Isatis

HET XXVIII. CAPITEL.

Van VVeede.

Gheslachten.

Al hier sullen wy twee gheslachten van Weede voortbrenghen, van malkanderen niet verschillende, dan alleen van plaetsen daer sy wassen, ende van oeffeninghe: want de eene is Tam, ende wordt in de hoven ghesaeyt, ende tot blauw te verwen ghebruyckt: de andere is Wilt, ende komt van selfs voort.

Ghedaente.

1. De eerste oft Tamme Weede heeft langhworpighe breede bladeren, doncker-groen, grooter dan die van de smalle Weeghbree: den steel is dry [106] voeten hoogh oft hoogher, die in een breede krans verspreydt zijnde, kleyne geluwe bloemkens voort-brenght, die daer nae af-hanghen als blaeskens, ende als sy rijp worden swartachtigh zijn. De wortel is wit, langhworpigh, allengkens dunder wordende, heel diep in der aerden sinckende.

2. De tweede soorte van Weede is, om recht te segghen, eenderhande cruydt met de eerste: dan daer is alleen dat verschil tusschen dese twee, dat de eene ghesaeydt wordt, ende de andere van selfs te voorschijn komt, sonder eenighe oeffeninghe oft saeyinghe; ende daerom van sommighe wilde Weede ghenoemt wordt. Maer al is ’t sake dat Dioscorides dese soorte besonderlijck beschrijft, al oft sy verscheyden waere van de Tamme; ende de ghedaente ende verwe van de bloemen en blaeskens daer by voeght, daer hy gheen vermaen af en maeckt in de beschrijvinghe van de Tamme: nochtans soo is het een ieghelijck ghenoeghsaem bekent, dat dese twee cruyden den anderen soo wel van bloemen en blaeskens, als van alle haer deelen ghelijck zijn; sulcks datmen te vergeefs daer twee soorten af soude willen maken: want daer geen ander onderschil tusschen dese twee en is, dan dat de eene ghesaeydt wordt, ende de andere van selfs voorts pleegh te komen.

Plaetse.

Weede wordt ghesaeydt op vele plaetsen van Languedoc oft Vranckrijck by Narbonen, ende oock in sommighe landen van Nederlandt; somwijlen oock in Hooghduytschlandt, Italien en Spaegnien.

Somtijdts, als voorseydt is, komt het van selfs voort, sonder dat het ghesaeydt wordt: ende daerom hebben sommighe daer twee soorten af willen maken.

Het wast gheerne in vet en goedt landt.

Tijdt.

Het bloeyt in den Mey ende in Braeckmaendt: ’t saedt wordt laeter rijp: men pluckt het cruydt eer dat het bloeydt, om daer Pastel af te maken, ende blauw mede te verwen.

Naemen.

In ’t Griecks heet dit cruydt Isatis; in ’t Latijn heet het oock Isatis; oft anders Glastum. Julius Cesar schrijft in het 5.boeck van sijn Oorloghe teghen de Fransoysen, dat alle de Enghelanders hun met Glastum pleghen te bestrijcken; ‘t welck blauwe verwe maeckt.

Het selve betuyght Plinius oock in ’t eerste capitel van sijn twee-en-twintighste boeck, segghende aldus: In Vranckrijck isser een cruydt, ’t welck van ghedaente de Weeghbree ghelijckt, aldaer Glastum ghenoemt; met het welcke de ghehoude vrouwen ende ionghe dochters in Enghelandt haer gantsch lichaem bestrijcken: ende gaen dan soo heel naeckt ende bloot in sommighe feesten oft Kerck-ganghen. Dit schrijft Plinius.

Sommige willen nochtans, soo wel in dese plaetse van Plinius, als in de andere van Cesar, die wy boven verhaelt hebben, dat woordt Glastum oft Vitrum, ’t welck in ’t Duytsch Glas beteeckent, verandert hebben. Sommighe andere willen Vitrum in Nitrum veranderen, ’t welck nochtans in Enghelandt niet en pleegh ghevonden te worden: ende in Vranckrijck is ’t altijdt qualijck om vinden gheweest, niet alleen nu, maer oock in de oude tijden van Plinius. Boven dien, Nitrum en kan niet doen om de lichaemen te schilderen oft eenighe verwe te gheven; en veel min dient het om daer het lichaem blauw mede te verwen. De ghene die aldaer Vitrum, dat is Glas, willen veranderen, steunen alleen op een oudt boeck van Oribasius, van de oude oversettinghe, de welcke seer qualijck ghedaen is, ende t’ onrecht op vele plaetsen verstaen: want de nieuwe oversettinghe, die van Rasarius ghedaen is, in ’t tweede boeck van Eunapius, en vermaent niet eens van Vitrum oft Glas. Het is wel waer, dat Marcellus, den ouden Empiricus oft Medicijn-Meester, in sijn neghenthiende capitel schrijft, dat Isatis oft Weede, Vitrum oft Vitum (want soo vindtmen daer ghedruckt) ghenoemt wordt: maer waerom salmen Marcellus meer ghelooven dan Julius Cesar oft Plinius? Besonderlijk nu het eer te dencken is, dat de Enghelsche dit cruydt ghebesight hebben om haer lichaemen daer mede te verwen, ’t welck daer toe bequaem is, dan Nitrum, oft oock Glas, dat daer toe niet ghebruyckt en kan worden.

