Echinops

HET IV. CAPITEL.

Van vremde Distel.

Gheslacht.

De Vremde Distel, anders Roomsche Distel gheheeten, in ’t Latijn Carduus spaerocephalus, is menigherhande; als blijcken sal uyt de vijf volghende soorten.

Ghedaente.

1. De eerste Vremde Distel schiet recht op, met haeren seer hooghen steel, bewassen met groote breede langhe bladeren, rondom diep ghesneden ende gekerft, sterck oft swaer van reuck; die aen de opperste sijde bruyn groen zijn, ende aen de onderste witachtigh oft aschverwigh ende wolachtigh. Op de tsoppen van de steelen wassen heel volkomen bal-ronde rouwe bollen; uyt de welcke spruyten kleyne witte bloemkens, in ’t midden met blauwe draeykens verciert: daer nae volght langhworpigh wat ruyghachtigh, tamelijcken langh saet. De wortel is dick ende in veele tacken oft sijd-wortelen verdeylt.

2. De tweede Roomsche Distel heeft kleyner, maer scherper ende doornachtigher bladeren: de bloemhoofden oft bollen zijn oock heel volkomen rondt: maer uyt de selve spruyten beneffens de bloemen noch ettelijcke langhe ende harde dorenen oft stekelinghen.

3. Derde Vremde Distel is de eerste van gedaente ende maecksel heel ghelijck, doch veel kleyner; ende haer bloemkens en zijn soo heel wit niet, maer trecken wat meer nae den blauwen.

4. De vierde Vremde Distel is de allerkleynste van allen: ende heeft bijster scherpe ende seer doornachtighe bladeren: het bloemhoofdeken is seer kleyn; ende de bloemkens, die daer uyt spruyten, zijn witachtigh, als die van de Eerste soorte.

5. De vijfde soorte magh by de voorgaende oock wel gestelt ende getelt worden: hoe wel dat haer bloemhoofdeken soo volkomen rondt niet en is, maer meer in een getrocken ende bovenwaerts breeder: ende de bloemkens, die daer uyt komen, zijn blauw. Den steel is dun, ende met fijne grijse donst beset. De bladeren zijn langhworpigh, oock aen beyde sijden ghesnippelt ende ghedeylt, aen elck eyndeken oft hoecksken met dorenkens gewapent.

Plaetse.

Dese Distelen zijn hier te lande, selfs oock in Hooghduytschlandt vremdt: ende en wassen daer nerghens in ’t wildt. Dan my gedenckt, dat ickse hier voortijdts in den hof van Pieter Condebergh Apoteker tot Antwerpen hebben sien wassen. Dan de eerste soorte wordt in andere Cruydt-liefhebbers hoven dickwijls gesaeyt; ende is daer ghemeyn ghenoegh gheworden.

Tijdt.

Dese Distelen bloeyen oock met de andere Distelen in Braeckmaendt ende Hoymaendt; doch meest een iaer nae dat sy ghesaeyt zijn geweest; te weten in de hoven van dese landen.

Naem.

De eerste soorte van dese Distelen heeft [1232] Fuchsius eerstelijck voor den Chamaeleon niger beschreven, daer sy met der waerheydt luttel ghemeynschap mede heeft: maer naemaels heeft hy de selve met beter reden in ’t Latijn Spina peregrina, in ’t Hooghduytsch Welsch Distel oft Romischer Distel ghenoemt; dat is in onse tael Roomsche Distel oft Vremde Distel. Valerius Cordus heetse seer bequaemelijck Sphaerocephalus Carduus, dat is Distel met den bolle, oft Distel met de bal-ronde bloem-knoppen. Welcken naem de andere medesoorten van dit ghewas oock seer wel medeghedeylt magh worden. Maer de tweede soorte sal nae haer scherpe stekelighe bloemhoofden Carduus Sphaerocephalus acutus oft Scherpe Vremde Distel ghenoemt worden. De derde soorte heet Carduus Sphaerocephalus tertius, oft Kleyne Vremde Distel; om dat sy kleyner is dan de andere twee. Maer de vierde sal Carduus Sphaerocephalus minimus, dat is Allerkleynste Vremde Distel, heeten. De vijfde soorte, die soo volkomen ronde bloemknoppen niet en heeft, en magh den naem van Carduus Sphaerocephalus niet wel met goede reden voeren als de andere; ende daerom hebben sommighe de selve aenghesien voor de soorte van Distelen, die Matthiolus voor de oprechte Spina alba der ouders ghetoont heeft.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Wat kracht ende eyghentheydt dese tegenwoordige Vremde Distelen mogen hebben, en is my niet ten vollen bekent: want die en zijn van niemanden versocht gheweest, dat ick weet.

