Cneorum

HET VI. CAPITEL.

Van de Chamelaea.

Ghedaente.

De Chamelea is een leegh heesterachtigh ghewas, omtrent eenen voet hoogh oft wat hoogher, in veele dunne rijskens oft sijd-tacksens verspreydt, verciert met langhworpighe bladeren, die van den Olijfboom ghelijckende, nochtans kleyner ende swarter oft bruyner groen dan die: de bloemen komen uyt de wiecken oft den oorsprongh van de bladeren voort, ende zijn kleyn, geelachtigh van verwe: daer nae volghen de vruchten, van dry saden oft keernen by een staende vergadert, eerstelijck groen, ende daer nae rood van verwe; de welcke nochtans wanneer sy afghetrocken oft ghepluckt zijn, swart worden, ende een smeerachtigheydt oft olieachtighe vettigheydt krijgen, gelijck de Olijven: ende zijn van smaeck scherp ende bijtachtigh, ende den mondt ende de keele brandende: gelijck de bladeren ende schorsse van dit ghewas oock doen. De wortel is hard ende houtachtigh.

Plaetse.

Dit cruydt wordt gevonden op veele gebouwde ende rouwe plaetsen ende wildernissen van Italien ende Vranckrijck, bijsonder in Languedock.

Tijdt.

De Chamelea blijft ’s Winters ende Somers even groen: dan het saedt wordt in den Herfst rijp.

Naem.

De Griecken hebben dit ghewas Chameleae [590] ghenoemt, als ofmen seyde Leeghen oft Neeren Olijfboom; in ’t Latijn heet het eyghentlijck Oleago ende Oleastellum. Het wordt oock (doch met bastaerdt ende oneygene naemen) in ’t Griecksch gheheeten Pyros achne, Acnestos, Heracleion bdelyra, ende in ’t Latijn Citocacium. Sommighe noemen ’t oock Olivella, ghelijck Mattheus Sylvaticus ons verhaelt.

De vrucht van dit ghewas wordt van sommighe in ’t Griecksch Coccos ghenoemt. Maer daer en teghen schrijft Dioscorides, dat sy alle seer verre verdoolt ende bedroghen zijn, die de vrucht van de Chamelaea voor den oprechten Coccus Cnidius houden.

Avicenna ende Serapio noemen de Chamelaea met eenen Barbarischen naem Mezereon; onder welcken naem sy nochtans oock beyde de soorten van Chamaeleon begrepen hebben: dan sy hebben niet alleen de Chamelaea met de Thymelaea verwerret ende onder eenen naem van Mezereon verstaen, maer oock de soorten van Chameleon ende van Chamelea voor eenerhande ghewas ghehouden.

Aerd.

De bladeren ende de vrucht van Chamelea zijn bijster scherp van krachten, ende bijtende oft brandende van smaeck, ghelijck wy voorseydt hebben; ende daerom zijn sy merckelijck ghenoegh voor gheweldighlijcken heet van aerd te houden.

Kracht ende Werckinghe.

De bladeren van Chamelea, schrijft Dioscorides, iaghen uyt den lijve alle slijmerachtighe, taeye, koude, ende oock heete geel oft galachtighe vochtigheden, dat is, soomen ghemeynljck seydt, purgeeren alle de pituiteuse ende biteuse humeuren des lichaems, in sonderheydt alsmense pils-gewijs in-neemt, eerst in de naevolghende maniere bereydt zijnde: te weten alsmen twee deelen Alssens daer by een deel Chameleas vermenght, ende daer Hydromel oft honigh-water by doende, daer kleyne ballekens oft pillekens af maeckt, ende die soo inswilght, oft anders in neemt. Maer al is ’t saecke dat sy soo inghenomen zijnde, krachtighlijck wercken, ende den buyck gheweldighlijck ontstellen ende beroeren, nochtans soo is het te weten, ende te verwonderen, dat sy geensins en smilten, noch verteert en worden in het ’s menschen lichaem, maer daer wederom uyt-gheworpen worden, soodanigh als sy waeren doenmense innaem, sonder als niet te veranderen.