Het is waerschijnlijcker, dat Marcellus voor het woort Glastum, ’t welck een out Fransch woordt is, Vitrum gheschreven heeft (meynende dat Glastum anders niet in die taele en beteeckende dan Glas;) dan dat Cesar oft Plinius het Glas, ’t welck in ’t Latijn Vitrum moghten [108] noemen, op sijn oudt Fransch oft Hooghduytsel, Glassum oft Glastum souden gheheeten hebben.

Voorts soo is de Weede van sommighe Guadum ghenoemt; in ’t Italiaensche Guado: welcken naem van Glastum schijnt gemaeckt ende verdraeyt te wesen, oft eer van Weede en Woude; in ’t Spaensch ende Fransch Pastel.

Men vindt den naem van Pastellum oft Pistellum, met eenighe beschrijvinghe van dien, by Plinius Valerianus, in het derde capitel van sijn tweede boeck. Dan men magh Weede Pastillus noemen, omdatmen van ’t sap van dit cruydt koeckskens oft groote ballen pleegh te maken; die in ’t Latijn Pastilli ghenoemt worden.

In onse tijden noemen de Nederlanders dit cruydt Weede; de Hooghduytschen ende Behemers Weyt; de Enghelsche Wode ende Wade. Avicenna noemt het Nil in sijn 512.capitel. Daer is nochtans by de Araben een ander Nil, ’t welck Granum Nil ende Hab alnil ghenoemt wort: waer van Avicenna spreeckt in ‘t 306.capitel, ende Serapion in ‘t 283.capitel: ’t welck een soorte van Winde oft Convolvulus is, als wy hier naemaels bethoonen sullen.

1.2. De eerste soorte, die ghesaeydt ende geoeffent wort, heet Tamme Weede; de andere, om dat sy van selfs voort komt, maghmen wilde Weede noemen.

Indicum. Daer sijn sommighe van die meyninghe, dat het schuym, ’t welck het sap van dit cruydt uytworpt, wanneermen de lakenen oft de Wolle daer mede verwet, anders niet en is dan het Indicum van Dioscorides; ende eyghentlijck het tweede Indicum: het welcke nochtans niet ghenoegh en blijckt: want Dioscorides seydt niet, dat Indicum komt van het opworpen oft schuymsel van de Weede, als die siet oft bijnae overloopt; dan hy seyt alleen, dat Indicum uyt kopere vaten opgeworpen wort.

Want van alle beyde de soorten van Indicum schrijft Dioscorides in deser manieren in sijn vijfde boeck: Het eene komt van selfs voort, ende is als een ecbrasma in ’t Griecks, oft oversietsel, ende anders overvloeysel van ’t Italiaensch Riet: het andere dient de verwers, ende is een purpur bloeysel, dat van de kopere vaten opgheworpen is; ende van de verwers afghetrocken wordt, oft afghenomen ende ghedrooght.

Aerd.

Wede, nae het segghen van Galenus, is geweldigh verdrooghende van aerd, bitter van smaeck, ende met eenen oock t’ samentreckende.

Kracht en Werckinghe.

Wede is machtigh om de groote wonden van herde en stercke lichaemen toe te heelen ende te genesen: en wort seer nuttelijck ghedaen op die deelen des lichaems, uyt de welcke het bloedt met menighte vloeydt. Sy belet ende drijft te rugghe de dicke waterachtighe oft slijmerachtighe gheswillen, die in ’t Latijn tumores oedematosi heeten; ende sy ondoet die selve, ende verteertse wonderbaerlijcken wel.

Weede is seer wonderlijck in het genesen ende wederstaen van alle quade ende afgrijselijcke zeeren ende oude sweeren: alwaer ’t oock sake dat die begosten te verrotten, oft doorknaeght ende doorgeten, iae by nae ghekanckert waren: ’t selve seydt Dioscorides ende Galenus.

Dan Galenus seydt daer noch meer toe: Waer het sake dat dit cruydt wat te sterck oft te krachtigh schene te wesen nae de krachten ende ghesteltenissen van den krancken, dan soudemen moghen by de bladeren van dit cruydt ghestooten zijnde wat broot toe doen, oft Gersten-meel, oft Tarwen-meel oft Polenta, die sommige Wort noemen, dat is gheroost Ghersten-meel nae den heysch van de kranckheyt oft ’t ghebreck daermen dat in gebruycken wil.

Ander ghebruyck.

Men pleegh dit cruydt eer het bloemen krijght, te stooten ende te stampen, ende het sap daer uyt te perssen; ende daer groote ronde bollekens oft ballekens af te maken, die van de Verwers gebesicht worden, ende Pastel ghenoemt zijn, om de wolle lakenen ende wolle self, ende oock het lijnwaet ende andere webben daer mede blauw te verwen, als boven oock verhaelt is.

