Epipactis

HET XXVIII. CAPITEL.

Van Wildt Wit Nies-cruydt oft Helleborine.

Ghedaente.

Wilde Wit Nies-cruydt is het voorbeschreven Wit Niescruydt van ghedaente ghelijck, ende is daerom van ons Helleborine gheheeten; het is nochtans leegher dan dat, ende in alles veel kleyner. Het heeft eenen rechten steel, omtrent eenen voet hoogh; [628] ende daer aen oock gheribde ende ghevoorde bladeren, breedachtigh, als die van Wit Nies-cruydt, maer kleynkens: de bloemen zijn langhs den steel gheschicktelijck ghenoegh ghevoeght, bladtachtigh, witachtigh, in ’t midden wat uytpuylende, ende aldaer geelachtigh; ende als die vergaen, soo komt het saedt voort, dat bijster kleyn is, ghesloten in langhworpighe niet groote wat ghevoorde oft ghestreepte huysken, als hauwkens. De wortelen zijn veselachtigh, dunner dan die van het oprecht Wit Nies-cruydt.

Plaetse.

Dit cruydt wast in verscheyden landouwen op schaduwachtighe tamelijcken vochtighe ende gheensins dorre oft drooghe plaetsen.

Tijdt.

Het bloeyt in Braeckmaendt ende Hoymaendt.

Naem.

De groote ghelijckenisse, die dit cruydt met het Wit Nies-cruydt heeft, wijst ghenoeghsaem uyt, datmen ’t selve seer bequamelijck ende eygentlijck Helleborine, als mede-soorte van Nies-cruydt, soude moghen noemen: want het schijnt een bastaerdt oft wilde soorte van Wit Nies-cruydt te wesen; ende daerom sal dat selve in onsen tael den naem van Wildt Wit Nies-cruydt seer wel moghen voeren.

Aengaende de Helleborine van de ouders, het is te weten, dat Dioscorides dat gewas een kleyn spruytken schrijft te wesen, ’t welck seer kleyne bladeren heeft. Ende Plinius in het 9.capitel van sijn 27.boeck schrijft oock, dat de Helleborine een kleyn cruydt is met seer kleyne bladeren; ende in ‘t 20.capitel van sijn 23.boeck betuyght hy insghelijcks oock dat het kleyne bladeren heeft. Ende voorwaer onse Helleborine is een kleyn ghewas, ende moet onder de cruyden oft kleyne spruytkens gherekent worden; ghemerckt dat het woordt thamniscos, in ’t Latijn fruticulus, in de boecken van Dioscorides niet altijdt eyghentlijck een heesterken en beteeckenen, maer somtijdts oock wel een cruydt, wiens steel recht over eynde staet en wast, al is ’t saecke dat dien steel enckel is, ende in geene andere tackskens oft sijd-steelkens ghescheyden oft verdeylt en wordt. Want het Polygonaton oft Salomons seghel, ’t welck maer eenen enckelen recht op staenden steel en heeft, wordt van hem thamnos gheheeten, ende onder den naem van heesteren begrepen; wanneer hy schrijft dat Polygonaton een heester is, hoogher oft langher dan anderhalven voet. Voorts oock soo zijn de bladeren van dese onse Helleborine niet eyghentlijck voor uytermaten kleyn te houden; maer alsmense met de bladeren van het oprecht Wit Nies-cruydt wil t’samen brenghen ende verghelijcken, soo moetmense met recht ende reden seer kleyn heeten; ghemerckt dat sy van grootte met de selve in gheender voeghen te samen strijden en moghen. Ende Plinius self en schrijft, niet dat sy soo bijster oft uytermaten kleyn zijn, als Dioscorides woorden schijnen te luyden, maer schrijft dat sy wat kleynachtigh oft alleen kleyn zijn. Soo dat uyt dese kenteeckenen merckelijck ghenoegh blijcken kan, dat onse Helleborine oft Wildt Wit Nies-cruydt, met de Helleborine, die van Dioscorides ende Plinius beschreven wordt, seer groote ghelijckenisse heeft. Maer nochtans oft sy de oprechte Helleborine is, dat en soude ick niet willen oft niet moghen vastelijck versekeren oft voor waer segghen, gemerckt dat de ouders in hunnen beschrijvinghen soo kort ende duyster zijn, datmen ’t ghene dat sy van eenigh ghewas schrijven, dickwijls veele verscheyden cruyden soude moghen toe-eyghenen, ghelijck wy te voren dickwijls vermaent hebben.

