck de Pijn-appelen.

Naem.

Desen boom wierdt van meest alle de Griecken in oude tijden Pitys ghenoemt; uytghenomen alleen die van Arcadien, die den Tammen Pijn-boom soo noemden, als voren geseydt is. In ’t Latijn heet hy Picea, ende niet Pinus: want den Pinus van de oude Latijnen was de Peuce van de Griecken, als wy in ’t voorgaende Capitel betoont hebben. In Hooghduytschlandt is hy bekent met den naem Schwartz Tannebaum, ende Rot Tannebaum; somtijdts oock Fezenholtz, dat is Vurenhout; hoe wel dat dien naem oock noch andere boomen mede-ghedeylt pleeght te worden. In onse tael hebben wy hem Rooden Denne-boom willen noemen, tot onderscheydt van den oprechten oft Witten Denne-boom, die wy hier nae sullen beschrijven.

Aengaende dat wy geseyt hebben, dat de Pitys oft onsen Rooden Denne-boom in ’t Latijn Picea ghenoemt wordt, dat betuyght Scribonius Largus (Compositione CCI.) seggende, Neemt Herst van de Pitys (in ’t Latijn Resina pityina) dat is van dien boom die wy in ’t Latijn Picea noemen. ‘Tselve blijckt uyt Plinius oock in ‘t 10.capitel van sijn 16.boeck, wanneer hy de woorden van Theophrastus, belanghende de Peuce ende de Pitys, oversettende, de Pitys in ’t Latijn Picea vertaelt; al is ’t saecke dat hy de Peuce in ’t Latijn Larix noemt, maer qualijck, als wy elders betoont hebben. De woorden van Theophrastus in ’t Griecks luyden aldus: De Peuce en spruyt niet meer uyt alsse tot de wortelen gebrandt is: dan de Pitys (seggen sommighe) spruyt wederom uyt, ghelijck in het eylandt Lesbo gebeurt is, nae dat het heel bosch Pyrrhaeon genoemt, met diergelijcke boomen bewassen, verbrandt wierdt. De selve woorden heeft Plinius oock uytgheschreven ende in ’t Latijn aldus vertaelt: De Larix en spruyt niet weer uyt als de wortelen ghebrandt zijn, maer de Picea wel, als in Lesbo ghesien is, doen het Bosch Pyrrheon brande. Voorts soo kanmen noch begrijpen dat de Picea anders niet en is dan de Pitys; te weten om datmen die ruspen oft wormen diemen Pityocampae noemt, bijnae op geen andere boomen en siet groeyen dan op dese Roode Denne-boomen, als Bellonius betuyght: in voeghen dat dese Pityocampae met recht haeren naem nae dien boom voeren, ende in ’t Latijn Picearum Erucae heeten, dat is Ruspen van de Rooden Denne-boomen; hoe wel dat meest als de uytleggers der Grieckscher boecken de selve Pinocum Erucea noemen, al oft sy Ruspen van de Pijn-boomen waren. Om de selve oorsaecke is de Pitys van Theophrastus Phtheiropoeos toeghenoemt geweest, te weten om datter de voorseyde wormkens oft luysen in pleghen te groeyen.

Naedemael dan den naem Pitys dese twee boomen, te weten den Tammen Pijn-boom ende desen Rooden Denne-boom ghelijckelijck toegeschreven wordt, als wy voren ghenoeghsaem betoont hebben, daerom segghen sommige nieuwe Cruydt-beschrijvers dat desen teghenwoordighen Rooden Denne-boom tot onderschil van den Tammen Pijn-boom Pitys agria, dat is Wilden Pitys, van Theophrastus ghenoemt is gheweest. Want Theophrastus in sijn 3.boeck seydt dat op de berghen, die aen Macedonien palen, de Elate, de Peuce, de Pitys, ende de Agria meest ende eyghentlijck wassen, ende noch veele andere dierghelijcke boomen: ende korts daer nae rekent hy onder de Wilde altijdt groene boomen (in ’t Griecks aeiphylla, in ’t Latijn semper foliosa) de Peuce, de Pitys, ende de Agria. Maer in sijn eerste boeck stelt hy noch ettelijcke andere boomen tusschen de Pitys ende Agria, als een merckelijck onderschil tusschen die twee betoonende; selfs sijnen Wtlegger heeft dat woordt Agria in ’t Latijn Aquifolia vertaelt.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De bladeren, schorssen, vruchten ende nootkens van desen boom, zijn van aerdt, kracht ende werckinghe de bladeren, schorssen, [1350[ vruchten ende noten van den Pijn-boom schier ghelijck: ende daerom moghen sy daer voor ghebruyckt worden in alle ghebreken die wy in de voorgaende Capitel vermaent hebben: want de oude schrijvers hebben de Peuce ende de Pitys beyde eenerhande krachten ende eyghentheden toegheschreven. Nu volght dan, dat wy de krachten van den Herst, die uyt dese ende dierghelijcke boomen vloeyt, ende oock van Peck ende Teer, in twee naevolghende Capitelen in ’t langhe verhaelen.