BIIVOEGHSEL.

Men soude veel te aenmercken hebben, soudemen als de verscheydentheden beschrijven willen diemen siet inde cruyden, die van selfs voortskomende, daer nae in de hoven ghesaeydt ende gheoeffent worden: want meest alle de cruyden die ghesaeydt worden, zijn malser van bladeren, grooter, vetter ende weeldigher: ’t welck in de wilde Weede oock blijckt, de welcke wel hoogher, maer dunder ende bruynder steelen heeft, ende smalder hauwkens. Anders gheen onderscheydt en is tusschen dese twee cruyden: want alsmen dat selve wilt saet in der aerden worpt, dan verandert het sijne gedaente, ende wordt de Tamme heel ghelijck.

Voorts, is in dit cruyt te mercken, dat de bladeren die aen de steelen wassen, veel scherper ende kleynder zijn, dan die uyt de wortel komen, als ghemeynlijck in alle cruyden ghebeurt.

De hauwkens van dit cruydt ghelijcken tonghskens: de wortel is recht en slecht, met luttel faselinghen.

Wilde Weede is het koren schadelijck, seght Lobel, ende groeyt veel hoogher dan de Tamme, hebbende de bladers die van de Endivie ghelijck, maer veel kleynder: ’t welck een oorsake was dat Plinius de selfde stelde onder de Lattouwen. De wortel is kleyne, de steelen hout-achtigh ende recht, van onder af met vele bladers bekleedt: aen de tackskens komen voorts de bloemen, die boven in ’t opperste seer vele zijn, bleeck-geel van verwe: de welcke van die van Provensen in hoeykens en tuylkens ghebruyckt worden.

Ander soorten van Wilde Weede.

Lobel houdt de Vaccaria oock voor een soorte van Weede, die nochtans elders van Dodoneus beschreven wordt.: waer van Lobel ghenoeghsaem verwondert is. Anguillaria heeft dat voor de eerste Weede aenghesien, ende Glastum primum ghenoemt: Lobel noemtse Isatis silvestris Vaccaria dicta, oft oock Tamacnemon van Cordus; in ’t Enghelsch Covv Basill, al ofmen seyde Basilicon van de koeyen: want het is oock van sommighe Ocymoides ghenoemt gheweest. Het wast veel onder ’t koren, hebbende smalder bladers dan de voorseyde Wilde Weede, die van den Ocymastrum oft Wilt-Behen ghelijck, maer niet soo veel als ’t voorseyde, aen eenen steel anderhalven voet hooghe, die vele tackskens heeft, ende verciert is met kleyne bloemen, die van Ocymastrum oft Neghel-bloemen ghelijck: de welcke witte ende bleecke kopkens hebben, den selven oock van saedt ghelijck, maer noch ter tijt nerghens toe nu ghevonden. Rondeletius houdt het cruydt Hondts-tonghe oft Cynoglossum voor een soorte van Glastrum: dan daer van handelen wy elders.

Josephus Scaligher seght, dat Cesar ende Vitruvius de Isatis in ’t Latijn Vitrum ghenoemt hebben, die Plinius daer nae Glastum gheheeten heeft.

Isatis Indica is daermen het Indicum oft Indisch blauw van maeckt in Indische oock Gali ende Nil gheheeten; in ’t Arabisch Anil oft Annil; die van onse Weede als niet en verschilt. Het wordt oock Nis oft Annir gheheeten, al ofmen blauw seydt.

Plaetste.

Weede maeckt het landt van Tolouse rijck: want de alderbeste wordt daer omtrent ghesaeydt ende ghewonnen: waer dat het groen cruydt Guede heet, als Lobel betuyght.

Sy wordt oock ghesaeydt by Rijssel in Vlaenderen, ende in Duytschlandt op goedt vet landt: waer dat oock seer goede Weede, (die luttel argher is dan de selve van Touluse) ghewonnen wordt.

Aerdt.

De tamme Weede leght door de oeffeninghe alle haere scherpheydt af: sy behoudt nochtans haer drooghende kracht, de welcke meer blijckt in de wilde: want die heeft daer noch eenighe scherpheydt oft bijtachtigheydt by.

Kracht en Werckinghe.

Wilde Weede is goedt ghesoden ende ghedroncken den ghenen die in de milte eenighe oude verstoptheydt oft herdigheydt hebben: dit is oock seer goedt teghen de seer vochte vuyle verargherde sweringhen, daer op gheleydt zijnde.

Verkiesinghe.

Om iet goets te doen met dese cruyden inde lichamen van de niet seer sterck ende hertbarighe lieden, moetmen de Wilde Weede laeten staen, ende de Tamme ghebruycken, de welcke noch gheweldigh ghenoegh valt: want de Wilde en dient soo wel niet in de andere ghebreken daer de Tamme toe goedt is, om dat sy soo scherp ende bijtende is, ende daerom krachtigher in de ghebreken der milten ende herdigheydt van dien.

De oeffeninghe van Weede.

Het is de moeyte weerdigh, alhier de oeffeninghe, planten ende plucken van Weede te verhaelen, ghelijck sy van Caerle Stevens ende Jan Liebant beschreven is in hun Landtwinninghe.