Behalven den naem Helleborine, soo wordt dit cruydt van Dioscorides ende Plinius oock Epipactis ghenoemt; maer waer van oft waerom dat soo geheeten is, en is ons niet bekent. Wit Nies-cruydt, als wy voorseydt hebben, wordt somtijdts oock Ascis geheeten: ende indien men in stede van Ascis een ander woord, Actis moghte veranderen, soo soude men oock moghen ghelooven, dat daer van den naem Epipactis als epi actin ghekomen moghte zijn; als ofmen seyde een cruydt dat nae oft by het Wit Nies-cruydt oft Actis ghestelt ende ghevoeght wordt: want, ghelijck Theophrastus in sijn 9.boeck verhaelt, het saedt van de Helleborine wierdt hier voortijts vermenght by de drancken diemen van het Wit Nies-cruydt pleegh te bereyden, op dat sy te beter ende lichtelijcker souden doen braecken oft overgheven: daer by voeght den selven Theophrastus die woorden: Dese Helleborine is een kleyn cruydeken. Maer daeruyt kanmen wel iet raden, oft ramen, dan het waer ons onmoghelijck daer wat sekers uyt te rapen: ghelijckerwijs oock onseker is oft de Helleborine van Theophrastus ende die van Dioscorides voor eenderhande gewas te houden zijn, oft niet. Want Dioscorides en heeft niet gheschreven dat de Helleborine het overgheven oft braecken vervoorderen ende lichter maecken kan, ’t welck Theophrastus van de sijne verhaelt; maer schrijft, dat sy goedt is teghen ’t verghift, ende de ghebreken van de lever ghenesen kan. Ende voorwaer daer konnen wel veele ende verscheyden cruyden by de ouders bekent gheweest zijn, die allegader den naem Helleborine voerden. Want, als wy voren verhaelt hebben, het kleyn Centaurium oft Kleyn Santorie is by de ouders oock somtijdts Helleborine ghenoemt gheweest.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Wat voor aerd ende krachten ons Helleborine oft Wildt Wit Nies-cruydt magh hebben, en is van ons noch niet wel ondersocht oft ondervonden. Maer is sy de Helleborine van Dioscorides, soo is sy goedt ghedroncken teghen het verghift datmen in soude moghen ghenomen hebben; ende gheneest de ghebreken van de lever, als voorseyt is: dan is sy de Helleborine van Theophrastus, soo is haer saedt goet om ghemackelijck te doen braecken, oft overgheven, immers als dat vermenght wordt met de drancken diemen van oprecht Wit Nies-cruydt pleegh te bereyden; ghelijck wy oock voorseydt hebben.

BIIVOEGHSEL.

Aen de steelen van dit gewas groeyen veele witte oft lijfverwighe bloemen, seydt Lobel, die in ’t midden hol zijn, met stipkens eensdeels geel, ende eensdeels rood, ghelijck die van ’t Vingher-hoet-cruydt. ‘Tsaedt is kleyn, ghelijck sandeken. De wortelen zijn herwaerts ende derwaerts ghespreyt, swartachtigh, taeyachtigh, ende dick van schellen, bitter van smaeck. Men vindt dit cruydt somtijdts in Brabandt in sommighe neere beemden.

Eenighe meynen dat Helleborine een cruydt is alleen van krachten ende niet van ghedaente den Helleborus ghelijckende; ende die selve en souden dit cruydt voor gheen Helleborine willen houden. Maer hun meyninghe wordt daer in valsch ghevonden, dat noch Galenus noch Dioscorides de Helleborine eenighe kracht van Helleborus toe schrijven. Sommighe hebben onse Herniaria voor de Elleborine van de ouders ghehouden. Dan Helleborine, seydt den selven Lobel, is soo veel als het Veraculum, dat is Kleyn Wit Nies-cruydt, gheseydt gheweest. Andere noemen dit ghewas eyghentlijck Witte Elleborine.