Pillen van Mezereon. Joannes Mesue beschrijft oock een bereydinghe van pillen uyt het Mezereon, dat is uyt dese bladeren van de Chamelea (al is ’t saecke dat Sylvius in sijn boeck Thymeleae ende niet Chamelaea overghesett heeft, doch t’onrecht) maer in stede van den Alsen neemt hy de schellen oft schorssen van de geele Myrobalanen, ende die men Cepulae noemt; ende hy en raedt ons oock niet, datmen de pillen met Hydromel oft honigh-water kneden oft maecken soude, maer met Tereniabin, dat is Honigh-Dauw oft een soorte van Manna, ende met die ampere oft sure Dadelen die men Tamarindi pleegh te noemen, die eerst in ghedistilleert Cichorey oft Endiviewater gheweyckt ende gantsch ontdaen zijn: ende maeckt daer pillen van, wel verstaende nae dat de bladeren van dese Chamelea eerst in seer stercken ende goeden Edick eenen tijdt langh ghelegen hebbende ende heel door weyckt, ende dan uytghenomen zijnde, wederom droogh gheworden zijn, ende tot den ghebruyck bewaert.

Dese pillen aldus, ghelijck voorseydt is, bereydt ende toeghemaeckt zijnde, worden seer ghepresen in de watersuchtige menschen, om die te purgeeren: want sy konnen alle waterachtige ende weyachtighe overvloedigheden uyt den lijve drijven. Maer sy zijn het menschelijck lichaem soo tegen, ende wercken soo gheweldighlijck, dat sy de nature lastigh iae hinderlijck vallen: ende daerom is het een ieghelijck meer te raden de selve soo langh als ’t mogelijck is te mijden, ende die niet anders dan in grooten noot te ghebruycken.

Den selven Dioscorides seydt van dese Chamelea noch meer, te weten, dat de bladeren van dit cruydt met honigh vermenght zijnde, alle vuyle onreyne ende schelferende oft harde kantighe zeeren reynighen ende suyver maecken konnen.

Hindernisse.

Dit cruydt en magh binnen des lichaeme niet sonder langh beraedt ende groote voorsichtigheyt ghebruyckt worden: want het behoudt altijdt eenighe teghenheydt oft wederspanninge teghen den menschelijcken aerd, ende schijnt met het vergift eenighe ghemeynschap te hebben; de welcke met gheene bereydinghe oft menghinghe van andere dinghen bedwonghen oft ghetemt en kan worden.

BIIVOEGHSEL.

Clusius heeft dit ghewas Chamelaea tricoccos gheheeten, om dat de bezien dry keernen oft sadekens in houden, als de saden van Tithymallus: het velleken daer die in besloten zijn is (als voorseydt is) eerst groen, daer nae rood, ten laetsten swartachtigh; maer is seer bitter ende heet van smaeck. De bladeren zijn altijdts groen, eerst bitter van smaeck, daer nae de tonghe schrapende ende ophaelende. De bloemkens zijn van dry bladerkens ghemaeckt, geel oft bleeck, ende komen voort in April: de bezien zijn rijp in Oogstmaendt. Dese soorte wast in Spaegnien, maer veel korter ende witter dan de ghene die in Vranckrijck wast, die veel groener van bladeren ende veel grooter is dan de Spaensche. Sommighe Spaegniaerts noemen dat Olivilla, de Provencialen Garoupe. Dese soorte kan de kouwe niet seer wel verdraghen, daerom moetmense ‘winters in huys houden. Lobel noemtse eyghentlijck Mezereon van de Arabers. De bloemen, seydt hy, zijn kleyner dan die van de Laureola: de welcke voortskomen in ’t heetste van den Somer: dan in Oogstmaendt gheve ’t sijn bezien, dry by een staende: maer hy spreeckt van de soorte die in Provencen wast.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Chamelea is warm in den vierden graed, ende bijt de tonghe ende de keel noch meer dan den Calfs-voet, alsmen die knouwt.

