Panicum

HET XXIII. CAPITEL.

Van Hirs oft Milie.

Ghedaente.

Hirs heeft veele knoopachtighe steelen oft halmen, met langhe, groote rietachtighe bladeren: op d’opperste van welcke steelen een aer oft riet-pluyme voortkomt, in veele deelen verspreydt, als kleyne bessemkens, nederwaerts ghebooght, geel van verwe, somwijlen bruyn oft swartachtigh; daer aen dat het saedt wast, dat kleyn hardt, plat ende seer effen is, blinckende, ende met luttel dunne vellekens bekleedt; uyt de welcke dat seer lichtelijck valt. De wortel is menighvuldigh ende diep.

Plaetse.

Hirs wast gheerne in slijckachtighe vochte aerde, die locht ende niet seer vast en zy: ende komt voort niet alleen in savelachtighen, maer oock in sandachtighen grondt, als de plaetse waterachtigh, oft het weder ende het iaer vocht ende reghenachtigh is: want het en kan gheen drooghe krijtachtighe ende dorre landen verdragen, als Columella schrijft. Plinius seydt, dat Hirs meestendeel in ’t landt van Italien Campana gheheeten pleegh te groeyen.

Tijdt.

Men kan den Hirs niet wel bequaemelijck vroegher dan in de Lente saeyen: want hy verheught sich meest in de lauwte ende matelijcke hitte des iaers. Theophrastus seydt, dat dit Koren door sijn drooghte meer dan hondert iaer goedt blijft, uyt den windt ende locht geleyt: als Varro oock betuyght. [816]

Naem.

Dit ghewas wordt gheheeten in’t Griecksch Kenchros oft Kenchrys, by Hippocrates Paspale, soo Hermolaus seydt; in ’t Latijn Milium, ende insgelijcks oock in de Apoteken; in onse tael Hirs ende Milie; in ’t Hooghduytsch Hirse; in ’t Fransch Millet; in ’t Spaensch Mijo ende Millo; in ’t Italiaensch Miglio.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De saden ende kaf van Hirs, als Hippocrates seydt, zijn verdrooghende van aerd, ende stoppen den buyck: ende met Vijgen vermengt, versoeten ende stillen alle groote ende onlijdelijcke smerten ende weedommen. Dan den Hirs ghesoden, ghebacken, oft anders gaer ghemaeckt ende geten, geeft den lijfve eenigh voedtsel, maer en gaet van onder niet haest af.

Milie verkoelt in den eersten graed, ende verdrooght in den derden, oft ten minsten in ’t laetste van den tweeden: ende heeft oock wat fijnigheydts ende dunnigheydts van stoffe oft substantie, seydt Galenus.

In gebreke van ander Koren maghmen oock van Hirs broodt backen: maer dat broodt geeft seer luttel voedtsels, ende is koudt van aerd, seer dor ende breucksaem oft morselbaer:want het en heeft gantsch geen gesmijigheyt, geen taeyigheydt oft klevende vettigheydt: ende daerom is het niet vremt oft wonder, dat het den buyck, die te weeck is, stoppen ende stelpen kan, ghelijck het Panick-koren oock doet: hoe wel dat het nochtans in alles veel beter is dan het Panick-koren, ende soeter van smaeck, lichter om verdouwen, ende den buyck min stoppende, ende daer-en-boven meer voedende dan het selve Panick-koren: van buyten ghestooft oft opgheleydt, in sackskens ghedaen, is dat seer goedt om te drooghen al ’t gene dat droogens behoeft, sonder eenighe bijtachtigheydt oft scherpigheydt.

Hirs, als Dioscorides betuyght, over ’t vier gheroost, ende al heet in een sacksken ghedaen, ende op den buyck gheleydt, oft daer mede ghestooft, doet dat krimpsel ende pijne in den buyck vergaen; ende versoet alle pijne van de leden, ende sonderlinghe van de zenuwen: ende tot dien eynde en soude men niet lichtelijck iet bequaemers oft nuttelijckers konnen vinden, als Plinius betuyght: want dit Koren is seer licht ende sacht, ende behoudt oft bewaert de hitte veel beter ende langher dan eenigh ander dingh. Ende daerom is het ghebruyck van ’t selve in dier voeghen opgheleydt zijnde seer nut ende behulpelijck in al ’t ghene daer de hitte oft warmte iets goedt in doen oft wercken soude moghen.