De Weede wordt op ackers ende saeylandt ghewonnen ghelijck de Rapen; hoe wel datmen daer af niet en begheert dan het opperste, ende het langhste van stock en bloemen. Sy en vreest noch vorst; noch reghen, noch ontijdighe koude. Wel is waer, dat te seer vette grondt haer qualijck dient; want sy heeft liever vaste aerde dan middel-matighe ende lichte. Sy groeyt oock beter op landt dat dry oft vier iaeren braeck gheleghen heeft, oft twee iaeren van te voren berndt is gheweest, dan op wel ghebouwdt landt; ’t welck contrarie de Mee is, die alsoo groote beteringhe van ’t landt begheert als de terwe ende wijngaert: iae dat meer is, de Weede wilt dat het landt over ander iaer braeck ligghe, oft andersins de wortels, die soo dickwijls gheplant zijn, en komen tot geen perfectie, ende verliesen hun kracht ende deught. Ende ghelijck de Mee den grondt vet maeckt, soo maeckt de Weedt den selven magher: daerom en magh sy op gheen magher landt ghesaeydt worden, want sy groet daer luttel, ende en deught niet veel, maer wel in wel ghemest landt: ’t welck op een nieuw sal ghemest worden, eermen die saeydt. Als de Weede ghesaeydt is, men salse met der egghen wel overloopen, om dat ’t saedt wel soude met der aerde ghedeckt worden. Maer als de planten hun bladers hebben van twee vinghers langh, salmen moeten omtrent half April, oft laeter, nae dat het weder droogh oft reghenachtigh is gheweest, d’ aerde rueren, ende korts daer nae de bladers plucken: als die ghepluckt zijn, soo salmen aen de wortels, die sonder bladers zijn, de aerde rueren, ende ’t selve alle maenden onderhouden; te weten in Wedemaendt, Hoymaendt, Oostmaendt ende September: in voeghen, dat ghelijckerwijs men van plante tot plante vijf mael de bladers pluckt, soo moet de aerde oock soo dickwijls los ghemaeckt worden: welck rueren ghemeynlijck seven mael gheschiet; te weten dese vijf eerste reysen, ende de twee eerste reysen, eermen de bladers afpluckt. De maniere van de bladers te plucken is dese. Als de bladers beghinnen rondomme ende niet in de [109] middel coleur te krijghen, moetmen die van plante tot plante metter handt plucken, ende in sulcker voeghen tot aen de wortel afbreken, datse met eene sickel schijnen af ghesneden te wesen; daer naer salmen die op de rije in de lommer leggen, om datse de Sonne niet en soude hinderen.

De maniere om Weede te maken is dese: Men sal de voorseyde bladers in den rosmeulen breken, onder den steen die in een kuype om-loopt, de welcke wat wijder is dan den om-loop van den steen, als nu alle het cruydt dat in den selven meulen is, van den steen over-loopen is, doet men het peerdt stille staen, ende men keert de gheperste bladers omme, ende men leght die aen d’een sijde, in sulcker voeghen, dat het sap datter uyt-loopt nae de middel loopt, het welck het leeghste is van den meulen: ende als dat uyt-ghenomen, ende de plaetse wel ghedrooght is, dan doetmen dese bladers wederomme onder den meulen om te malen; van de welcke daer nae ronde ballen van omtrent ander half pondt swaer ghemaeckt worden, diemen in de Sonne, oft als ’t reghent in den hoven drooght, ende alsoo op den solder draeght tot S. Mertens misse, alsmen die voor de laetste reyse maelt om tot poeyer te maken, ’t welck by hoopen gheleydt wordt; maer midts dat het op eenen hoop ligghende heet beghint te worden, soo moet het om-ghekeert ende met water besproeyt zijn, tot dat het van passe nat is: want ghelijck te veel waters ’t selve verdrinckt, alsoo wordt het door te luttel waters verbrandt. Daer nae moet het op-ghehooght worden, niet in de hooghde, maer in de lenghde, ende alle daghe gheroert worden, tot dat het kout gheworden is: daer nae sal ’t nogh alle vier oft ses daghen geruert moeten worden, tot dat het gheheel koudt is. ’T welck met groote neerstigheydt moet ghedaen worden; andersins soude de Weede ligghen backen, ende en soude niet deughen. Als ’t nu bereydt is ghelijck dat behoordt, sal men ’t op een koele wel gheplaveyde plaetse legghen, totter tijdt toe dat het verkocht wordt, maer hoe langher dat het over hoop light, hoe dat het beter wordt. Die van Toulose (waer omtrent dat groote menighte van Weede groeydt) en brenghen de Weede-ballen in gheen poeder, maer vergaren de Weede in groote bussels, ende worpen die onder den meulen, om de vochtigheydt uyt te perssen: dan maken sy van het margh kleyne ballen, die sy inde Sonne laeten drooghen, ende daer nae rotten. Dese ballen worpen sy inde kuypen daermen de wolle verwet, ’t zy blauw oft swert, ’t zy ander coleur, ghelijck de Verwers begheeren.