De schorsse van de Chamelea, de swaerte van een scrupel ingenomen, eerst wel bereydt zijnde, gheneest de watersucht, swaermoedigheydt, ende oock de geelsucht.

Men moetse nimmermeer ghebruycken sonder suycker oft sonder sap van Calissiehout.

Het afsiedsel van de bloemen is veel sekerer dan de schorsse oft de bladeren selve, ende oock min schadelijck.

Dese bladeren droogh ghepoedert, ende dat poeder met honigh-water opgheleydt, suyveren de oude quade zeeren, ende nemen de vlecken van de huyt af, als eensdeels voorseydt is.

Nu ter tijdt, seydt Lobel, wordt seer veel gebruyckt het sap van dit heel ghewas, sonderlinghe binnen Montpelliers, waer dat de Apotekers ’t sap uytgeperst ende gedrooght hebben, door den raedt van Rondelet, die henlieden aldereerst daer toe vermaent heeft. Van dit versch gedrooght sap hebben wy (voeght hy daer by) dickwijls met goeden voorspoet ingegeven ’t gewicht van een vierendeel loots, oft van een half loot, alleen oft ghemenght met andere dingen die de waterachtighe vochtigheden af iaghen: maer dit sap en iaeght niet seer gheweldighlijck af, noch oock niet veel, ghelijck als pleghen te doen de Laureole, het Duytsch Mezereon, Gratiola ende andere cruyden. Jae dat meer is, ’t ghedrooght sap van dese Chamelea maeckt seer luttel oft somtijdts geenen kamergangh, ten zy dat het met andere purgeerende dinghen ghemenght wordt; iae men heeft daer af wel dry vierendeel loots seffens inghegheven teghen het flercijn, sonder den kamergangh te verwecken.

‘Tselfde de ionghe kinderen inghegheven, en maeckt gheen pijne der buycks, noch en doet oock niet overgeven, maer drijft af waterigheydt ende water-gallen. Om water te maecken, ende den waterighen buyck te ontlasten, en magh niet beter ghenomen worden, dan dit sap op de schamelheydt gheleydt: ende in deser voeghen heeft Rondelet dat selve alderliefst ghebruyckt. Dit sap wordt dick ghemaeckt, ghedrooght, ende in groote schelpen bewaert, oft uytghetrocken zijnde: als wy betoonen in ’t volghende Bijvoeghsel van de Thymelea.

HET VI. KAPITTEL.

Van de Chamelaea. (Cneorum tricoccum)

Gedaante.

Chamelea is een laag heesterachtig gewas dat omtrent dertig cm hoog of wat hoger wordt en in vele dunne twijgjes of zijtakjes verspreid en versierd is met langwerpige bladeren die op die van de olijfboom lijken, nochtans kleiner en zwarter of bruiner groen dan die, de bloemen komen uit de bladwieken of de oorsprong van de bladeren voort en zijn klein en geelachtig van kleur en daarna volgen de vruchten die van drie zaden of kernen die bijeen staan verzameld zijn en eerst groen en daarna rood van kleur die nochtans wanneer ze afgetrokken of geplukt zijn zwart worden en een smeerachtigheid of olieachtige vetheid krijgen als olijven en zijn van smaak scherp en bijtachtig en branden de mond en de keel net zoals de bladeren en schors van dit gewas ook doen. De wortel is hard en houtachtig.

Plaats.

Dit kruid wordt op vele gebouwde en ruwe plaatsen en wildernissen van Italië en Frankrijk en vooral in Languedock gevonden.

Tijd.

Chamelea blijft ’s winters en zomers even groen, dan het zaad wordt in de herfst rijp.

Naam.