BIIVOEGHSEL.

In onse tael noemt Lobel desen boom Peck-boom, nae den Latijnschen naem Picea; in ’t Fransch Pesse, Garipolt ende Poix,in ’t Spaensch Pino negro, in ’t Italiaensche Pezzo oft oock Picea, in ’t Enghelsch Piche tree. Andere heeten hem in ’t Fransch oock Pignet, Arbre de la poix, Garipot ende Pin sauvage. Dan hy heet eyghentlijcker Rooden denne-boom, om dat sijn hout roodtachtigh is: want aengaende den naem Peck-boom, die en is niet seer eyghen, ghemerckt dat het peck uyt de soorte van Pijn-boomen oock ghehaelt wordt. Clusius seydt dat de Hunghersche hem Kerots zôs fenyo noemen, dat is Cruciata abies oft Gekruysten Denne-boom: ende hy wilt besluyten dat het de Abies mascula oft Elate arrhen van den selven Theophrastus is. Hy seydt datse in Spaegnien Pino alnar heet; in ’t Hooghduytsch Feuchten, oft Rot thannen. Het is de Picea; wiens noten Plinius Sapinia nux noemt. In den Mey, seydt den selven Clusius, komen aen ’t uyterste van de tacken enckele kattekens met bleeck stof oft meel bedeckt: ende daer nae volghen de appelen, van veele sachte schelferen vergadert, peersch als sy iongh zijn, daer nae met der tijdt wel seven oft acht duymbreedden langh wordende; ende daer onder schuylen kleyne saden als die van Wilden Pijn-boom, een uytwassende aenhanghsel hebbende. Aengaende den Harst van de Picea, die wordt in ’t Latijn van sommighe oock Resina Piceae gheheeten; in Savoyen Binioum: ghelijck andere den Harst van de Wilde Pijn-boom oock noemen.

De ghene die uyt Duytschlandt nae Trenten, Verone ende Venegien reysen, moeten gaen tusschen groote ende woeste bosschen van dese Peck-boomen ende Mast-boomen. Maer den Peck-boom is kennelijck met sijn grooter ende buyckachtigher appels, seer lustigh om sien.

Dese boomen wassen oock veel in koude landen, als Norwegen, Sweden, Lieslandt, Pomeren ende Pruyssen: maer men houdt die van Beyeren voor de slechtste.

Dan als desen Rooden Denne-boom (als oock meest alle de soorten van Wilde Pijn-boomen) van binnen heel vet gheworden is, oft als alle vochtigheydt op de wortel gesoncken is, soo sterft hy, om dat hy verladen is met vettigheydt, ghelijck een mensche oft dier dat in sijn smout verstickt, als Theophrastus schrijft.

Kleyne Picea, oft Leeghen Rooden Denne-boom, in ’t Latijn Picea pumila van Clusius gheheeten, is een soorte die nimmermeer hoogh op en schiet, ende brenght nootkens voort als Okernoten, van veele schelfferen tsamen ghehoopt, in een stekende bladerken eyndende, die door rijpheydt opengaende ijdele holligheden ende laeykens vertoonen: ende uyt het opperste van dese vruchten spruyten somtijts eenighe tacken, met veele korte ende stekende bladerkens beset. Het gantsche boomken heeft korter ende oock bleecker bladeren dan den ghemeynen Rooden Denne-boom. Daleschampius noemt hem Pinus tibula (dan die schijnt Plinius voor een oprechte medesoorte van den Pijn-boom te houden, als elders gheseydt is) andere segghen dat het de oprechte Pitys van Theophrastus is; de welcke soo recht niet en wast als den Pijn-boom, ende oock leegher blijft: ende dat ’t hout daer van onbequaem is om wercken. Maer de boecken van Theophrastus zijn op die stede bedorven.