Indicum. Het Indicum dat de Verwers ghebruycken maecktmen van purpurachtigh schuym van Weede in Italien (alwaer sy dat Guado noemen) ’t welck boven op de ketels van de Verwers siedende swemt, ghemenght zijnde met het sap van rijp Ebulus saet, als dat vier oft vijf daghen stil ghestaen heeft, met een weynigh azijn te samen ghewreven ende op het vier ghedrooght zijnde. In Gusarata wordt dit blauw veel ghemaeckt. Tot dien eynde saeyen sy dat alle iaer, vergaderen dat, drooghen ende weycken ’t weer, daer nae stooten sy dat, ende makender broodekens van, die sy ettelijcke daghen te drooghen stellen; droogh zijnde, schijnen sy groen te zijn, dan ten laetsten worden sy doncker blauw. Het beste is ’t ghene dat ghebrandt zijnde niet over en blijft als sandt, maer fijn wordt als bloem oft dons van meel. Ander houden voor ’t beste, dat op het water gheworpen, daer op drijft oft vlot. Men seght, dat het selve is dat Dioscorides Indum noemt. Maer Pyrard schrijft, dat Anil, anders Indigo, ’t welck veel gheacht wordt, ende van de beste waeren van Indien is, meest wast in Cambaia, ende Surrate; een cruydt zijnde als Rosmarijn wassende, van saet voordt-komende. Ghepluckt zijnde, wordt het ghedrooght, weder nat gemaeckt, ende noch weder gedrooght, tot dat het blauw wordt.

HET XXVIII. KAPITTEL.

Van wede. (Isatis tinctoria en wilde vorm)

Geslachten.

Hier zullen we twee geslachten van wede voortbrengen die van elkaar niet verschillen dan alleen van plaatsen waar ze groeien en van teelt, want de ene is tam en wordt in de hoven gezaaid en tot blauw verwen gebruikt, de andere is wild en komt vanzelf voort.

Gedaante.

1. De eerste of tamme wede heeft langwerpige, brede bladeren, donkergroen en groter dan die van de smalle weegbree, de steel is negentig cm [106] hoog of hoger die in een brede krans verspreid is kleine gele bloempjes voortbrengt die daarna afhangen als blaasjes en als ze rijp worden zwartachtig zijn. De wortel is wit en langwerpig die geleidelijk aan dunner wordt en heel diep in de aarde zinkt.

2. De tweede soort van wede is, om recht te zeggen, eenzelfde kruid met de eerste, dan er is alleen dat verschil tussen deze twee dat de ene gezaaid wordt en de andere vanzelf te voorschijn komt zonder enige teelt of zaaien en daarom van sommige wilde wede genoemd wordt. Maar al is het zaak dat Dioscorides deze soort apart beschrijft al of ze verschillend is van de tamme en de gedaante en kleur van de bloemen en blaasjes daarbij voegt waar hij niets van vermaant in de beschrijving van de tamme, nochtans zo is het iedereen voldoende bekend dat deze twee kruiden de ander zowel van bloemen en blaasjes als van al haar delen gelijk zijn zodat men tevergeefs daar twee soorten van zou willen maken, want er is geen ander verschil tussen deze twee dan dat de ene gezaaid wordt en de andere vanzelf voorts plag te komen.

Plaats.

Wede wordt gezaaid op vele plaatsen van Languedock of Frankrijk bij Narbone en ook in sommige landen van Nederland, soms ook in Hoogduitsland, Italië en Spanje.

Soms, als gezegd is, komt het vanzelf voort zonder dat het gezaaid wordt en daarom hebben sommige daar twee soorten van willen maken.

Het groeit graag in vet en goed land.

Tijd.

Het bloeit in mei en juni, het zaad wordt later rijp, men plukt het kruid voordat het bloeit om daar pastel van te maken en blauw mee te verwen.

Namen.

In het Grieks heet dit kruid Isatis, in het Latijn heet het ook Isatis of anders Glastum. Julius Caesar schrijft in het 5^de boek van zijn oorlog tegen de Fransen dat alle Engelsen zich met Glastum plegen te bestrijken wat een blauwe kleur maakt.

Hetzelfde betuigt Plinius ook in het eerste kapittel van zijn twee en twintigste boek en zegt aldus; ‘in Frankrijk is er een kruid wat van gedaante op de weegbree lijkt en daar Glastum genoemd wordt waarmee de gehuwde vrouwen en jonge dochters in Engeland hun ganse lichaam bestrijken en gaan dan zo heel naakt en bloot in sommige feesten of kerkgangen’. Dit schrijft Plinius.

