Ribes

HET IX. CAPITEL.

Van Aelbesien.

Gheslachten.

De Aelbesien en wassen aen gheeen stekeligh ghewas als de voorgaende Stekelbesien: dan nochtans om sekere redenen ende ghewichtighe oorsaecken hebben wy de selve nae de Stekelbesien willen stellen ende beschrijven. Dese zijn hier te lande tweederley: de eerste soorte heeft roode besien, ende de ander heefter swarte.

Ghedaente.

1. De Roode Aelbesien hebben houte taeye buyghsaeme tacken, die met een bruyne schorsse bedeckt zijn: daer aen wassen breedachtighe doncker-groene bladeren, rondom de kanten geschaerdt, ende op sommige plaetsen diep gesneden, ghelijck de Wijngaerdt-bladeren, maer veel kleyner. De bloemen komen voort tusschen de bladeren aen de ionghe tackskens; ende groeyen veel tsamen aen een dun draeyken, dat nederwaerts hangt; ende als die bloemen vergaen, soo komen aen dat selve draeyken oft dun steelken veele besiekens aen alle sijden voort, die eerst groen, ende naemaels roodt zijn, van smaeck wat suerachtigh, seer ververschende ende lieflijck.

2. De Swarte Aelbesien zijn van tacken, bladeren ende bloemen de Roode Aelbesien seer ghelijck; dan de vruchten oft Bezien zij van verwe swart, ende onlieflijck van smaeck; ende daerom en worden sy oock niet gheoeffent, noch oock niet veel ghebruyckt.

Plaetse.

1. De Roode Aelbesien worden in veele hoven gheplant: ende daer af worden op sommighe plaetsen tuynen ende hagen gevlochten, diemen neffens de weghen ende aen de kanten van de hoven set.

2. De Swarte Aelbesien wassen van selfs op vochtighe onghebouwde plaetsen, by de grachten ende water-loopen; ende sy worden van seer luttel menschen gheacht ende in de hoven onderhouden, als voorseydt is.

Naem.

Dit ghewas heet nu ter tijdt op ’t Latijnsch Ribesium, Grossularia rubra, ende Grossularia transmarina; hier te lande Besiekens over Zee, maer ghemeynlijck Aelbesien; te weten de eerste soorte, met roode vruchten Roode Aelbesien, in ’t Latijn Ribesium fructu rubro; de andere soorte Ribesium fructu nigro dat is Swarte Aelbesien. Dan in ’t Hooghduytsch heet dese Roode soorte Sant Johans traubel oft traublin, ende Sant Johans beerlin; in ’t Fransch Groisseletz ende Groisselles d’outre mer; in ’t Italiaensch Uvetta rossa; in ’t Beemsch Jahodi S. Jana; maer in de Apoteken is de voorseyde roode soorte meest bekent met den naem Ribes: ende sy wordt met dien naem van Serapio oock beschreven in ’t CCXLI.capitel. Dan Fuchsius ende Matthiolus willen houden staende, dat onse Ribes ende het Ribes van Serapio gheen eenerhande ghewas en zijn: nochtans en konnen sy gheensins loochenen oft ontkennen, dat het met de Ribes van Serapio heel wel over een komt: maer de beschrijvinge, die hy daer van geeft, segghen sy, verschilt van onse Aelbesien: want hy seydt aldus: Ribes is een ghewas met roode ranckskens, wat nae den groenen treckende, ende groote, breede, ronde, groene bladeren, ende vruchten oft bezien, die soet van smaeck zijn, met eenige suerachtigheydt, kout ende droogh in den tweeden graed. Wat isser toch in dese beschrijvinghe, dat in onse Roode Aelbesien niet ghevonden en wordt? Want aengaende dat hy seydt, dat het een plante is oft een heester met roode ende wat groenachtighe tackskens (den oversetter heeft capreolos in stede van ramulos vertaelt) dat selve bevindtmen aen dese onse Aelbesien oock: want de ionghe spruytkens met de bladeren zijn aen dit ghewas in de Lente roodtachtigh van verwe, hoe wel sy met langheydt van tijden ende oudt gheworden zijnde, wat bruyn oft swartachtigh zijn. Aengaende dat hy de bladeren seydt groot te wesen, dat is [1173] oock waer: want alsmen de bladeren van Aelbesie-cruydt met die van veele andere verghelijcken wil, men sal bevinden, dat sy grooter zijn dan het loof van veele heesteren: dat sy breedt ende groen van verwe zijn, dat is oock blijckelijck: men maghse oock wel rondt noemen, al hoe wel dat sy wat ghesneden ende rondom gheschaerdt zijn. Wat is dan ’t ghene dat belet, datmen dese onse Aelbesien voor den Ribes van Serapio ende van de andere Arabische Meesters niet en magh houden? Voorwaer die daer aen twijffelen, en ontbreeckt anders niet dan een goedt oordeel, ende den wil om die saecke wel ende rijpelijck te letten: maer als sy die beschrijvinghe van Serapio gedaen met de ghedaente van onse Roode Aelbesien willen tsamen brengen ende overweghen, sy en sullen die voor geen verscheyden ghewas houden konnen. Dan indien misschien in eenigh woordt iet twijffelachtighs soude mogen wesen (als in het woordt capreolos in stede van ramos) dat moetmen de oversetter wijten ende oplegghen: want om de waerheydt te belijden, Serapio is op verscheyden plaetsen niet wel overgeset oft vertaelt gheweest, als uyt ’t Capitel van de Mumia klaerlijck ghenoegh blijcken kan: want Serapio en heeft nimmermeer ghemeynt, dat de Mumia een menginghe was van Aloë ende Myrrhe, met vochtigheyt oft vettigheyt van des menschen lichaem tsamen vermenght; maer dat selve is van sijnen oversetter verziert gheweest, sonder dat Serapio selve daer iet diergelijcks van vermaent en heeft; ende soo sal hyy hier oock lichtelijck in stede van ramulos, dat is Tackskens, capreolos, dat is Clauwierkens, ghestelt hebben.