Picea humilis en is gheenen boom, maer een leegh cruydt, sulcks als andere Camphorata van Montpelliers noemen.

Chamaepitys luydt oock soo veel, als ofmen Leegen Peck-boom oft Picea humilis seyde: dan dat is het Veldt-Cypresse cruydt.

Picea Bellonij is den naem van de Wilde Pijn-boomen; midts dat Bellonius (doch niet sonder dwalinghe, als Clusius betoont) de selve voor het Picea der ouders ghehouden heeft. Ende soo is de Picea altera Bellonij anders niet dan de derde soorte van den Spaenschen Wilden Pijn-boom; den welcken hier voren van ons, midtsgaders meer andere soorten van Wilde Pijn-boomen, beschreven is,

Noch van de krachten.

Den Rooden Denne-boom is verdrooghende ende tsamentreckende van aerd, als den Pijn-boom: ende sijn Harst is oock warm; maer en is soo krachtigh niet als dat van den Pijn-boom.

In sijn andere deelen heeft hy noch eenighe andere krachten die in ’t Capitel van den Witten Denne-boom oft in ’t Bijvoeghsel daer van vermaent zijn.

Van ’t hout worden groote Tonnen ghemaeckt ende veel ghereetschap tot de huysen ende schepen.

De schorsse wordt ghebesight van de Leertouwers om hun leder mede te bereyden

HET XIII. KAPITTEL.

Van rode dennenboom. (Picea abies)

Geslachten.

De dennenbomen zijn tweevormig, rood en wit en van de rode daar pek en teer uitvloeit zullen we eerst spreken, maar van de witte en echte dennenboom zullen we hierna in het 16^de kapittel handelen.

Gedaante.

De rode dennenboom wordt zeer hoog en is met vele takken wijd en breed begroeid en niet alleen omtrent de top, maar ook veel lager en zelfs onder het midden van de stam welke takken omgebogen en krom zijn en soms naar beneden ter aarde afhangen en enigszins kruisvormig groeien. De bladeren zijn smal doch niet als die van de pijnboom, maar korter en breder en lijken meer op die van de witte dennenboom, doch bruiner of donkerder groen van kleur en ook breder, zachter en teerder dan die en die ook niet rondom de tere steeltjes groeien, maar alleen aan beide zijden zeer dicht tegenover elkaar en menigvuldig bijeen gezet voortkomen net zoals aan de Taxus gebeurt op wiens bladeren ze voldoende lijken. De vruchten zijn langwerpig en die van de witte dennenboom bijna gelijk. De schors van deze boom is zwartachtig of bruin, taai en buigzaam en geenszins breekbaar of broos zoals de schors van de witte dennenboom waaronder dicht bij het hout hars verzameld wordt die er ook soms uitvloeit en de hars van de lorkenboom in het aanzien gelijk schijnt te wezen.

Plaats.

Deze boom wordt dikwijls in de bossen van Bohemen en Hoogduitsland tussen de wilde pijnbomen en mastbomen of witte dennenbomen gevonden. Het groeit ook wel in andere landen.

Tijd.

Deze boom behoudt zijn groene bladeren ook de gehele winter door en zijn vruchten worden ook in de herfst rijp net zoals de pijnappels.

Naam.

Deze boom wordt van meest alle Grieken in oude tijden Pitys genoemd, uitgezonderd alleen die van Arcadië die de tamme pijnboom zo noemen, zoals tevoren gezegd is. In het Latijn heet het Picea en niet Pinus, want de Pinus van de oude Latijnen was de Peuce van de Grieken zoals we in het voorgaande kapittel uitvoeriger aangetoond hebben. In Hoogduitsland is het bekend met de naam Schwartz Tannebaum en Rot Tannebaum, soms ook Fezenholtz, dat is vurenhout, hoewel dat die naam ook noch aan andere bomen meegedeeld plag te worden. In onze taal hebben we hem rode dennenboom willen noemen tot onderscheidt van de echte of witte dennenboom die we hierna zullen beschrijven.