Sommige willen nochtans en zo wel in deze plaats van Plinius als in de andere van Caesar, die we boven verhaald hebben, dat woord Glastum of Vitrum wat in het Diets glas betekent, veranderd hebben. Sommige andere willen Vitrum in Nitrum veranderen wat nochtans in Engeland niet gevonden plag te worden en in Frankrijk is het altijd slecht te vinden geweest en niet alleen nu, maar ook in de oude tijden van Plinius. Bovendien Nitrum kan niets doen om de lichamen te schilderen of enige kleur te geven en veel minder dient het om daar het lichaam blauw mee te kleuren. Diegene die daar Vitrum, dat is glas, willen veranderen steunen alleen op een oud boek van Oribasius van de oude overzetting die zeer slecht gedaan is en te onrecht op vele plaatsen verstaan, want de nieuwe overzetting die van Rasarius gedaan is in het tweede boek van Eunapius vermaant niet eens van Vitrum of glas. Het is wel waar dat Marcellus, de oude Empiricus of dokter, in zijn negende kapittel schrijft dat Isatis of wede, Vitrum of Vitum (want zo vindt men het daar gedrukt) genoemd wordt, maar waarom zal men Marcellus meer geloven dan Julius Caesar of Plinius? Vooral nu het eerder te bedenken is dat de Engelsen dit kruid gebruikt hebben om hun lichamen daarmee te verven wat daartoe beter geschikt is dan Nitrum of ook glas dat daartoe niet gebruikt kan worden.

Het is waarschijnlijker dat Marcellus voor het woord Glastum, wat een oud Frans woord is, Vitrum gheschreven heeft (en meende dat Glastum niets anders in die taal betekende dan glas) dan dat Caesar of Plinius het glas, wat in het Latijn Vitrum mag [108] heten, op zijn oud Frans of Hoogduits, Glassum of Glastum genoemd zou hebben.

Voorts zo is wede van sommige guadum genoemd, in het Italiaanse guado, welke naam van Glastum schijnt gemaakt en verdraaid te wezen of eerder van wede en woude, in het Spaans en Frans pastel

Men vindt de naam van Pastellum of Pistellum met enige beschrijving er van bij Plinius Valerianus in het derde kapittel van zijn tweede boek. Dan men mag wede Pastillus noemen omdat men van het sap van dit kruid koekjes of grote ballen plag te maken die in het Latijn Pastilli genoemd worden.

In onze tijden noemen de Nederlanders dit kruid wede, de Hoogduitsers en Bohemers Weyt, de Engelsen wode en wade. Avicenna noemt het Nil in zijn 512^de kapittel. Daar is nochtans bij de Arabieren een ander nil wat Granum Nil en Hab alnil genoemd wordt waarvan Avicenna spreekt in het 306ste kapittel en Serapio in het 283^ste kapittel wat een soort van winde of Convolvulus is als we hier later aantonen zullen.

1.2. De eerste soort die gezaaid en geteeld wordt heet tamme wede en de andere, omdat ze vanzelf voortkomt, mag men wilde wede noemen.

Indicum. Daar zijn sommige van die mening dat het schuim wat het sap van dit kruid uitwerpt wanneer men de lakens of de wol daarmee verft niets anders is dan het Indicum van Dioscorides en eigenlijk het tweede Indicum wat nochtans niet genoeg blijkt, want Dioscorides zegt niet dat Indicum van het opwerpen of schuim van de wede komt als die kookt of bijna overloopt, dan hij zegt alleen dat Indicum uit koperen vaten opgeworpen wordt.

Want van alle beide soorten van Indicum schrijft Dioscorides op deze manier in zijn vijfde boek Het ene komt vanzelf voort en is als een ecbrasma in het Grieks of overkooksel en anders overvloeiend van het Italiaans riet, het andere dient de ververs en is een purperen bloeisel dat van de koperen vaten opgeworpen is en van de ververs afgetrokken wordt of afgenomen en gedroogd.

Aard.

Wede is naar het zeggen van Galenus geweldig verdrogend van aard, bitter van smaak en meteen ook tezamen trekkend.

Kracht en werking.

Wede is machtig om de grote wonden van harde en sterke lichamen dicht te helen en te genezen en wordt zeer nuttig gedaan op die delen des lichaam waaruit het bloed met menigte vloeit. Ze belet en drijft terug de dikke waterachtige of slijmachtige zwellen die in het Latijn tumores oedematosi heten en ze ontdoet die en verteert ze wonderbaarlijk goed.

Wede is zeer wonderlijk in het genezen en weerstaan van alle kwade en afgrijselijke zeren en oude zweren waar het ook zaak dat die begonnen te verrotten of doorknaagt en dooreten, ja bijna verkankerd waren, hetzelfde zegt Dioscorides en Galenus.

Dan Galenus zegt daar noch meer toe; ‘waar het zaak dat dit kruid wat te sterk of te krachtig schijnt te wezen naar de krachten en gesteldheid van de zieke dan zou men bij de bladeren van dit kruid die gestampt zijn wat brood mogen doen of gerstemeel of tarwemeel of polenta, die sommige wort noemen, dat is geroosterd gerstemeel naar de eis van de ziekte of het gebrek daar men dat in gebruiken wil’.

Ander gebruik.

Men plag dit kruid eer het bloemen krijgt te stoten en te stampen en het sap daaruit te persen en daar grote ronde bolletjes of balletjes van te maken die van de ververs gebruikt worden en pastel genoemd wordt om de wollen lakens en wol zelf en ook het linnen en andere webben daarmee blauw te kleuren, als boven ook verhaald is.