Ribes van Bellonius. Voor de oprechte Ribes van de Arabers heeft ons Petrus Bellonius in sijn boeck De arboribus coniferis een ander soorte van gewas getoont, die hy op den bergh Libanus in de koude ghewesten ghevonden heeft, daer ghemeynlijck het heel iaer door sneeuw ghesien wordt. De bladeren daer van zijn grooter dan die van Patich, ende oock kouder, ses oft seven uyt eene wortel voortkomende. De besien zijn roodt, uyt ’t midden van elck bladt spruytende, als ’t aen Tongebladt ende de Stekende Palme ghebeurt, ende hanghen daer tros-ghewijs oft druyfs-ghewijs by een. Dat het voor het oprecht Ribes te houden is, besluyt hy hier uyt, te weten om dieswille dat Serapio geschreven heeft, dat Ribes op de geberghten wast die met sneeuw bedeckt zijn: dan dat selve en kan noch en moet daer uyt niet nootsaeckelijck volghen: want daer worden veele andere cruyden op de koude sneeuwberghen dickwijls groeyende ghevonden; de welcke daerom nochtans gheen Ribes en zijn. Daerom en moetmen niet te lichtelijck iet nieuws oft sekers uyt de woorden van de Arabische meesters besluyten, aenghesien dat sy somtijdts soo luttel bescheydts van veele dingen geven, ende die niet klaerlijck oft in ’t langh en beschrijven; in sonderheydt aengaende dit Ribes: want onse Aelbesien komen ghenoegh over een met de beschrijvinghe van Ribes die Serapio uyt Ysaack ghegheven heeft; ende haer krachten komen met die van den Ribes soo wel over een als voorseydt is, dat het noodeloos is eenigh ander ghewas nae de meyninghe van Bellonius oft oock van Fuchsius ende Matthiolus voor oprecht Ribes te soecken.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Roode Aelbesien, die alleen in de Apoteken ende in de spijsen oft voor toespijse gebruyckt worden, zijn koudt ende verdroogende, verre in den tweeden graed, ende wat tsamentreckende van naturen, met eenige dunnigheyt oft fijnigheyt van deelen. Dese Roode Aelbesien zijn om de voorseyde eyghentheden seer goedt inghenomen tegen alle inwendige hitte des bloedts, ende tot alle heete kortsen; want sy verkoelen den brandt, ende bedwingen de hitte van de galle, ende de scherpigheyt van de galachtige geele vochtigheden: ende zijn goedt om de heete maghe ende verhitte lever te ververschen, ende het bloet te suyveren oft te matigen: sy wederstaen oock alle inwendige verrottingen, ontstekingen oft inflammatien.

Aelbesien in den mondt ghehouden oft gheknouwt, verkoelen alle verhittingen des mondts, ende doen sincken de heete gheswillen ende opdrachtigheden van den selven: ende sy verslaen den dorst seer krachtighlijck in de heete kortsen.

Aelbesien stoppen oock den loop des buycks, ende het roodtmelizoen, van heet galachtighe oft cholerijcke geele vochtigheden den oorsprongh hebbende; ende zijn seer nut om het bor te ghenesen, ende de weeck, ontstelde oft omghekeerde maghe wederom te verstercken ende kracht te gheven; in voegen dat sy de spijse wederom wel inhouden ende verteeren sal.

2. De Swarte Aelbesien en hebben in de medicijne gheen ghebruyck; selfs men vindt heel luttel menschen diese gheerne eten, als voorseydt is.

BIIVOEGHSEL.

De Aelbesien worden somtijdts een tamelijcken hooghe heester; seer wel dienende tot afschutsels ende haghen van de hoven, om dat sy haer genoegh laeten leyden ende buyghen, ende daer toe lichtelijck wassen ende vermenighvuldighen. Haer naemen, te weten van de Roode soorte, zijn Ribes, Ribesium Grossulae transmarinae, Uvae ursi van Galenus, als sommighe vermoeden, Grossulae rubrae, Ribes rubrum, Ribes Arabum, Isos Theophrasti; in ’t Fransoys Groisseletz transmarins, Groisselets rouges; in ’t Engelsch Ribes ende Redde Gooseberies. Eenige heetense hier te lande Adel-besiekens, om dat sy de edelste van alle beziekens zijn; maer die en moeten geen vermaeck in de Wijnbesien hebben; andere noemense Iohannes druyfkens. In Hongarijen heeten sy Apro tengori zolo.

Groote Roode Aelbesien wassen omtrent Inspruck ende elders in Tirool; ende hebben seer groote roode besien; ende de bloemen zijn oock wat roodtachtigh van verwe. Soodanigh soude wel moghen wesen de soorte die Lobel Berghsche Ribes noemt; welcke struyck uyt de Alpes van Duytschlandt gebroght is, draghende besien alsoo groot als een Haselnote. Sulcks is de Ribes vulgaris rubro flore van Clusius vermaent. Ende soodanighe Aelbesien, eertijdts uyt Italien ghebroght, zijn hier te lande nu ghemeyner dan in Italien self, met seer groote ende veele besien, scherp-rijnsch van smaeck.