BIIVOEGHSEL.

De eerste van dese Distelen is hier te lande in de hoven wel de bekentste, aldaer van vremdt saedt voortghekomen. In Vranckrijck heet sy somtijdts Chardonnet oft Cardonette. Veele houdense voor den Crocodilion oft Crocodylion van de ouders. Daerom noemtse Lobel Crocodyllon Fuchsij & Cordi, ende Echinopus seu Carduus Echinatus Gesneri; maer Tragus houdtse t’onrecht voor den Chamaeleon, als den selven Lobel betuyght; die van meyninghe is dat sy den Ritro oft Rutto van Theophrastus beter ghelijckt: de welcke wel tweederhande ghevonden wordt, ende verandert haer verwe ghelijck Chameleon; de ghene die omtrent Roomen, Ancone ende in Languedock wast, is noch eens soo groot als d’ander: haeren steel is somtijdts dicker dan eenen vingher, hoogh, bruynachtigh van verwe, bewassen met bladeren die eenighe kleyne stekelinghen aen haer eynde hebben; ende sulcks is de ghene die Camerarius Sphaerocephalus maximus noemt.

De tweede, derde ende vierde soorte hebben ghemeynschap met den Sphaerocephalus flore albo, ende insghelijcks oock met den Sphaerocephalus annuus flore caeruleo van Camerarius, ende met de Roomsche Distel met blauwe bloemen daer Lobel van spreeckt; want in die blauwe soorte zijn de bladers wel kleyn ende diep ghesneden ghelijck die van de Spina alba, ende veel kleyner dan die van de Carline, maer den bloem-bol is rouw, rond, blauw oft seer schoon purpur peersch, ende lustigh om sien, soo groot als eenen kaetsbal; ’t saedt ende de schubben zijn sonder recht opstaende oft stekende puncten, van binnen kafachtigh ende wolachtigh. De selve blauwe soorte heeft hy oock wel sonder steel ghevonden, somtijdts met eenen steel van een palme hoogh, op andere plaetsen veel hoogher: maer de tweede soorte heeft eenen rouwen witten bol, stekende, ten hooghsten eenen middelbaren Aranie appel groot.

De vijfde soorte, voor de Spina alba Matthioli ghehouden, verschilt van de Spina alba die Lobel beschrijft, als in ’t voorgaende Bijvoeghsel vermaent is; maer is ’t selve ghewas dat Guilandinus voor het Silybum verum Dioscoridis hiel; ende is misschien den Carduus Galaxias van Plinius; ende is van bladers ende uytspruyten ende heele ghedaente de Spina alba voren beschreven ghelijck: maer de rouwe bollekens zijn sachter ende min stekende; oft, als de Italiaenen die beschrijven (diese Spina bianco noemen) sy heeft op haeren hollen grijsen steel eenen doornachtighe bol als eenen Zee-Eghel, maer wat kleyner ende langhworpigher, inhoudende peersche bloemen, ende daer nae saedt als Cartamus saedt, maer ronder. Sy wast veel in ’t gheberghte van Italien, in sonderheydt in Toscana.

Noch van de krachten.

Di vremdt gheslacht van Distelen is warm ende droogh van naturen, dat aen den seer stercken reuck, die men daer in ghewaer wordt, alsmen dat tusschen de vingheren wrijft, ende oock aen den smaeck goedt te mercken is. Dan het en heeft gheen sonderlinghe ghebruyck, dat ons bekent is, anders dan dat eenighe seggen, datmen de bollekens van dese Distelen op sommighe plaetsen van Italien in Vleeschsop siedt, ende ghelijck de Articiocken eet.