Swarte Elleborne, in ’t Latijn Elleborine nigra, wordt van sommighe by de Swarte Nies-wortel ghestelt; maer dat en is anders niet dan het Luys-cruydt van de Hooghduytschen, ’t welck wy in ’t Bijvoeghsel van ’t volghende Capitel beschrijven. Andere gheven de Kleyne Santorie den naem van Helleborine nigra; ende oock Helleborites.

Epipactis oft Helleborine van Cordus, ghehouden voor Alsine van sommighe, is dese onse Helleborine oft Wildt Wit Nies-cruydt met ronde peersche bloemen.

Een selden soorte van Helleborine is het Swart Wildt Nies-cruydt seer ghelijck, seydt Lobel, draghende groenachtighe bloemen, veel by een staende; nochtans de bladers ghelijck die van de Wechbre, ende van Wildt Wit Nies-cruydt, seer nae komende die van Salomons seghel.

Oost Indisch-cruydt oft Elleborine wordt van ons by de Indische ende min bekende cruyden hier naemaels uyt Clusius beschreven.

Gheslachten van Elleborine oft Wildt Wit Nies-cruydt uyt Clusius.

1. De eerste is den Vrouwen-schoen, in ’t Latijn Calceola Mariae, ende Sacerdotis crepida; in ’t Hooghduytsch Frawen schu, van ons voren beschreven in een bijsonder Capitel met naem Papenschoen. Lobel noemtse Damasonium nostrum van Dodoneus.

2. De tweede soorte is de ghene, die Dodoneus hier beschrijft, seer ghelijck, soo niet de selve: want sy heeft veele vijfbladighe witachtighe bloemkens, in t midden een helmkendraghende met een geelachtigh lipken, ’t welck ghemeynlijck in den Mey bloeyt met den Papenschoen: maer de naevolghende bloeyen in Braeckmaendt, somtijdts in Hoymaendt.

3. De derde soorte wast in drooghe weyen van Oostenrijck ende daer omtrent, ende heeft wat breeder bladeren, kleyner bloemen, oock van vijf bladerkens ghemaeckt, om een helmken met een uytstekende lipken wassende, geelverwigh, binnen wat witachtigh, sonder reuck.

4. De vierde en wast soo hoogh niet, maer heeft somtijdts veel breeder bladeren: de bloemen zijn oft heel peersch, oft bijnae lijfverwigh, anders die van de voorgaende soorte heel ghelijck: sy wast in de bergh bosschen van Oostenrijck.

5. De vijfde soorte is hoogher opschietende dan eenighe van de voorgaende, ende heeft grooter bladeren dan die; de bloemen zijn peersachtigh als een langhe adere voortkomende, in de bosschen van Oostenrijck veel groeyende.

6. De seste wast op de selve ghewesten; ende heeft eenen dunnen steel, gheknoopt, aen elck knoopken met beurten bewassen met smalle bladeren als die van ons ghemeyn Wit Nies-cruydt; op ’t sop van den welcken een adere wast van ses, acht oft meer bloemen, van vijf kleyne [629] bleeck-peersche bladeren ghemaeckt, ende daer tusschen een kleyn helmken, den muyl van de vlieghen ghelijck, onder aen een lipken hebbende, dat bijnae soo langh is als de bladeren selve, wit, binnen ghestreept: dese bloemen worden ondersteunt met een kantigh, omghedraeyt, ruyghachtigh hoofdeken.

7. De sevenste soorte is de alderkleynste van allen, een voet bijnae hoogh, met eenen dunnen steel, met dry bladeren bewassen als die van Ghemeyn Wildt Wit Nies-cruydt, in de lenghde met zenuwen doorreghen: een duymbreedde langh, half soo breedt: de bloemen komen aders-ghewijs voort, ende zijn ghelijck die van Wildt Wit Nies-cruydt, maer kleyner: de wortelen en gaen niet diep in d’aerde, hebbende kleyne ghelijfvighe sappighe faselinghen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dit Wildt Wit Nies-cruydt is, nae de meyninghe van sommighe, warm ende droogh van naturen: ghesoden ende ghedroncken als boven, is seer goet den leversuchtighen, ende die eenigh verghift in ’t lijf souden moghen ghenomen hebben, oft van schadelijcke ende verghiftighe ghedierten gebeten zijn. Dan, als Dodoneus oock eensdeels vermaent, ende Lobel klaerer bethoont, het en schijnt niet ghenoemt te zijn Helleborine oft Wildt Wit Nies-cruydt, om dat het den Nies-cruydt ghelijckende is, maer om dat het met de Nies-cruyden ghemenght wordt, ende op de selve plaetsen pleegh te groeyen, ende als eenen room was van de seer gheweldighe werckinghe van den dranck oft medicijne die van de Nies-cruyden ghemaeckt wierdt.