Wilde Aelbesien, in ’t Latijn Ribes silvestre, is een struyck met veel kleyner bladeren dan die van de voorgaende soorten; de besien zijn soet oft smets. Sulcks is misschien die soorte daer Lobel af vermaent, met witter bladers ende tackskens, met soete besien, die hy niet ghesien en heeft. Oft sy is de Ribes vulgaris fructu dulci van Clusius; welcke soorte in ’t gheberghte van Oostenrijck wast; wiens vruchten niet sarp oft suer, maer heel soet van smaeck zijn; anders en verschilt dit ghewas van de ghemeyne nergens in. Hedensdaeghs vindtmen een soorte die half soet half suer is; sulcks alsmen onder de Aranien oft Granaten oock vindt.

Ribes monocarpos is een soorte van Clusius vermaent, wiens besien wat grooter zijn dan de Aelbesien; ende komen niet druyfs-gewijs voort, maer altijdt een alleen, gelijck de Stekelbesien; daerom hebben ’t sommighe Uva crispa rubro fructu ghenoemt, dat is, Roode Stekelbesie; ende is misschien een soorte van Bruyn-roode Stekelbesien, voren uyt Clusius in ’t Bijvoeghsel van de Stekelbesien vermaent.

Witte Aelbesien wassen aen een heester de ghemeyne Roode Aelbesien heel ghelijck, doch somtijdts wat hoogher opschietende; de bladeren zijn als die van de Roode; dan de vruchten zijn wit oft bleeckgeel van verwe, van eggerigheyt ende soeten smaeck de Roode ghelijckende. De bladeren ende schorssen der tacken zijn witter dan die van de roode; soo datmense haest kennen kan, al en dragen sy noch gheen vruchten. Sy heeten in ’t Latijn Ribes alba. Ghemeynlijck bloeyen sy vroeger dan d’andere: hebben oock somtijdts heel soete vruchten: maer ghemeynlijck rijnschsoetachtigh, oft wat min suer dan de Roode. Het saedt is meestendeel grooter dan dat van de Roode, door het vleesch ende dunne vlieskens doorschijnende, ende soo dese vrucht wat ontcierende. Men bevindt se drijerley; eenighe hebben veele bloemen ende veele vruchten; andere veele bloemen, weynigh vruchten; de derde weynigh bloemen, bijnae geen vruchten, al staen sy op eenen goeden grondt, ende al scheppen sy goede locht.

Het saedt van alle de soorten van Aelbesien in d’aerde ghesteken brenght seer haest ionge struycken voort, die in korten tijdt hoogh op schieten, ende vruchten dragen. Dan veel gheluckiger wordt dit ghewas van tackskens oft afghesneden stuckskens der struycken vermenigvuldight: want men bevint somtijdts, dat stuckskens niet langher dan eenen vingher, dweers in d’aerde ghesteken ende begraven, van het eerste iaer besien droeghen. Ende het is beter, dat men dese boomkens soo dickwijls vernieuwt, dan datmen de oude te hoogh laet wassen; want sy worden door ouderdom argher ende min drachtigh, als Petrus Hondius ende meer andere met hem bevonden hebben.

Oprecht Ribes van de Arabers, in ’t Latijn Ribes legitithum Arabum, is nae de meyninghe van Clusius ’t selve dat Bellonius daer voor houdt (hoe wel Dodoneus dat niet wel en derf toelaten) ende Rauwolfius aldus beschrijft. Het spruyt op den bergh Libano eerst in September uyt, alleenlijck twee bladeren hebbende, die ruygh zijn, rondt, soo groot als Docke-bladeren, staende op korte steelkens, die soo volsappigh zijn als de grootste steelen, die ruygh zijn, bijnae anderhalven voet hoogh, een duymbreedde dick, onderwaerts peersachtigh van verwe; uyt dese steelen wort in Aleppo het oprecht Rob de Ribes Serapionis gemaeckt, als den selven aldaer gesien heeft. De wortel is uyt den swarten peersch, langhachtigh, gerimpelt, krom ende gevlochten, niet lieflijck van smaeck. Hy en heeft daer geen bloemen noch geen saet oft vruchten aen gesien. Dan onder de Vremde cruyden is de Ribes Rauwolfij oock beschreven.

Het tweede gheslacht van Aelbesien oft de Swarte Aelbesie wast veel in de bosschen van de Alpes, ende langhs de Dijle, tusschen Mechelen ende Loven, hebbende bladers van Wijngaerdt oft Bryonie, welrieckende rijskens, die in ’t splijten groen vallen, ende draghen geelgroene bloemkens; ende daer [1174] nae swarte besien, als gheseydt is. Sy hebben dat eyghens, dat sy weeldigher wassen, ende hoogher opschieten, dan d’ander; ende oock dat niet alleen de bladeren, maer de botten, tusschen de vinghers ghewreven zijnde, eenen onlieffelijcken iae wantluysenachtighen reuck van haer spreyden: welcken reuck oock merckelijck is in de bezien, alsmense knauwt oft breeckt; nochtans vindtmen menschen die daer groot behaghen ende smaeck in hebben, iae bijnae daer niet mede te versaden en zijn; ende die souden dit ghewas wel voor een soorte van Amomum houden; ghelijck Gesnerus dat Pseudo-amomum noemt. Dan het heeft veele eygen naemen in ’t Latijn, te weten Ribes nigra, Ribes nigrum, Grossularia nigra ende Piperella; ende daer nae in ’t Fransch Groiselles noires ende Pomrier.

Kleyne Swarte Aelbesien wassen in Meissenlandt aen een heel kleyn heesterken.

Noch van de krachten.