Sommighe versekeren, dat dese cruyden alle de krachten van Crocodilion hebben; ’t welck nochtans niet en blijckt: Aëtius seydt datter een groote Crocodylias is, de welcke aen de kanten van de wateren groeyt, ende seer goedt is teghen den hooftsweer. Maer de wortel van Crocodylion van Dioscorides, in water ghesoden zijnde, ghedroncken, dreef ’t bloedt overvloedigh ten neuse uyt. De selve wierdt de miltsuchtighe in tijden van Dioscorides ghegheven met merckelijcke baete. Het saedt van Crocodylion, voeght Galenus daer by, is heet ende welrieckende, doet pissen, ende verweckt de maendtstonden met sijn heete teerende drooghende kracht. ‘Tsap soo wel van den steel als van ’t saedt gheneest de pijne van de lendenen. De wortel is seer goedt teghen de fluymen die op de borst ligghen: nochtans en is sy soo heet niet als het saedt, maer wel alsoo bitter.

De vijfde soorte van onse Vremde Distelen wordt van veele voor goedt ghehouden in al ’t gene daer Dioscorides sijn Acantha leuca in ghebruyckte: ende daerom segghen de Italiaenen van hun Spina bianca, dat haer wortel verdrooghende ende wat tsamentreckende van aerd is, ende het saedt fijn van stoffe, ende oock droogh ende warm. De wortel, segghen sy, in Wijn ghesoden, gheneest de ghene die bloedt spouwen, die veel braecken, ’t flercijn in de heupen ende pijne in de sijden hebben; ende doet de pisse rijsen: versoet den tandtsweer, alsmen den mondt daer mede spoelt. ‘Tsaedt wordt te drincken ghegeven de kinders die den kramp hebben, ende oock die ghescheurt zijn, ende van eenighe slanghe ghebeten; ende in een sacksken ghebonden aen den hals ghehanghen drijft de slanghen wech. De wortel geknauwt oft gesoden, ende daer mede ghespoelt, verdrijft oock den tandtsweer: ende sy wordt plaesters-ghewijs op alle apostumatien ende geswillen geleyt. Het water van ’t cruydt met de steelen in ’t laetste van den Mey ghedistilleert, vier oncen seffens ghedroncken, gheneest alle bloedighe opdrachtigheden, ende doet het gheronnen oft gheklonter bloedt in ’t lichaem scheyden; ende verdrijft den dorst, ende verkoelt de verhittinghe des levers.

HET IV. KAPITTEL.

Van vreemde distel. (Echinops sphaerocephalus, Echinops ritro)

Geslacht.

De vreemde distel, anders Roomse distel genoemd en in het Latijn Carduus spaerocephalus, is menigvuldig als blijken zal uit de vijf volgende soorten.

Gedaante.

1. De eerste vreemde distel schiet rechtop met haar zeer hoge steel die begroeid is met grote brede lange bladeren die rondom diep gesneden en gekerfd zijn en sterk of zwaar van reuk die aan de opperste zijde bruin groen zijn en aan de onderste witachtig of askleurig en wolachtig. Op de toppen van de stelen groeien heel volkomen balronde ruwe bollen waaruit kleine witte bloempjes spruiten die in het midden met blauwe draadjes versierd zijn en daarna volgt langwerpig wat ruigachtig en tamelijk lang zaad. De wortel is dik en in vele takken of zijwortels verdeeld.

2. De tweede Roomse distel heeft kleiner, maar scherper en meer gedoornde bladeren, de bloemhoofden of bollen zijn ook heel volkomen rond, maar uit die spruiten naast de bloemen noch ettelijke lange en harde dorens of stekels.

3. Derde vreemde distel is de eerste van gedaante en vorm heel gelijk, doch veel kleiner en haar bloempjes zijn niet heel wit maar trekken wat meer naar het blauwe.