Meel van Hirs met Terre vermenght, ende opgheleydt, gheneest de steken oft beten van de slanghen, ende de quetsuren van de Langhe oorwormen ende ander dierghelijck quaedt ghedroght.

BIIVOEGHSEL.

In dese landen is dit Koren met den naem Geers alsoo wel bekent, als met sijne andere naemen. Sommighe ghelooven, dat het Milium gheheeten is in ’t Latijn, om dat het soo vruchtbaer is, dat van een korenken wel duysent pleghen voort te komen, als ofmen Millium seyde, dat is Duysent graen: want (als Lobel betuyght) elck graen brenght wel dry maetkens graens voort. Het heet hier te lande Milie saedt, in Duytschlandt oock wel Hirsen, ende Hirst; in Enghelandt Mylen, ende Millet; in Vranckrijck oock wel Mill; in Spaegnien Milho. Het saedt is het Canarie-saedt oft Lijn-saedt niet heel onghelijck, dan dat het ronder, kleyner ende gladder is, ende oock lichtelijck ghebroken ende tot meel ghemaeckt wordt.

‘Tverschil onder de soorten van Hirs, seydt Lobel, is alleen dat het een swarter saedt ende wijder uytghespreyde aeren heeft dan het ander: ende sulcks heet Swarte Geers, in ’t Latijn Milium nigrum; ende is voor een soorte van Canarie-saedt gehouden. Men vindter oock met veel witter saedt dan ’t ghemeyn, ende oock met goudtgeel saedt, Milium aureum gheheeten. Een soorte blijft op ’t veldt dry maenden langh; ende de ander is rijp den veertighsten dagh nae dat sy gesaeyt is. Sy bederft het goedt landt: ende begeert vochten grondt. Eenighe saeyense by oft tusschen de Boonen.

Milium Indicum het Turcksch Koren.

Milium Saburrum is het Sorgh-saedt.

Milium Solis oft Soler is het Steen-saedt.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Arabische meesters houden den Hirs voor koudt in den eersten ende droogh in den tweeden graed. Immers het is een koren dat heel luttel warmte in sich heeft: maer de hitte, die dat van de verwarminge krijght, seer langhe uytwendighelijck behoudt, als voorseydt is.

Hirs van buyten opgheleydt dient sonderlinghen om de herssenen te drooghen ende te stercken. Van Hirsen meel pleeghmen in veele landen broodt, koecken ende taerten te backen: die swaer ende quaedt om verteeren zijn, taey in ’t knauwen, seydt Lobel, ende niet lieffelijck, ten zy datse geten worden soo haest als sy gebacken zijn: ende daerom worden sy te Venegien, ende op veel meer andere plaetsen van Italien ende oock in Spaegnien al warm geten, ende van het arm volck op de Kruysstraeten te koope gestelt.

Niettemin, ’t zy datse versch ’t zy datse oudtbacken gheten worden, soo maeckense met haer vastigheydt ende swaerigheydt quaedt bloedt, ende en gheven gantsch gheen prijselijck voedtsel, als de Koolbranders ende Schaepherders van Tyrool ghetuyghen, die den Geers in ghebreke van ander korenwerck met Melck ende wat Gerste eten. Want anders soo houdt dit koren alleen ghebruyckt zijnde den mensche even magher, bol, ghedronghen, opgheblasen, ende vol van quaedt bloedt.

Water van Hirs in de kortsen ghedroncken doet sweeten.

Een papken van Hirsen meel ghemaeckt stopt den kamergangh, maer doet de pisse rijsen, seggen Dioscorides, Plinius ende Galenus.

De voghelkens eten den Hirs, ghelijck sy doen het Canarie-saedt, Lijn-saedt ende Kemp-saedt, te weten de Canarie-voghels, Kneuterkens ende Sijskens.

By twee handtvollen Souts, in eenen ijseren lepel oft panne gheroost, wordt oock soo veel Hirs ghedaen, als den lepel van den viere ghenomen is, op dat den Hirs niet en verberne: ’t welck in ’t Sout gheworpen zijnde, ende onder een gheroert komt te bersten: waer uyt dat rijst een wit gheswollen mergh, dat den gheconfijten Anijs oft Carvi soo ghelijck is van verwe, dat de kinders ’t selve siende voor bancket suycker nemen, ende daer mede bedroghen worden, seydt Lobel.