Men acht de Aelbesien seer veel om alle pestighe ende haestighe besmettelijcke sieckten ende kortsen te wederstaen; ende den Rob van de selve, in de Apoteken veel te koope ghehouden, ende het cruydt oft de confectie, die van het sap met Suycker ghemaeckt wordt, is oock seer goedt tot alle de voorseyde ghebreken, gheneest de hertkloppinge, ende belet het braecken, ende beneemt de walginghe ende opworpen van de maghe; ende dient seer wel in de heete kortsen gebruyckt met eenighe verkoelende wateren gedroncken, oft in den mondt tegen den dorst gehouden; ende tegen de pockskens ende maselen.

Het sap magh in tonnen bewaert worden, ’t zy alleen om voor Veriuys te besighen, ghelijck het Limoen sap, ’t zy met wat Honigh vermenght, ende soo in wijse van eenen Wijn toeghemaeckt. Bijnae sulcks is den Aelbesien-Wijn oft Ribes-Wijn, die in de Apoteken van sommighe landen het heel iaer door bewaert ende verkocht wordt.

Aelbesien met Sulcker-water ghesoden, zijn oock goedt voor den dorst, ende voor de pestilentie: ende desen dranck is goedt teghen de dronckenschap, ende teghen den loop der vergulde aderen oft speene: dan om allerhande vloeden te stelpen, maghmen het ghedrooght sap van de Aelbesien innemen.

Eenen dranck van Aelbesien sap met Endivie water gemaeckt, is goedt teghen de kleyne pockskens ende maselen.

Aelbesien bladers worden van sommighe in mans pisse ende Edick ghesoden van elcks even veel tot de helft: ende van dien dranck eenen roomer tseffens ghedroncken, is seer goedt teghen de beten van slangen, als men de quetsure oft wonde met de ghestooten bladers stooft.

Eenighe seggen, dat de Swarte Aelbesien in alle haer deelen, soo wel loof als vruchten, de pestelijcke sieckten met een verborghen eyghentheydt wederstaen, alsoo wel als de Roode Aelbesien doen; andere sieden de ionghe spruyten als Asperges, ende etense teghen ’t graveel; nochtans de Kleyne Swarte Aelbesien worden in Meissenlandt voor vergiftigh ghehouden.

De bladeren van Swarte Aelbesien cruydt gheknauwt, doen den koude pisse vergaen: ende sy worden voor warm van aerdt ghehouden, nae ’t uytwijsen van den smaeck ende reuck soo wel der bladeren als der vruchten.

HET IX. KAPITTEL.

Van aalbessen. (Ribes rubrum en Ribes nigrum)

Geslachten.

De aalbessen groeien niet aan een stekelig gewas zoals de voorgaande stekelbessen, dan nochtans om zekere redenen en gewichtige oorzaken hebben we die na de stekelbessen willen stellen en beschrijven. Deze zijn hier te lande tweevormig, de eerste soort heeft rode bessen en de ander heeft er zwarte.

Gedaante.

1. De rode aalbessen hebben houtige taaie buigzame takken die met een bruine schors bedekt zijn en daaraan groeien breedachtige donkergroene bladeren die rondom de kanten geschaard en op sommige plaatsen diep gesneden zijn als de wijngaardbladeren, maar veel kleiner. De bloemen komen voort tussen de bladeren aan de jonge takjes en groeien veel tezamen aan een dun draadje dat nederwaarts hangt en als die bloemen vergaan komen aan dat draadje of dun steeltje vele besjes aan alle zijden voort die eerst groen en later rood zijn, van smaak wat zuurachtig, zeer verversend en lieflijk.

2. De zwarte aalbessen zijn van takken, bladeren en bloemen de rode aalbessen zeer gelijk, dan de vruchten of bessen zijn van kleur zwart en onlieflijk van smaak en daarom worden ze ook niet geteeld en ook niet veel gebruikt.

Plaats.

1. De rode aalbessen worden in vele hoven geplant en daarvan worden op sommige plaatsen tuinen en hagen gevlochten die men naast de wegen en aan de kanten van de hoven zet.

2. De zwarte aalbessen groeien vanzelf op vochtige ongebouwde plaatsen, bij de grachten en waterlopen en ze worden van zeer weinig mensen geacht en in de hoven onderhouden, als gezegd is.

Naam.