De Grieken hebben dit gewas Chameleae [590] genoemd als of men zei lage of nere olijfboom, in het Latijn heet het eigenlijk Oleago en Oleastellum. Het wordt ook (doch met bastaard en oneigen namen in het Grieks genoemd Pyros achne, Acnestos, Heracleion bdelyra en in het Latijn Citocacium. Sommige noemen het ook Olivella zoals Mattheus Sylvaticus ons verhaalt.

De vrucht van dit gewas wordt van sommige in het Grieks Coccos genoemd. Maar daartegen schrijft Dioscorides dat ze alle zeer ver verdoold en bedrogen zijn die de vrucht van de Chamelaea voor de echte Coccus Cnidius houden.

Avicenna en Serapio noemen Chamelaea met een Barbaarse naam Mezereon en onder die naam hebben ze nochtans ook beide soorten van Chamaeleon begrepen, dan ze hebben niet alleen de Chamelaea met de Thymelaea verward en onder een naam van Mezereon verstaan, maar ook de soorten van Chameleon en van Chamelea voor hetzelfde gewas gehouden.

Aard.

De bladeren en de vruchten van Chamelea zijn bijster scherp van krachten en bijtend of brandend van smaak, zoals we gezegd hebben, en daarom zijn ze merkelijk genoeg voor geweldig heet van aard te houden.

Kracht en werking.

De bladeren van Chamelea, schrijft Dioscorides, jagen uit het lijf alle slijmachtige, taaie, koude en ook hete geel of galachtige vochtigheden, dat is zo men gewoonlijk zegt, ze purgeren alle pituiteuze en biteuze humeuren van het lichaam en vooral als men ze pilvormig inneemt die eerst in de volgende manier bereid zijn, te weten als men twee delen alsem bij een deel Chameleas vermengt en daar Hydromel of honingwater bij doet en daar kleine balletjes of pilletjes van maakt en die zo inslikt of anders in neemt. Maar al is het zaak dat als ze zo ingenomen zijn krachtig werken en de buik geweldig ontstellen en beroeren, nochtans zo is het te weten en te verwonderen dat ze geenszins smelten, noch verteerd worden in het menselijk lichaam, maar er wederom uitgeworpen worden zodanig als ze waren toen men ze innam zonder als niet te veranderen.

Pillen van Mezereon. Joannes Mesue beschrijft ook een bereiding van pillen uit het Mezereon, dat is uit deze bladeren van de Chamelea (al is het zaak dat Sylvius in zijn boek Thymeleae en niet Chamelaea overgezet heeft, doch te onrecht) maar in plaats van alsem neemt hij de schellen of schors van de gele Myrobalanen en die men Cepulae noemt en hij raadt ons ook niet aan dat men de pillen met Hydromel of honingwater kneden of maken zou, maar met Tereniabin, dat is honingdauw of een soort van manna en met die bittere of zure dadels die men Tamarindi plag te noemen die eerst in gedistilleerd cichorei of andijviewater geweekt en gans los zijn en maakt daar pillen van, wel verstaande nadat de bladeren van deze Chamelea eerst in zeer sterke en goede azijn een tijd lang gelegen hebben en geheel doorweekt en dan uitgenomen wederom droog geworden zijn en tot het gebruik bewaard.

Deze pillen aldus, zoals gezegd is, bereidt en toegemaakt worden zeer geprezen in de waterzuchtige mensen om die te purgeren want ze kunnen alle waterachtige en weiachtige overvloedigheden uit het lijf drijven. Maar ze zijn het menselijk lichaam zo tegen en werken zo geweldig dat ze de natuur lastig, ja hinderlijk vallen en daarom is het iedereen meer te raden die zo lang als het mogelijk is te mijden en die niet anders dan in grote nood te gebruiken.

Dezelfde Dioscorides zegt van deze Chamelea noch meer, te weten dat de bladeren van dit kruid met honing vermengt alle vuile onreine en schilferende of harde kantige zeren reinigen en zuiver maken kunnen.