Hirs heeft noch twee andere nuttigheden: ten eersten, alsmen Rhabarber, Agaricum, Merivatan, Limoenen, Granaten, Aranie-appelen, Citroenen, ende dierghelijcke dinghen wil bewaeren, ende oock het vleesch, voor bederven ende verrotten, men bedeckt die met het saedt van Hirs. Ten anderen is den Hirs nut, dat de wormen gheensins en sullen beschadigen ’t saedt dat nae den Hirs op ’t selve landt ghesaeyt sal worden: ghemerckt dat de wormen ’t saedt verlaetende aen de stoppelen van den Hirs sullen vallen.

HET XXIII. KAPITTEL.

Van hirs of milie. (Panicum miliaceum)

Gedaante.

Hirs heeft vele knoopachtige stelen of halmen met lange, grote rietachtige bladeren en op het opperste van die stelen komt een aar of rietpluim voort die in vele delen verspreid is als kleine bezempjes en nederwaarts gebogen, geel van kleur en soms bruin of zwartachtig en daaraan groeit het zaad dat klein, hard, plat en zeer effen is, blinkt en met weinig dunne velletjes bekleed is waaruit dat zeer gemakkelijk valt. De wortel is menigvuldig en diep.

Plaats.

Hirs groeit graag in slijkachtige vochtige aarde die luchtig en niet zeer vast is en komt niet alleen in zavelachtige, maar ook in zandachtige grond voort als de plaats waterachtig of het weer en het jaar vochtig en regenachtig is want het kan geen droge krijtachtige en dorre landen verdragen, als Columella schrijft. Plinius zegt dat hirs meestal in het land van Italië dat Campana heet plag te groeien.

Tijd.

Men kan hirs niet goed vroeger dan in de lente zaaien want het verheugt zich meest in de lauwe en matige hitte van het jaar. Theophrastus zegt dat dit koren door zijn droogte meer dan honderd jaar goed blijft als het uit de wind en lucht gelegd wordt zoals Varro ook betuigt. [816]

Naam.

Dit gewas wordt in het Grieks Kenchros of Kenchrys genoemd en bij Hippocrates Paspale, zo Hermolaus zegt, in het Latijn Milium en insgelijks ook in de apotheken, in onze taal hirs en milie, in het Hoogduits Hirse, in het Frans millet, in het Spaans mijo en millo en in het Italiaans miglio.

Aard, kracht en werking.

De zaden en kaf van hirs, als Hippocrates zegt, zijn verdrogend van aard en stoppen de buik en met vijgen vermengt verzoeten en stillen alle grote en onlijdelijke smarten en weedom. Dan hirs gekookt, gebakken of anders gaar gemaakt en gegeten geeft het lijf enig voedsel, maar gaat niet gauw van onder af.

Milie verkoelt in de eerste graad en verdroogt in de derde of tenminste op het eind van de tweede en heeft ook wat fijnheid en dunheid van stof of substantie, zegt Galenus.

In gebreke van ander koren mag men ook van hirs brood bakken, maar dat brood geeft zeer weinig voedsel en is koud van aard, zeer dor en breukbaar of vermorzelbaar want het heeft gans geen slijmerigheid en geen taaiheid of klevende vetheid en daarom is het niet vreemd of wonder dat het de buik die te week is stoppen en stelpen kan, net zoals het panikkoren ook doet, hoewel dat het nochtans in alles veel beter is dan het panikkoren en zoeter van smaak, lichter om verdouwen en stopt de buik minder en daarboven voedt het meer dan dat panikkoren, van buiten gestoofd of opgelegd in zakjes gedaan is dat zeer goed om te drogen al hetgeen dat drogen nodig heeft zonder enige bijtachtigheid of scherpte.

Hirs, als Dioscorides betuigt, over het vuur geroosterd en al heet in een zakje gedaan en op de buik gelegd of ermee gestoofd laat de krampen en pijn in de buik vergaan en verzoet alle pijn van de leden en vooral van de zenuwen en tot dat doel zou men niet gemakkelijk iets beters of nuttiger kunnen vinden, als Plinius betuigt, want dit koren is zeer licht en zacht en behoudt of bewaart de hitte veel beter en langer dan enig ander ding. En daarom is het gebruik er van op die manier opgelegd zeer nuttig en behulpzaam in al hetgeen daar hitte of warmte iets goed in doen of werken zou mogen.