Aangaande dat we gezegd hebben dat de Pitys of onze rode dennenboom in het Latijn Picea genoemd wordt dat betuigt Scribonius Largus (Compositione CCI.) die zegt; ‘Neem hars van Pitys (in het Latijn Resina pityina) dat is van die boom die we in het Latijn Picea noemen’. Hetzelfde blijkt uit Plinius ook in het 10^de kapittel van zijn 16^de boek wanneer hij de woorden van Theophrastus aangaande de Peuce en de Pitys overzet en Pitys in het Latijn als Picea vertaalt, al is het zo dat hij de Peuce in het Latijn Larix noemt, maar kwalijk, zoals we elders betoond hebben. De woorden van Theophrastus in het Grieks luiden aldus: ‘Peuce spruit niet meer uit als ze tot de wortels verbrand is, dan van de Pitys (zeggen sommige) spruit wederom uit zoals in het eiland Lesbo gebeurd is nadat het hele bos Pyrrhaeon genoemd dat met diergelijke bomen begroeid is verbrand werd’. Die woorden heeft Plinius ook uitgeschreven en in het Latijn aldus vertaald: ‘Larix spruit niet weer uit als de wortels verbrand zijn, maar de Picea wel zoals in Lesbo gezien is toen het bos Pyrrhaeon brandde’.Voorts zo kan men noch begrijpen dat de Picea niets anders is dan de Pitys, te weten omdat men die rupsen of wormen die men Pityocampae noemt bijna op geen andere bomen ziet groeien dan op deze rode dennenbomen, als Bellonius betuigt, op die manier dat deze Pityocampae met recht hun naam naar die boom voeren en in het Latijn Picearum Erucae heten, dat is rupsen van de rode dennenbomen, hoewel dat ze meestal Pinoceum Erucea noemen heten zoals de uitleggers van de Griekse boeken doen als of ze rupsen van de pijnbomen zijn. Om de zelfde oorzaak is de Pitys van Theophrastus Phtheiropoeos toegenoemd geweest, te weten omdat in de voor vermelde wormpjes of luizen plegen te groeien.

Omdat dan de naam Pitys deze twee bomen, te weten de tamme pijnboom en deze rode dennenboom gelijk toegeschreven wordt zoals we tevoren voldoende betoond hebben daarom zeggen sommige nieuwe kruidbeschrijvers dat deze tegenwoordige rode dennenboom tot verschil van de tamme pijnboom Pitys agria, dat is wilde Pitys, van Theophrastus genoemd is geweest. Want Theophrastus in zijn 3^de boek zegt dat op de bergen die aan Macedonië palen Elate, Peuce, Pitys en Agria meest en eigenlijk groeien en noch vele andere diergelijke bomen en kort daarna rekent hij onder de wilde altijd groene bomen (in het Grieks aeiphylla en in het Latijn semper foliosa) Peuce, Pitys en Agria. Maar in zijn eerste boek stelt hij noch ettelijke andere bomen tussen Pitys en Agria en toont een merkelijk verschil tussen die twee aan en zelfs zijn uilegger heeft dat woord Agria in het Latijn als Aquifolia vertaald.

Aard, kracht en werking.

De bladeren, schorsen, vruchten en nootjes van deze boom zijn van aard, kracht en werking de bladeren, schorsen, [1350[ vruchten en noten van de pijnboom vrijwel gelijk en daarom mogen ze daarvoor gebruikt worden in alle gebreken die we in het voorgaande kapittel vermaand hebben want de oude schrijvers hebben de Peuce en de Pitys beide dezelfde krachten en eigenschappen toegeschreven. Nu volgt dan dat we de krachten van de hars die uit deze en diergelijke bomen vloeit en ook van pek en teer in twee volgende kapittels in het lang verhalen.

BIJVOEGING.