Helleborinum van Valerius Cordus is de Runts-ooghe oft Koe-ooghe van Dodoneus te voren beschreven: de welcke van krachten met de Swarte Nies-wortel ghelooft wordt over een te komen; maer en ghelijckt de teghenwoordighe soorten van Elleborine niet met allen.

HET XXVIII. KAPTTTEL.

Van wild wit nieskruid of Elleborine. (Epipactis helleborine)

Gedaante.

Wild wit nieskruid is het voorbeschreven wit nieskruid van gedaante gelijk en is daarom van ons Helleborine genoemd, het is nochtans lager dan dat en in alles veel kleiner. Het heeft een rechte steel die omtrent dertig cm hoog wordt [628] en waaraan ook geribde en gevoorde bladeren die breedachtig zijn als die van wit nieskruid, maar kleiner, de bloemen zijn langs de steel regelmatig genoeg gevoegd, bladachtig en witachtig die in het midden wat uitpuilen en daar geelachtig en als die vergaan komt het zaad voort dat bijster klein is en gesloten in langwerpige niet grote wat gevoorde of gestreepte huisjes als hauwtjes. De wortels zijn vezelachtig en dunner dan die van het echt wit nieskruid.

Plaats.

Dit kruid groeit in verschillende landstreken op schaduwachtige tamelijk vochtige en geenszins dorre of droge plaatsen.

Tijd.

Het bloeit in juni en juli.

Naam.

De grote gelijkenis die dit kruid met het wit nieskruid heeft wijst voldoende uit dat men het zeer geschikt en eigenlijk Helleborine, als medesoort van nieskruid, zou mogen noemen want het schijnt een bastaard of wilde soort van wit nieskruid te wezen en daarom zal dat zeer goed in onze taal de naam van wild wit nieskruid mogen voeren.

Aangaande de Helleborine van de ouders, het is te weten dat Dioscorides dat gewas een klein spruitje schrijft te wezen wat zeer kleine bladeren heeft. En Plinius in het 9^de kapittel van zijn 27^ste boek schrijft ook dat de Helleborine een klein kruid is met zeer kleine bladeren en in het 20^ste kapittel van zijn 23^ste boek betuigt hij insgelijks ook dat het kleine bladeren heeft. En voorwaar onze Helleborine is een klein gewas en moet onder de kruiden of kleine spruitjes gerekend worden gemerkt dat het woord thamniscos en in het Latijn fruticulus in de boeken van Dioscorides niet altijd eigenlijk een heestertje betekenen, maar soms ook wel een kruid wiens steel rechtovereind staat en groeit al is het zaak dat die steel enkel is en in geen andere takjes of zijsteeltjes gescheiden of verdeeld wordt. Want het Polygonaton of Salomonszegel wat maar een enkele rechtopstaande steel heeft wordt van hem thamnos genoemd en onder de naam van heesters begrepen wanneer hij schrijft dat Polygonaton een heester is die hoger of langer is dan vijf en veertig cm. Voorts ook zo zijn de bladeren van deze onze Helleborine eigenlijk niet voor uitermate klein te houden, maar als men ze met de bladeren van het echt wit nieskruid wil tezamen brengen en vergelijken dan moet men ze met recht en reden zeer klein noemen gemerkt dat ze van grootte met die op geen manier tezamen strijden mogen. En Plinius zelf schrijft niet dat ze zo bijster of uitermate klein zijn zoals Dioscorides woorden schijnen te luiden, maar schrijft dat ze wat kleinachtig of alleen klein zijn. Zodat uit deze kentekens merkelijk genoeg blijken kan dat onze Helleborine of wild wit nieskruid met de Helleborine die van Dioscorides en Plinius beschreven wordt zeer grote gelijkenis heeft. Maar nochtans of ze de echte Helleborine is dat zou ik niet willen of niet mogen vast verzekeren of voor waar zeggen, gemerkt dat de ouders in hun beschrijvingen zo kort en duister zijn dat men hetgeen dat ze van enig gewas schrijven dikwijls vele verschillende kruiden zouden mogen toe-eigenen zoals we tevoren dikwijls vermaand hebben.