Meel van hirs met teer vermengt en opgelegd geneest de steken of beten van de slangen en de kwetsingen van de lange oorwormen en ander diergelijk kwaad gedrocht.

BIJVOEGING.

In deze landen is dit koren met de naam geers net zo goed bekend als met zijn andere namen. Sommige geloven dat het Milium genoemd is in het Latijn omdat het zo vruchtbaar is dat van een korrel wel duizend plegen voort te komen als of men Millium zei, dat is duizend graan, want (als Lobel betuigt) elk graan brengt wel drie maatjes graan voort. Het heet hier te lande milie saedt, in Duitsland ook wel Hirsen en Hirst, in Engeland mylen en millet, in Frankrijk ook wel mill, in Spanje milho. Het zaad lijkt veel op het kanariezaad of lijnzaad, dan dat het ronder, kleiner en gladder is en ook gemakkelijk gebroken en tot meel gemaakt wordt.

Het verschil onder de soorten van hirs, zegt Lobel, is alleen dat het een zwarter zaad en wijder uitgespreide aren heeft dan het ander en zulks heet zwarte geers, in het Latijn Milium nigrum, en is voor een soort van kanariezaad gehouden. Men vindt er ook met veel witter zaad dan het gewone en ook met goudgeel zaad dat Milium aureum heet. Een soort blijft op het veld drie maanden lang en een ander is rijp op de veertigste dag nadat ze gezaaid is. Ze bederft het goede land en begeert vochtige grond. Enige zaaien het bij of tussen de bonen.

Milium Indicum het Turks koren.

Milium Saburrum is het sorgzaad.

Milium Solis of Soler is het steenzaad.

Aard, kracht en werking.

De Arabische meesters houden hirs voor koud in de eerste en droog in de tweede graad. Immers het is een koren dat heel weinig warmte in zich heeft, maar de hitte die dat van de verwarming krijgt zeer lang uitwendig behoudt, als gezegd is.

Hirs van buiten opgelegd dient vooral om de hersens te drogen en te sterken. Van hirsmeel plag men in vele landen brood, koeken en taarten te bakken die zwaar en slecht om te verteren zijn, taai in het kauwen, zegt Lobel, en niet lieflijk tenzij dat ze gegeten worden zo gauw als ze gebakken zijn en daarom worden ze te Venetië en op veel meer andere plaatsen van Italië en ook in Spanje al warm gegeten en van het arme volk op de kruisstraten te koop gesteld.

Niettemin, hetzij dat ze vers hetzij dat ze oudbakken gegeten worden zo maken ze met hun vastheid en zwaarheid kwaad bloed en geven gans geen prijselijk voedsel zoals de koolbranders en schaapherders van Tirool getuigen die geers in gebrek van ander korenwerk met melk en wat gerst eten. Want anders houdt dit koren als het alleen gebruikt wordt de mens even mager, bol, gedrongen, opgeblazen en vol van kwaad bloed.

Water van hirs in de koortsen gedronken laat zweten.

Een papje van hirsemeel gemaakt stopt de kamergang, maar laat de plas rijzen, zeggen Dioscorides, Plinius en Galenus.

De vogeltjes eten hirs net zoals ze met het kanariezaad doen, lijnzaad en hennepzaad, te weten de kanarievogels, kneuters en sijsjes.

Bij twee handvol zout dat in een ijzeren lepel of pan geroosterd wordt wordt ook zoveel hirs gedaan als de lepel van het vuur genomen is zodat hirs niet verbrandt en als dat in het zout geworpen is en onder elkaar geroerd wordt komt het te barsten waaruit een wit gezwollen merg rijst dat gekonfijte anijs of karwij zo gelijk is van kleur dat de kinderen het aanzien voor banketsuiker en nemen en daarmee bedrogen worden, zegt Lobel.

Hirs heeft noch twee andere nuttigheden, te eerste als men rabarber, Agaricum, Merivatan, limoenen, granaten, oranjeappels, citroenen en diergelijke dingen wil bewaren en ook het vlees voor bederven en verrotten, men bedekt die met het zaad van hirs. De volgende is hirs nuttig dat de wormen geenszins het zaad zullen beschadigen dat na hirs op hetzelfde land gezaaid zal worden, gemerkt dat de wormen het zaad verlaten en aan de stoppels van hirs zullen vallen.