4. De vierde vreemde distel is de allerkleinste van allen en heeft bijster scherpe en zeer doornachtige bladeren, het bloemhoofdje is zeer klein en de bloempjes die daaruit spruiten zijn witachtig als die van de eerste soort.

5. De vijfde soort mag bij de voorgaande ook wel gesteld en geteld worden hoewel dat hun bloemhoofdje niet zo volkomen rond is, maar meer ineen getrokken en bovenwaarts breder zijn en de bloempjes die er uit komen zijn blauw. De steel is dun en met fijne grijze dons bezet. De bladeren zijn langwerpig en ook aan beide zijden gesnipperd en gedeeld en aan elk eindje of hoekje met dorentjes gewapend.

Plaats.

Deze distels zijn hier te lande en zelfs ook in Hoogduitsland vreemd en groeien er nergens in het wild. Dan ik herinner me dat ik ze hier vroeger in de hof van Pieter Condebergh, apotheker te Antwerpen, heb zien groeien. Dan de eerste soort wordt in andere kruidliefhebbers hoven dikwijls gezaaid en is daar algemeen genoeg geworden.

Tijd.

Deze distels bloeien ook met de andere distels in juni en juli, doch meestal een jaar nadat ze gezaaid zijn geweest, te weten in de hoven van deze landen.

Naam.

De eerste soort van deze distels heeft [1232] Fuchsius eerst voor de Chamaeleon niger beschreven daar ze met de waarheid weinig gemeenschap mee heeft, maar later heeft hij die met betere reden in het Latijn Spina peregrina en in het Hoogduits Welsch Distel of Romischer Distel genoemd, dat is in onze taal Roomse distel of vreemde distel. Valerius Cordus noemt het zeer goed Sphaerocephalus Carduus, dat is distel met de bol of distel met de balronde bloemknoppen. Welke naam de andere medesoorten van dit gewas ook zeer goed meegedeeld mag worden. Maar de tweede soort zal naar haar scherpe stekelige bloemhoofden Carduus Sphaerocephalus acutus of scherpe vreemde distel genoemd worden. De derde soort heet Carduus Sphaerocephalus tertius of kleine vreemde distel, omdat ze kleiner is dan de andere twee. Maar de vierde zal Carduus Sphaerocephalus minimus, dat is allerkleinste vreemde distel, heten. De vijfde soort die niet zulke volkomen ronde bloemknoppen heeft mag niet goed de naam van Carduus Sphaerocephalus met goede reden voeren zoals de andere en daarom hebben sommige die voor de soort van distels aangezien die Matthiolus voor de echte Spina alba van de ouders getoond heeft.

Aard, kracht en werking.

Welke kracht en eigenschap deze tegenwoordige vreemde distels mogen hebben is me niet volledig bekend, want die zijn van niemand onderzocht geweest dat ik weet.

BIJVOEGING.

De eerste van deze distels is hier te lande in de hoven wel de bekendste en is daar van vreemd zaad voortgekomen. In Frankrijk heet ze soms chardonnet of cardonette. Vele houden het voor de Crocodilion of Crocodylion van de ouders. Daarom noemt Lobel het Crocodyllon Fuchsij & Cordi en Echinopus seu Carduus Echinatus Gesneri, maar Tragus houdt het te onrecht voor de Chamaeleon, zoals dezelfde Lobel betuigt die van mening is dat ze beter op de Ritro of Rutto van Theophrastus lijkt waarvan er twee soorten van wortels gevonden wordt en ze verandert haar kleur als Chameleon en diegene die omtrent Rome, Ancone en in Languedoc groeit is noch eens zo groot als de ander, haar steel is soms dikker dan een vinger, hoog en bruinachtig van kleur en begroeid met bladeren die enige kleine stekels aan haar einde hebben en zulks is diegene die Camerarius Sphaerocephalus maximus noemt.