In onze taal noemt Lobel deze boom pekboom naar de Latijnse naam Picea, in het Frans pesse, garipolt en poix, in het Spaans pino negro, in het Italiaans pezzo of ook Picea, in het Engels piche tree. Andere noemen hem in het Frans ook pigner, arbre de la poix, garipot en pin sauvage. Dan hij heet eigenlijk rode dennenboom omdat zijn hout roodachtig is want aangaande de naam pekboom die is niet zeer eigen gemerkt dat pek ook uit de soorten van pijnbomen gehaald wordt. Clusius zegt dat de Hongaren hem kerots zôs fenyo noemen, dat is Cruciata abies of gekruiste dennenboom en hij wil besluiten dat het de Abies mascula of Elate arrhen van dezelfde Theophrastus is. Hij zegt dat ze in Spanje pino alnar heet, in het Hoogduits Feuchten of Rot thannen. Het is de Picea wiens noten Plinius Sapinia nux noemt. In mei, zegt dezelfde Clusius, komen aan het uiterste van de takken enkele katjes die met bleek stof of meel bedekt zijn en daarna volgen de appels die van vele zachte schilfers verzameld zijn en paars als ze jong zijn en daarna op den duur zeven of acht duimbreed lang worden en daaronder schuilen kleine zaden zoals die van wilde pijnboom die een uitwassend aanhangsel hebben. Aangaande de hars van Picea die wordt in het Latijn van sommige ook Resina Piceae genoemd en in Savoye binioum zoals andere de hars van de wilde pijnboom ook noemen.

Diegene die uit Duitsland naar Trente, Verona en Venetië reizen moeten tussen grote en woeste bossen van deze pekbomen en mastbomen gaan. Maar de pekboom is herkenbaar aan zijn grotere en meer buikige appels die zeer lustig om te zien zijn.

Deze bomen groeien ook veel in koude landen als Noorwegen, Zweden, Letland, Pommeren en Pruisen, maar men houdt die van Beieren voor de slechtste.

Dan als deze rode dennenboom (als ook meest alle soorten van wilde pijnbomen) van binnen heel vet geworden is of als alle vochtigheid op de wortel gezonken is dan sterft hij omdat hij verladen is met vettigheid net zoals een mens of dier in zijn vet verstikt, als Theophrastus schrijft.

Kleine Picea of lage rode dennenboom, in het Latijn Picea pumila van Clusius genoemd, is een soort die nimmermeer hoog opschiet en brengt nootjes voort als walnoten die van vele schilfers tezamen gehoopt zijn en in een stekend blaadje eindigen die door rijpheid open gaan lege holtes en laatjes vertoont en uit het opperste van deze vruchten spruiten soms enige takken die met vele korte en stekende blaadjes bezet zijn. Het ganse boompje heeft korter en ook bleker bladeren dan de gewone rode dennenboom. Daleschampius noemt hem Pinus tibula (dan die schijnt Plinius voor een echte medesoort van de pijnboom te houden zoals elders gezegd is) andere zeggen dat het de echte Pitys van Theophrastus is die niet zo recht groeit als de pijnboom en ook lager blijft en dat het hout daarvan ongeschikt is om te bewerken. Maar de boeken van Theophrastus zijn op die plaats bedorven.

Picea humilis is geen boom, maar een laag kruid zulks als andere Camphorata van Montpellier noemen.

Chamaepitys betekent ook zoveel als of men lage pekboom of Picea humilis zei, dan dat is het veldcipres kruid.

Picea Bellonij is de naam van de wilde pijnbomen omdat Bellonius (doch niet zonder dwaling, als Clusius betoont) die voor Picea van de ouders gehouden heeft. En zo is de Picea altera Bellonij niets anders dan de derde soort van de Spaanse wilde pijnboom die hier tevoren van ons met meer andere soorten van wilde pijnbomen beschreven is.

Noch van de krachten.

De rode dennenboom is verdrogend en tezamen trekkend van aard zoals de pijnboom en zijn hars is ook warm, maar is niet zo krachtig als dat van de pijnboom.

In zijn andere delen heeft hij noch enige andere krachten die in het kapittel van de witte dennenboom of in het bijvoegsel daarvan vermaand zijn.

Van het hout worden grote tonnen gemaakt en veel gereedschap tot de huizen en schepen.

De schors wordt gebruikt van de leerlooiers om hun leer daarmee te bereiden