Dit gewas heet tegenwoordig in het Latijn Ribesium, Grossularia rubra en Grossularia transmarina, hier te lande besiekens over zee, maar gewoonlijk aelbesien, te weten de eerste soort met rode vruchten rode aalbessen, in het Latijn Ribesium fructu rubro en de andere soort Ribesium fructu nigro, dat is zwarte aalbessen. Dan in het Hoogduits heet deze rode soort Sant Johans traubel of traublin en Sant Johans beerlin, in het Frans groisseletz en groisselles d’outre mer, in het Italiaans uvetta rossa, in ’t Boheems jahodi S. Jana, maar in de apotheken is de voor vermelde rode soort het meest bekend met de naam Ribes en ze wordt met die naam van Serapio ook beschreven in het CCXLI. kapittel. Dan Fuchsius en Matthiolus willen staande houden dat onze Ribes en het Ribes van Serapio niet hetzelfde gewas zijn, nochtans kunnen ze geenszins loochenen of ontkennen dat het met de Ribes van Serapio heel goed overeen komt, maar de beschrijving die hij er van geeft, zeggen zij, verschilt van onze aalbessen want hij zegt aldus: ‘Ribes is een gewas met rode rankjes dat wat naar het groene trekt en grote, brede, ronde, groene bladeren en vruchten of bessen die zoet van smaak zijn en met enige zuurachtigheid koud en droog in de tweede graad’. Wat is er toch in deze beschrijving dat niet in onze rode aalbessen gevonden wordt? Want aangaande dat hij zegt dat het een plant is of een heester met rode en wat groenachtige takjes (de overzetter heeft capreolos in plaats van ramulos vertaald) dat bevindt men aan deze onze aalbessen ook want de jonge spruitjes met de bladeren zijn aan dit gewas in de lente roodachtig van kleur hoewel ze op den duur als ze oud geworden zijn wat bruin of zwartachtig zijn. Aangaande dat hij zegt dat de bladeren groot zijn, dat is [1173] ook waar want als men de bladeren van aalbeskruid met die van vele andere vergelijken wil zal men bevinden dat ze groter zijn dan het loof van vele heesters, dat ze breed en groen van kleur is ook duidelijk en men mag ze ook wel rond noemen, hoewel dat ze wat gesneden en rondom geschaard zijn. Wat is dan hetgeen dat belet dat men deze onze aalbessen niet voor de Ribes van Serapio en van de andere Arabische meesters mag houden? Voorwaar die daaraan twijfelen ontbreekt niets anders dan een goed oordeel en de wil om op die zaak goed en rijpelijk te letten, maar als ze die beschrijving die van Serapio gedaan is met de gedaante van onze rode aalbessen tezamen willen brengen en overwegen zullen ze die voor geen ander gewas houden kunnen. Dan indien misschien in enig woord iets twijfelachtigs zou mogen wezen (zoals in het woord capreolos in plaats van ramos) dat moet men de overzetter verwijten en opleggen, want om de waarheid te belijden, Serapio is op verschillende plaatsen niet goed overgezet of vertaald geweest zoals uit het kapittel van de Mumia duidelijk genoeg blijken kan, want Serapio heeft nimmermeer gemeend dat Mumia een menging was van Aloë en Myrrhe die met vochtigheid of vettigheid van het menselijk lichaam tezamen vermengd was, maar dat is van zijn overzetter versierd geweest zonder dat Serapio zelf er iets diergelijks van vermaand heeft en zo zal hij hier ook gemakkelijk in plaats van ramulos, dat is takjes, capreolos, dat is klauwiertjes, gesteld hebben.

Ribes van Bellonius. Voor de echte Ribes van de Arabieren heeft Petrus Bellonius in zijn boek De arboribus coniferis ons een ander soort van gewas getoond die hij op de berg Libanon in de koude gewesten gevonden heeft en daar gewoonlijk het hele jaar door sneeuw gezien wordt. De bladeren daarvan zijn groter dan die van zuring en ook kouder die met zes of zeven uit een wortel voortkomen. De bessen zijn rood die uit het midden van elk blad spruiten zoals het aan tongeblad en stekende palm gebeurt en hangen daar trosvormig of druifvormig bijeen. Dat het voor het echt Ribes te houden is besluit hij hieruit, te weten vanwege dat Serapio geschreven heeft dat Ribes op de bergen groeit die met sneeuw bedekt zijn, dan dat kan noch moet daaruit niet noodzakelijk volgen, want daar worden vele andere kruiden die op de koude sneeuwbergen dikwijls groeien gevonden die daarom nochtans geen Ribes zijn. Daarom moet men niet te gemakkelijk iets nieuws of zeker uit de woorden van de Arabische meesters besluiten aangezien dat ze soms zo weinig van vele dingen zeggen en die niet duidelijk of in het lang beschrijven en vooral aangaande deze Ribes, want onze aalbessen komen genoeg met de beschrijving van Ribes overeen die Serapio uit Ysaack gegeven heeft en haar krachten komen met die van de Ribes zo goed overeen, als gezegd is, dat het nodeloos is enig ander gewas naar de mening van Bellonius of ook van Fuchsius en Matthiolus voor echt Ribes te zoeken.

Aard, kracht en werking.

De rode aalbessen die alleen in de apotheken en in de spijzen of voor toespijs gebruikt worden zijn koud en verdrogend ver in de tweede graad en wat tezamen trekkend van nature met enige dunheid of fijnheid van delen. Deze rode aalbessen zijn om de voor vermelde eigenschappen zeer goed ingenomen tegen alle inwendige hitte van het bloed en tot alle hete koortsen, want ze verkoelen de brand en bedwingen de hitte van de gal en de scherpte van de galachtige gele vochtigheden en zijn goed om de hete maag en verhitte lever te verversen en het bloed te zuiveren of te matigen, ze weerstaan ook alle inwendige verrotting, ontstekingen of inflammatien.

Aalbessen in de mond gehouden of gekauwd verkoelen alle verhitting van de mond en laten de hete gezwellen zinken en uitslag er van en ze verslaan de dorst zeer krachtig in de hete koortsen.

Aalbessen stoppen ook de loop van de buik en de rode loop dat van hete galachtige of cholerische gele vochtigheden zijn oorsprong heeft en zijn zeer nuttig om cholera te genezen en de weke, ontstelde of omgekeerde maag wederom te versterken en kracht te geven, op die manier dat ze de spijs wederom goed inhouden en verteren zal.

2. De zwarte aalbessen hebben in de medicijnen geen gebruik en zelfs vindt men heel weinig mensen die ze graag eten, als gezegd is.

BIJVOEGING.

Aalbessen worden soms tamelijke hoge heesters die zeer goed dient tot afscheidingen en hagen van de hoven omdat ze zich genoeg laten leiden en buigen en daartoe gemakkelijker groeien en vermenigvuldigen. Haar namen, te weten van de rode soort, zijn Ribes, Ribesium Grossulae transmarinae, Uvae ursi van Galenus zoals sommige vermoeden, Grossulae rubrae, Ribes rubrum, Ribes Arabum, Isos Theophrasti, in het Frans groisseletz transmarins, groisselets rouges, in het Engels ribes en redde gooseberies. Enige noemen ze hier te lande adel-besiekens omdat ze de edelste van alle beskes zijn, maar die moeten geen vermaak in de wijnbessen hebben, andere noemen ze Johannes druyfkens. In Hongarije heten ze apro tengori zolo.