Hindernis.

Dit kruid mag binnen het lichaam niet zonder lang beraadt en grote voorzichtigheid gebruikt worden want het behoudt altijd enige tegenheid of weerspannigheid tegen de menselijke aard en schijnt met het vergif enige gemeenschap te hebben die met geen bereiding of menging van andere dingen bedwongen of getemd kan worden.

BIJVOEGING.

Clusius heeft dit gewas Chamelaea tricoccos genoemd omdat de bessen drie kernen of zaadjes bevatten zoals de zaden van Tithymallus en het velletje daar die in besloten zijn is (als gezegd is) eerst groen en daarna rood en tenslotte zwartachtig, maar is zeer bitter en heet van smaak. De bladeren zijn altijd groen en eerst bitter van smaak, daarna schrapen ze de tong en halen die op. De bloempjes zijn van drie bladertjes gemaakt en geel of bleek en komen voort in april, de bessen zijn rijp in augustus. Deze soort groeit in Spanje, maar is veel korter en witter dan diegene die in Frankrijk groeit die veel groener van bladeren en veel groter is dan de Spaanse. Sommige Spanjaarden noemen dat olivilla en de Provencialen garoupe. Deze soort kan de koude niet zeer goed verdragen en daarom moet men ze ‘s winters in huis houden. Lobel noemt ze eigenlijk Mezereon van de Arabieren. De bloemen, zegt hij, zijn kleiner dan die van Laureola die voortkomen in het heetste van de zomer, dan in augustus geeft het zijn bessen die drie bijeen staan, maar hij spreekt van de soort die in Provence groeit.

Aard, kracht en werking.

Chamelea is warm in de vierde graad en bijt de tong en de keel noch meer dan de kalfsvoet als men die kauwt.

De schors van Chamelea en de zwaarte van een scrupel ingenomen die eerst goed bereid is geneest de waterzucht, zwaarmoedigheid en ook de geelzucht.

Men moet ze nimmermeer gebruiken zonder suiker of zonder sap van zoethout.

Het afkooksel van de bloemen is veel zekerder dan de schors of de bladeren zelf en ook minder schadelijk.

Deze bladeren droog gepoederd en dat poeder met honingwater opgelegd zuiveren de oude kwade zeren en nemen de vlekken van de huid af, als eensdeels gezegd is.

Tegenwoordig, zegt Lobel, wordt zeer veel gebruikt het sap van dit heel gewas en vooral binnen Montpelliers waar de apothekers het sap uitgeperst en gedroogd hebben door de raad van Rondelet die hen allereerst daartoe vermaand heeft. Van dit vers gedroogd sap hebben we (voegt hij er bij) dikwijls met goede voorspoed het gewicht van een vierendeel lood of van een half lood ingegeven en alleen of gemengd met andere dingen die de waterachtige vochtigheden afjagen, maar dit sap jaagt niet zeer geweldig af, noch ook niet veel zoals plegen te doen Laureole, Duits Mezereon, Gratiola en andere kruiden. Ja dat meer is het gedroogde sap van deze Chamelea maakt zeer weinig of soms geen kamergang tenzij dat het met andere purgerende dingen gemengd wordt, ja men heeft daarvan wel drie vierendeel lood tegelijk ingegeven tegen jicht zonder de kamergang te verwekken.

Hetzelfde de jonge kinderen ingegeven maakt geen pijn in de buik, noch laat ook niet overgeven, maar drijft waterigheid en watergallen af. Om water te maken en de waterige buik te ontlasten mag niets beter genomen worden dan dit sap op de schaamstreek te leggen en op deze manier heeft Rondelet dat het allerliefst gebruikt. Dit sap wordt dik gemaakt, gedroogd en in grote schelpen bewaard of uitgetrokken zoals we aantonen in het volgende bijvoegsel van de Thymelea.