BIJVOEGING.

Men zou veel te aanmerken hebben zou men alle verschillen beschrijven willen die men ziet in de kruiden die vanzelf voortkomen en daarna in de hoven gezaaid en gekweekt worden want meest alle kruiden die gezaaid worden zijn malser van bladeren, groter, vetter en weliger wat in de wilde wede ook blijkt die wel hoger, maar dunnere en bruinere stelen heeft en smallerr hauwtjes. Anders is er geen verschil tussen deze twee kruiden want als men dat wilde zaad in de aarde werpt dan verandert het zijn gedaante en wordt de tamme heel gelijk.

Voorts is in dit kruid te merken dat de bladeren die aan de stelen groeien veel scherper en kleiner zijn dan die uit de wortel komen als gewoonlijk in alle kruiden gebeurt.

De hauwtjes van dit kruid lijken op tongetjes, de wortel is recht en slecht met weinig vezels.

Wilde wede is voor het koren schadelijk, zegt Lobel, en groeit veel hoger dan de tamme en heeft bladeren die op die van andijvie lijken, maar veel kleiner, wat een oorzaak is dat Plinius die onder de slagewassen stelde. De wortel is klein, de stelen houtachtig en recht, van onderaf met vele bladeren bekleedt, aan de takjes komen de bloemen voort die boven in het opperste zeer veel zijn, bleekgeel van kleur die van die van Provence in hoedjes en tuiltjes gebruikt worden.

Andere soorten van wilde wede.

Lobel houdt Vaccaria hispanica ook voor een soort van wede die nochtans elders van Dodonaeus beschreven wordt waarvan Lobel voldoende verwonderd is. Anguillaria heeft dat voor de eerste wede aangezien en Glastum primum genoemd. Lobel noemt het Isatis silvestris Vaccaria dicta of ook Tamacmon van Cordus, in het Engels cow basill als of men basilicum van de koeien zei, want het is ook van sommige Ocymoïdes genoemd geweest. Het groeit veel onder het koren en heeft smallere bladeren dan de voor vermelde Ocymastrum of wild Behen, maar niet zoveel als het voor vermelde aan een steel van vijf en veertig cm hoog die vele takjes heeft en versiert is met kleine bloemen die van Ocymastrum of nagelbloemen gelijk en die witte en bleke kopjes hebben en zijn die ook van zaad gelijk, maar noch ter tijd nergens nuttig toe gevonden. Rondeletius houdt het kruid hondstong of Cynoglossum voor een soort van Glastrum, dan daarvan handelen we elders.

Josephus Scaligher zegt dat Caesar en Vitruvius de Isatis in het Latijn Vitrum genoemd hebben die Plinius daarna Glastum genoemd heeft.

Isatis Indica is dat waarmee men het Indicum of Indisch blauw maakt, in Indisch ook gali en nil genoemd, in het Arabisch anil of annil die van onze wede vrijwel niet verschilt. Het wordt ook nis of annir genoemd als of men blauw zei.

Plaats.

Wede maakt het land van Toulouse rijk want de allerbeste wordt daar omtrent gezaaid en gewonnen waar het groen kruid guede heet, als Lobel betuigt.

Ze wordt ook gezaaid bij Rijssel in Vlaanderen en in Duitsland op goed vet land waar ook zeer goede wede (die weinig erger is dan die van Toulouse) gewonnen wordt.

Aard.

De tamme wede legt door de teelt al haar scherpte af en ze behoudt nochtans haar verdrogende kracht die meer blijkt in de wilde want die heeft daar noch enige scherpte of bijtachtigheid er bij.

Kracht en werking.

Wilde wede is goed gekookt en gedronken voor diegene die in de milt enige oude verstopping of hardheid hebben en dit is ook zeer goed tegen de zeer vochtige vuile verergerde zweren als het daarop gelegd wordt.

Verkiezing.

Om iets goeds te doen met deze kruiden in de lichamen van de niet zeer sterk en angstige lieden moet men de wilde wede laten staan en de tamme gebruiken die noch geweldig genoeg valt, want de wilde dient niet zo goed in de andere gebreken daar de tamme goed in is omdat ze zo scherp en bijtend is en daarom krachtiger in de gebreken van de milt en hardheid er van.

De teelt van wede.

Het is de moeite waard om hier de teelt, planten en plukken van wede te verhalen zoals ze van Caerle Stevens en Jan Liebaut beschreven is in hun landwinning.