Behalve de naam Helleborine wordt dit kruid van Dioscorides en Plinius ook Epipactis genoemd, maar waarvan of waarom dat zo genoemd is, is ons niet bekend. Wit nieskruid, als we gezegd hebben, wordt soms ook Ascis genemd en indien men in plaats van Ascis een ander woord, Actis, mag veranderen zo zou men ook mogen geloven dat daarvan de naam Epipactis als epi actin gekomen mocht zijn als of men een kruid zei dat dichtbij of bij het wit nieskruid of Actis gesteld en gevoegd wordt, want zoals Theophrastus in zijn 9^de boek verhaalt, het zaad van de Helleborine werd hier vroeger vermengt bij de dranken die men van het wit nieskruid plag te bereiden zodat ze beter en gemakkelijker zouden laten braken of overgeven en daarbij voegt dezelfde Theophrastus die woorden: ‘deze Helleborine is een klein kruidje’. Maar daaruit kan men wel iets raden of ramen, dan het is ons onmogelijk er wat zekers uit te rapen net zoals ook onzeker is of de Helleborine van Theophrastus en die van Dioscorides voor hetzelfde gewas te houden zijn of niet. Want Dioscorides heeft niet geschreven dat de Helleborine het overgeven of braken bevorderen en lichter maken kan wat Theophrastus van de zijne verhaalt, maar schrijft dat ze goed is tegen het vergif en de gebreken van de lever genezen kan. En voorwaar daar kunnen wel vele en verschillende kruiden bij de ouders bekend geweest zijn die allen de naam Helleborine voerden. Want zoals we tevoren verhaald hebben is het klein Centaurium of klein santorie bij de ouders ook soms Helleborine genoemd geweest.

Aard, kracht en werking.

Wat voor aard en krachten onze Helleborine of wild wit nieskruid mag hebben is van ons noch niet goed onderzocht of ondervonden. Maar is ze de Helleborine van Dioscorides dan is ze goed gedronken tegen het vergif dat men in zou mogen genomen hebben en geneest de gebreken van de lever, als gezegd is, dan is ze de Helleborine van Theophrastus dan is haar zaad goed om gemakkelijk te laten braken of overgeven, immers als dat vermengd wordt met de dranken die men van echt wit nieskruid plag te bereiden zoals we ook gezegd hebben.

BIJVOEGING.

Aan de stelen van dit gewas groeien vele witte of vleeskleurige bloemen, zegt Lobel, die in het midden hol zijn en met stipjes eensdeels geel en eensdeels rood net zoals die van het vingerhoedkruid. Het zaad is klein als zand. De wortels zijn herwaarts en derwaarts gespreid, zwartachtig, taaiachtig en dik van schil, bitter van smaak. Men vindt dit kruid soms in Brabant in sommige lage beemden.

Enige menen dat Helleborine een kruid is alleen van krachten en niet van gedaante de Helleborus gelijk en die zouden dit kruid niet voor Helleborine willen houden. Maar hun mening wordt daarin vals gevonden dat noch Galenus noch Dioscorides Helleborine enige kracht van Helleborus toeschrijven. Sommige hebben onze Herniaria voor de Elleborine van de ouders gehouden. Dan Helleborine, zegt dezelfde Lobel, is zoveel als het Veraculum dat het klein wit nieskruid genoemd is geweest. Andere noemen dit gewas eigenlijk witte Elleborine.

Zwarte Elleborne, in het Latijn Elleborine nigra, wordt van sommige bij de zwarte nieswortel gesteld, maar dat is niets anders dan het luiskruid van de Hoogduitsers die we in de bijvoeging van het volgende kapittel beschrijven. Andere geven de kleine santorie de naam van Helleborine nigra en ook Helleborites.