De tweede, derde en vierde soort hebben gemeenschap met de Sphaerocephalus flore albo en insgelijks ook met de Sphaerocephalus annuus flore caeruleo van Camerarius en met de Roomse distel met blauwe bloemen daar Lobel van spreekt, want in die blauwe soort zijn de bladeren wel klein en diep gesneden zoals die van de Spina alba en veel kleiner dan die van de Carlina, maar de bloembol is ruw en rond, blauw of zeermooi purperpaars en lustig om te zien en zo groot als een kaatsbal, het zaad en de schubben zijn zonder recht opstaand of stekend punt en van binnen kafachtig en wolachtig. Die blauwe soort heeft hij ook wel zonder steel gevonden, soms met een steel van een acht cm hoog en op andere plaatsen veel hoger, maar de tweede soort heeft een ruwe witte bol die steekt en ten hoogste een middelbare oranjeappel groot.

(Carlina vulgaris) De vijfde soort die voor de Spina alba Matthioli gehouden wordt verschilt van de Spina alba die Lobel beschrijft zoals in het voorgaande bijvoegsel vermaand is, maar is hetzelfde gewas dat Guilandinus voor het Silybum verum Dioscoridis hield en is misschien de Carduus Galaxias van Plinius en is van bladeren en uitspruiten en hele gedaante de Spina alba die tevoren beschreven is, maar de ruwe bolletjes zijn zachter en steken minder of, als de Italianen die beschrijven (die het spina bianco noemen) heeft op haar holle grijze steel een doornachtige bol als een zee egel, maar wat kleiner en langwerpiger die paarse bloemen bevat en daarna zaad als Cartamus zaad, maar ronder. Ze groeit veel in het gebergte van Italië en vooral in Toscana.

Noch van de krachten.

Dit vreemd geslacht van distels is warm en droog van naturen dat aan de zeer sterke reuk die men daarin gewaar wordt als men dat tussen de vingers wrijft en ook aan de smaak goed te merken is. Dan het heeft geen bijzonder gebruik dat ons bekend is, anders dan dat enige zeggen dat men de bolletjes van deze distels op sommige plaatsen van Italië in vleessap kookt en als de artisjokken eet.

Sommige verzekeren dat deze kruiden alle krachten van Crocodilion hebben wat nochtans niet blijkt, Aëtius zegt dat er een grote Crocodylias is die aan de kanten van de wateren groeit en zeer goed is tegen de hoofdpijn. Maar de wortel van Crocodylion van Dioscorides die in water gekookt is gedronken dreef het bloed overvloedig uit de neus. Die werd met merkelijke baat de miltzuchtige in tijden van Dioscorides gegeven. Het zaad van Crocodylion, voegt Galenus er bij, is heet en welriekend, laat plassen en verwekt de maandstonden met zijn hete verterende verdrogende kracht. Het sap en zowel van de steel als van het zaad geneest de pijn van de lendenen. De wortel is zeer goed tegen de fluimen die op de borst liggen, nochtans is ze niet zo heet niet als het zaad, maar wel net zo bitter.

De vijfde soort van onze vreemde distels wordt van vele voor goed gehouden in al hetgeen daar Dioscorides zijn Acantha leuca in gebruikte en daarom zeggen de Italianen van hun Spina bianca dat haar wortel verdrogend en wat tezamen trekkend van aard is en het zaad fijn van stof en ook droog en warm. De wortel, zeggen ze, in wijn gekookt geneest diegene die bloedspuwen, die veel braken, jicht in de heupen en pijn in de zijden hebben en laat de plas rijzen, verzoet de tandpijn als men de mond daarmee spoelt. Het zaad wordt te drinken gegeven aan kinderen die kramp hebben en ook die breuken hebben en van enige slang gebeten zijn en in een zakje gebonden aan de hals gehangen verdrijft het de slangen. De wortel gekauwd of gekookt en daarmee gespoeld verdrijft ook de tandpijn en ze wordt pleistervormig op alle baren en gezwellen gelegd. Het water van het kruid met de stelen op het eind van mei gedistilleerd en vier ons tegelijk gedronken geneest alle bloedige uitslag en laat het gestolde of geklonterd bloed in het lichaam scheiden en verdrijft de dorst en verkoelt de verhitting van de lever.