Wede wordt op akkers en zaailand gewonnen als rapen, hoewel dat men daarvan niets anders begeert dan het opperste en het langste van stok en bloemen. Ze vreest noch vorst, noch regen, noch ontijdige koude. Wel is waar dat te zeer vette grond haar slecht dient, want ze heeft liever vaste aarde dan middelmatige en luchtige. Ze groeit ook beter op land dat drie of vier jaar braak gelegen heeft of twee jaar van tevoren verbrand is geweest dan op goed gebouwd land wat tegengesteld is met meekrap die alzo grote verbetering van het land begeert als de tarwe en wijngaard, ja dat meer is, wede wil dat het land om het jaar braak ligt of anders komen de wortels die zo dikwijls geplant worden niet tot perfectie en verliezen hun kracht en deugt. En zoals de meekrap de grond vet maakt zo maakt de wede die mager en daarom mag ze op geen mager land gezaaid worden want ze groet daar weinig en deugt niet best, maar wel in goed gemest land wat opnieuw gemest zal worden eer men die zaait. Als de wede gezaaid is zal men ze met de eg goed overlopen omdat het zaad goed met aarde gedekt zal worden. Maar als de planten hun bladeren van twee vingers lang hebben zal men omtrent half april of later naar dat het weer droog of regenachtig is geweest de aarde moeten roeren en kort daarna de bladeren plukken en als die geplukt zijn dan zal men aan de wortels, die zonder bladeren zijn, de aarde roeren en het alle maanden onderhouden, te weten in juni, juli, augustus en september op die manier net zoals men van plant tot plant vijfmaal de bladeren plukt en zo moet de aarde ook zo dikwijls los gemaakt worden welk roeren gewoonlijk zeven maal gebeurt, te weten deze vijf eerste keren en de twee eerste keren voor dat men de bladeren afplukt.

De manier van de bladeren te plukken is deze. Als de bladeren beginnen rondom en niet in het [109] midden kleur te krijgen moet men die van plant tot plant met de hand plukken en op zo’n manier tot aan de wortel afbreken dat ze met een sikkel schijnen afgesneden te zijn en daarna zal men die op de rij in de lommer leggen omdat de zon ze niet hinderen zal.

De manier om wede te maken is deze. Men zal de voor vermelde bladeren in de rosmolen breken onder de steen die in een kuip rond loopt die wat wijder is dan de omloop van de steen, als nu alle kruid dat in die molen is door de steen overlopen is laat men het paard stilstaan en men keert de geperste bladeren om en men legt die aan de ene kant op zo’n manier dat het sap dat er uit loopt naar het midden loopt die het laagste is van de molen en als dat er uitgenomen en de plaats goed gedroogd is dan doet men deze bladeren wederom onder de molen om te malen waarvan daarna ronde ballen van omtrent ander half pond zwaar gemaakt worden die men in de zon of als het regent in de hoven droogt en alzo op de zolder draagt tot St. Maarten als men die voor de laatste keer maalt om tot poeder te maken wat op hopen gelegd wordt, maar omdat dat het op een hoop ligt heet begint te worden moet het omgekeerd en met water besproeid worden totdat het van pas nat is, want gelijk teveel water hetzelfde verdrinkt zo wordt het door te weinig water verbrand. Daarna moet het opgehoogd worden, niet in de hoogte, maar in de lengte en alle dagen geroerd worden totdat het koud geworden is en daarna zal het nog alle vier of zes dagen geroerd moeten worden totdat het geheel koud is. Dat moet met grote vlijt gedaan worden, anders zou de wede liggen bakken en zou niet deugen. Als het nu klaar gemaakt is zoals dat behoort zal men het op een koele en goed geplaveide plaats leggen tot de tijd toe dat het verkocht wordt, maar hoe langer dat het overhoop ligt, hoe het beter wordt. Die van Toulouse (waar omtrent grote menigte van wede groeit) brengen de wedeballen niet in poeder, maar verzamelen de wede in grote bossen en werpen die onder de molen om de vochtigheid er uit te persen en dan maken ze van het merg kleine ballen die ze in de zon laten drogen en daarna rotten. Deze ballen werpen ze in de kuipen daar men de wol kleurt, hetzij blauw of zwart, hetzij andere kleur als de ververs begeren.

(Indigo) Indicum. Het Indicum dat de ververs gebruiken maakt men van purperachtig schuim van wede in Italië (waar ze dat guado noemen) wat boven op de ketels van de ververs al kokende zwemt en wat gemengd is met het sap van rijp Sambucus ebulus zaad en als dat vier of vijf dagen stil gestaan heeft wordt dat met wat azijn tezamen gewreven en op het vuur gedroogd. In Gusarata wordt dit blauw veel gemaakt. Tot dat doel zaaien ze dat elk jaar jaar, verzamelen dat, drogen en weken het weer en daarna stampen ze dat en maken er broodjes van die ze ettelijke dagen te drogen stellen en als het droog is schijnen ze groen te zijn, dan tenslotte worden ze donkerblauw. Het beste is hetgeen dat als het gebrand is er niets over blijft dan zand, maar fijn wordt als bloem of dons van meel. Andere houden voor het beste dat op het water geworpen daar op drijft of vlot. Men zegt dat hetzelfde is dat Dioscorides Indum noemt. Maar Pyrard schrijft dat anil, anders Indigo, wat veel geacht wordt en van de beste waren van Indië is het meest groeit in Cambodja en Surrate, dat het een kruid is dat als rozemarijn groeit en van zaad voortkomt. Geplukt wordt het gedroogd, weer nat gemaakt en noch weer gedroogd totdat het blauw wordt.