Epipactis of Helleborine van Cordus wordt van sommige voor Alsine gehouden en is deze onze Helleborine of wild wit nieskruid met ronde paarse bloemen.

Een zeldzame soort van Helleborine is het zwart wild nieskruid zeer gelijk, zegt Lobel, en draagt groenachtige bloemen die veel bijeen staan, nochtans de bladeren lijken op die van weegbree en van wild wit nieskruid en komen zeer dichtbij die van Salomonszegel.

Oost Indisch kruid of Elleborine wordt van ons bij de Indische en minder bekende kruiden hier later uit Clusius beschreven.

Geslachten van Elleborine of wild wit nieskruid uit Clusius.

(Cypripedium calceolus)1. De eerste is de vrouwenschoen, in het Latijn Calceola Mariae en Sacerdotis crepida, in het Hoogduits Frawen schu, van ons tevoren beschreven in een apart kapittel met naam papenschoen. Lobel noemt het Damasonium nostrum van Dodonaeus.

2. De tweede soort is diegene die Dodonaeus hier beschrijft zeer gelijk, zo niet dezelfde, want ze heeft vele vijfbladige witachtige bloempjes die in het midden een helmpje dragen met een geelachtig lipje wat gewoonlijk in mei bloeit met de papenschoen, maar de volgende bloeien in juni en soms in juli.

3. De derde soort groeit in droge weiden van Oostenrijk en daar omtrent en heeft wat bredere bladeren, kleinere bloemen die ook van vijf blaadjes gemaakt zijn die om een helmpje met een uitstekend lipje groeien, geel gekleurd en binnen wat witachtig, zonder reuk.

4. De vierde groeit niet zo hoog, maar heeft soms veel bredere bladeren, de bloemen zijn of heel paars of bijna vleeskleurig, anders die van de voorgaande soort heel gelijk, ze groeit in de bergbossen van Oostenrijk.

5. De vijfde soort schiet hoger op dan enige van de voorgaande en heeft groter bladeren dan die, de bloemen zijn paarsachtig die als een lange aar voortkomen en veel in de bossen van Oostenrijk groeien.

6. De zesde groeit op dezelfde gewesten en heeft een dunne steel die geknoopt is en aan elke knoop om beurten begroeid met smalle bladeren als die van onze gewone witte nieskruid en op de top ervan groeit een aar van zes, acht of meer bloemen die van vijf kleine [629] bleek paarse bladeren gemaakt zijn en daartussen een klein helmpje die op de muil van een vlieg lijkt en onderaan een lipje hebben dat bijna zo lang is als de bladeren zelf, wit en binnen gestreept, deze bloemen worden ondersteund met een kantig, omgedraaid, ruigachtig hoofdje.

7. De zevende soort is de allerkleinste van allen en bijna dertig cm hoog met een dunne steel die met drie bladeren begroeid is als die van gewoon wild wit nieskruid en in de lengte met zenuwen doorregen, een duimbreed lang en half zo breed, de bloemen komen aarvormig voort en zijn gelijk die van wild wit nieskruid, maar kleiner, de wortels gaan niet diep in de aarde en hebben kleine stevige sappige vezels.

Aard, kracht en werking.

Dit wild wit nieskruid is naar de mening van sommige warm en droog van naturen, gekookt en gedronken als boven is het zeer goed de leverzuchtige en die enig vergif in het lijf zouden mogen genomen hebben of van schadelijke en vergiftige gedierten gebeten zijn. Dan, als Dodonaeus ook eensdeels vermaant en Lobel duidelijker betoont schijnt het niet Helleborine of wild wit nieskruid genoemd te zijn omdat het op nieskruid lijkt, maar omdat het met de nieskruiden gemengd wordt en op dezelfde plaatsen plag te groeien en als een room was van de zeer geweldige werking van de drank of medicijn die van de nieskruiden gemaakt werd.

Helleborinum van Valerius Cordus is de rundsoog of koeienoog van Dodonaeus tevoren beschreven die van krachten met de zwarte nieswortel geloofd wordt overeen te komen, maar lijkt geheel niet op de tegenwoordige soorten van Elleborine.