Grote rode aalbessen groeien omtrent Insbruk en elders in Tirol en hebben zeer grote rode bessen en de bloemen zijn ook wat roodachtig van kleur. (Ribes petraeum) Zodanige zou wel de soort mogen wezen die Lobel bergse Ribes noemt welke struik uit de Alpen van Duitsland gebracht is en bessen draagt zo groot als een hazelnoot. Zulks is de Ribes vulgaris rubro flore die van Clusius vermaand is. En zodanige aalbessen die eertijds uit Italië gebracht zijn zijn hier te lande nu algemener dan in Italië zelf met zeer grote en vele bessen die scherp rins van smaak zijn.

(Ribes rubrum) Wilde aalbessen, in het Latijn Ribes silvestre, is een struik met veel kleiner bladeren dan die van de voorgaande soorten, de bessen zijn zoet of zonder smaak. Zulks is misschien die soort daar Lobel van vermaant met wittere bladeren en takjes en met zoete bessen die hij niet gezien heeft. Of ze is de Ribes vulgaris fructu dulci van Clusius welke soort in het gebergte van Oostenrijk groeit en wiens vruchten niet scherp of zuur, maar heel zoet van smaak zijn, anders verschilt dit gewas van de gewone nergens in. Tegenwoordig vindt men een soort die half zoet en half zuur is zulks als men onder de oranjes of granaten ook vindt.

Ribes monocarpos is een soort van Clusius vermaant wiens bessen wat groter zijn dan de aalbessen en komen niet druifvormig voort, maar altijd een alleen net zoals de stekelbes en daarom hebben sommige het Uva crispa rubro fructu genoemd, dat is rode stekelbes en is misschien een soort van bruinrode stekelbessen die tevoren uit Clusius in het bijvoegsel van de stekelbessen vermaand zijn.

Witte aalbessen groeien aan een heester die geheel op de gewone rode aalbes lijkt, doch soms wat hoger opschiet, de bladeren zijn als die van de rode, dan de vruchten zijn wit of bleekgeel van kleur en van zuurheid en zoete smaak lijken ze op de rode. De bladeren en schorsen van de takken zijn witter dan die van de rode zodat men ze gauw herkennen kan al dragen ze noch geen vruchten. Ze heten in het Latijn Ribes alba. Gewoonlijk bloeien ze vroeger dan de andere en hebben ook soms heel zoete vruchten, maar gewoonlijk rins zoetachtig of wat minder zuur dan de rode. Het zaad is meestal groter dan dat van de rode dat door het vlees en dunne vliesjes doorschijnt en zo deze vrucht wat ontsiert. Men bevindt ze drievormig, enige hebben vele bloemen en vele vruchten, andere vele bloemen en weinig vruchten en de derde weinig bloemen en bijna geen vruchten al staan ze op een goede grond en al scheppen ze goede lucht.

Het zaad van alle soorten van aalbessen in de aarde gestoken brengt zeer gauw jonge struiken voort die in korte tijd hoog opschieten en vruchten dragen. Dan veel gelukkiger wordt dit gewas van takjes of afgesneden stukjes van de struiken vermenigvuldigd, want men bevindt soms dat stukjes die niet langer dan een vinger zijn en dwars in de aarde gestoken en begraven in het eerste jaar bessen dragen. En het is beter dat men deze boompjes zo dikwijls vernieuwt dan dat men de oude te hoog laat groeien, want ze worden door ouderdom erger en minder drachtig, als Petrus Hondius en meer andere met hem bevonden hebben.

Echte Ribes van de Arabieren, in het Latijn Ribes legitithum Arabum, is naar de mening van Clusius hetzelfde dat Bellonius daar voor houdt (hoewel Dodonaeus dat niet goed durft toe te laten) en Rauwolfius aldus beschrijft. ‘Het spruit op de berg Libanon eerst in september uit en heeft alleen twee bladeren die ruig zijn en rond en zo groot als hoefbladeren en op een kort steeltje staan die zo vol sappig zijn als de grootste stelen, die ruig zijn en bijna vijf en veertig cm hoog, een duimbreed dik en van onderen paarsachtig van kleur en uit deze stelen wordt in Aleppo het echt Rob de Ribes Serapionis gemaakt zoals dezelfde daar gezien heeft. De wortel is uit het zwarte paars, langachtig, gerimpeld, krom en gevlochten en niet lieflijk van smaak’. Hij heeft er geen bloemen noch zaad of vruchten aan gezien. Dan onder de vreemde kruiden is de Ribes Rauwolfij ook beschreven.

(Ribes alpinum) Het tweede geslacht van aalbessen of de zwarte aalbes groeit veel in de bossen van de Alpen en langs de Dijle, tussen Mechelen en Leuven en heeft bladeren als die van wijngaard of Bryonia, welriekende twijgen die in het splijten groen kleuren en geelgroene bloempjes dragen en daarna [1174] zwarte bessen, als gezegd is. Ze hebben dat eigens dat ze weelderig groeien en hoger opschieten dan de ander en ook dat niet alleen de bladeren, maar de knoppen die tussen de vingers gewreven worden een onlieflijke, ja wandluisachtige reuk van zich verspreiden welke reuk ook merkelijk is in de bessen als men ze kauwt of breekt, nochtans vindt men mensen die er groot behagen en smaak in hebben, ja bijna er niet mee te verzadigen zijn en die zouden dit gewas wel voor een soort van Amomum houden net zoals Gesnerus dat Pseudo-amomum noemt. Dan het heeft vele eigen namen in het Latijn, te weten Ribes nigra, Ribes nigrum, Grossularia nigra en Piperella en daarnaar in het Frans groiselles noires en pomrier.

Kleine zwarte aalbessen groeien in Meissenland aan een heel klein heestertje.

Noch van de krachten.

Men acht de aalbessen zeer veel om alle pestachtige en haastige besmettelijke ziekten en koortsen te weerstaan en de Rob er van die in de apotheken veel te koop gehouden wordt en het kruid of de confectie die van het sap met suiker gemaakt wordt is ook zeer goed tot alle de voor vermelde gebreken, geneest de hartklopping en belet het braken en beneemt de walgen en opwerpen van de maag en dient zeer goed in de hete koortsen gebruikt en met enige verkoelende wateren gedronken of in de mond tegen de dorst gehouden en tegen de pokken en mazelen.

Het sap mag in tonnen bewaard worden, hetzij alleen om voor sap van onrijpe druiven te gebruiken net zoals het limoensap, hetzij met wat honig vermengt en zo op de manier van een wijn klaar maakt. Bijna zulks is de aalbeswijn of Ribeswijn die in de apotheken van sommige landen het hele jaar door bewaard en verkocht wordt.

Aalbessen met zuringwater gekookt zijn ook goed voor de dorst en tegen de pest en deze drank is goed tegen de dronkenschap en tegen de loop van de vergulde aderen of aambeien, dan om allerhande vloeden te stelpen mag men het gedroogde sap van de aalbessen innemen.

Een drank van aalbessensap met andijviewater gemaakt is goed tegen de kleine pokjes en mazelen.

Aalbessenbladeren worden van sommige in mannenplas en azijn gekookt en van elk evenveel en tot de helft verkoken en van die drank een roemer tegelijk gedronken is zeer goed tegen de beten van slangen als men de kwetsing of wond met de gestoten bladeren stooft.

Enige zeggen dat de zwarte aalbessen in al haar delen en zowel loof als vruchten de pestachtige ziekten met een verborgen eigenschap weerstaan net zo goed als de rode aalbessen doen, andere koken de jonge spruiten als asperges en eten ze tegen het niergruis, nochtans de kleine zwarte aalbes wordt in Meissenlandt voor vergiftig gehouden.

De bladeren van zwart aalbeskruid gekauwd laat de koude plas vergaan en ze worden voor warm van aard gehouden naar het uitwijzen van de smaak en reuk en zowel de bladeren als de vruchten.

HET VIII. CAPITEL.

Van Stekelbesien.

Ghedaente.

De heester, diemen Stekelbesien noemt, is een houtachtigh stekeligh gewas, omtrent dry oft meer voeten [1171] hoogh wassende; ende heeft veele witachtighe tackskens ende rijskens, met veele seer stekende scherpe doornkens beset: daer aen wassen schoone groene sachte ende wat wolachtige oft hayrachtighe, niet soo groote breedachtighe ende rondachtighe, doch schier gelijck het Wijngaerdt loof ghesneden ende voorts oock rondom de kanten kleyn ghekertelde ende geschaerde bladeren. Tusschen die bladeren wassen kleyne bloemkens, uyt den grasverwighen wit, oft wat nae den peerschen treckende; ende daer nae volgen ronde Beziekens, niet tros-gewijs oft druyfs-ghewijs tsamen vergadert oft gehoopt, maer langhs de tackskens als andere Bezien herwaerts ende derwaerts verspreydt hangende, eerst van verwe groen, wrangh oft straf van smaeck, dan als sy rijp gheworden zijn, klaer doorschijnende, ende geelachtigh oft wat rosachtigh van verwe, met wijnachtigh sap vervult, wat soetachtigh van smaeck; ende daer in schuylt witachtigh saedt. De wortel is dun, hardt ende houtachtigh, ende heeft veele aenwassende faselinghen.

Plaetse.

Stekelbesien wassen hier te lande alom ende schier in alle hoven, ende aen de kanten van de velden: ende dienen dickwijls om daer tuynen ende haghen van te maecken.

Tijdt.

De Stekelbesie haghe wordt seer vroegh in Meert ende dickwijls oock in Sprockelle groen. In April komen de bloemen voort, ende in Mey de bezien; die dan in de spijse veel ghebruyckt worden, als sy noch niet volkomen geel oft rijp gevonden zijn. Dan in ’t eynde van de Braeckmaendt worden sy rijp.

Naem.

Dese heester en heeft gheenen naem by de oude Meesters, diese niet ghekent en hebben, oft niet gheacht. Dan de nieuwe Cruydt-beschrijvers gevense somtijdts den naem van Grossularia; somtijts noemen sijse met den naem van de Besie selve, te weten Uva crispa, Uva spina, Uva spinella ende Uva crispina. Hier te lande heet sy, midtsgaders haer bezien, gemeynlijck Stekelbesien, Knoeselen ende Kroesbesien; in Hooghduytschlandt Krauszbeer, Krauselbeer; in Vranckrijck Groiselles, in ’t Engelsch Goes berrye; in ’t Spaensch Uva craspa oft Espina; in ’t Italiaensch Uva spina. Het is een ghewas op sijn selven, ende is geen soorte van Rhamnus, als uyt de beschrijvinge van Rhamnus korts hier nae blijcken sal. Het en is oock geen soorte van die Doornen, die in ’t Griecks Acantha keanothos ghenoemt wordt; de welcke Theophrastus schrijft bijnae ghelijck het gras uyt der aerden te spruyten.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De vruchten van dit ghewas oft Stekelbesien, eer sy rijp zijn, alsoo sy meest ghebruyckt worden, zijn koudt ende droogh, heel verre in den tweeden graed, ende tsamentreckende van naturen, de onrijpe Wijnbesien volnaer gelijckende: daerom worden sy by de spijsen in stede van de onrijpe Wijnbesien oft voor Veriuys gedaen: ende het vleeschsop oft ander nat, daer sy in ghesoden zijn, behoudt daer van eenen seer aenghenaemen smaeck ende maeckt lust ende appetijt om eten: verkoelt de heete maghe ende lever, ende doet vergaen de overvloedighe inwendige hitte; ende is goedt ghebruyckt de ghene die kortsachtigh zijn.

Men koocktse ende siedtse oock op verscheyden andere wijsen: dan in welcker voegen sy bereydt worden, sy doen altijdt rouw ende koudt sap oft gijl in den lijfve groeyen; ’t welck heel luttel oft niet met allen tot de voedinge van ’t lichaem en streckt.

Deselve onrijpe Stekelbesien ingenomen, stelpen oock den loop des buycks, ende alle bloedtgangh, ende oock de maendtstonden van de vrouwen, ten zy dat iemandt seer weeck oft koudt van mage is; want dusdanighe menschen en helpen sy niet, maer sy beswaeren hun het inghewant, oft sy beroeren hun den gantschen buyck ende darmen.

De rijpe Stekelbesien, gelijck sy soeter van smaeck zijn, soo en zijn sy oock bijnae niet met allen tsamentreckende van aerd; ende hebben eenige kleyne warmte in haer, oock soo gheven sy den lijfve wat meer voedtsels dan de onrijpe: ende dat selve sap, dat sy by brenghen, en is soo rouw niet als ’t ghene dat van de onrijpe komt. Nochtans worden sy seer selden ghesocht om by de spijsen te doen, ende voor sause te strecken, oft alleen ghegheten te worden.

BIIVOEGHSEL.

De Stekelbesien worden door oeffeninghe veel grooter, soeter ende lieffelijcker van smaeck: als in de boecken van de Landtwinninghe in ’t langhe beschreven staet: ende sulcks is de gene die Clusius Grossularia maiore fructu noemt, met grooter bladeren ende bezien. In Italien wast een wilde soorte die heel ronde ende ruyghe vruchten heeft: daer de tamme soorte dickwijls langhworpigh is als een ey. Voorts in Hooghduytschlandt heet dit ghewas oock somtijdts Wegdorn; in Italien Craspina, Crespigno oft Crispino (ghelijck sy den Sauseboom oock noemen) de vrucht Crespigne, somtijdts Uva marina, (qualijck Uva macina), soose andere in ’t Latijn oock noemen: Anguillara hielse voor de Vitis precia van Plinius.

Bruynroode Stekelbesie, van Clusius beschreven, ende Grossularia fructu obscure purpurascente ghenoemt, heeft grooter ende swarter bladeren, aen elcke oorsprongh der bladeren een dorenken hebbende, (somtijdts twee, somtijdts oock gheen met allen) ’t welck korter ende veel slapper is dan de ghemeyne Kruysdorenen; beneffens de welcke noch veele andere slappe ende weecke veel korter dorenkens hier ende daer langhs de tacken verspreydt staen: de schorsse van de tacken is uyt den bruynen peersachtigh van verwe; de besien zijn groen als de ghemeyne, soo langh als sy noch onrijp zijn, maer rijp wordende krijghen sy een peersche verwe; ende volkomen rijp zijnde ghelijckende sy sommighe bruyne oft swartpeersche Pruymen.

Noch van de krachten.

De Stekelbesien, als gheseydt is, verkoelen ende stoppen een weynigh, als sy noch niet heel rijp zijn, ende benemen de groote hitte van ’t inghewant, ende zijn daerom seer goedt teghen de brandende oft haestighe kortsen met Suycker geconfijt. In ’t kort, sy hebben de kracht van Sauseboom, Veriuys ende Aelbesien: ende de Stekelbesien ingenomen stelpen den buyckloop ende allerley bloedtgangh: sonderlinghen ’t sap daer van ghedrooght. De selve zijn de swangere vrouwen seer aenghenaem ende nut; want sy gheven haer kracht, ende beletten haer van kinde te misvallen: ende maecken haer altijdt goeden etens lust. Dan sy zijn de swaermoedighe melancholijcke menschen quaedt, ende maecken hun maeghe al te rouw ende swaer; ende stoppen hun den buyck al te seer; in sonderheydt rouw ghegheten.

Dan op dat sy min schade doen, salmense met Eppe oft met Peterselie wel morw sieden; ende dan salmense de heete ionghe menschen ingheven.

Soo ghebruyckt zijnde, zijnse seer goedt om den hoest te verslaen, ende alle inwendighe verrottinghe te beletten: daerom strecken sy in de pestighe sieckten voor voedtsel ende voor een medicijne; de welcke het herte ende ’t gantsche inghewant versterckt, ende van alle besmettinghe ende brandt bevrijdt. De selve besien zijn oock goedt gheleydt op alle heete vierighe sweeringhen ende gheswillen, ende op ’t wildt vier; daer toe dienen oock de bladeren, maer niet soo wel. De ionghe bladerkens rouw ghegheten doen water maecken, ende zijn goedt inghenomen de ghene die met ’t graveel oft steen ghequelt zijn. [1172]

De rijpe besien zijn somtijdts heel soet, iae al te soet; ende daerom bederven sy in den lijfve haest, ende veroorsaecken pijn in den buyck; ende worden ghelooft galachtigh quaedt bloedt te maecken, oft het ander bloedt te bederven; dan de onrijpe en doen sonderlinghe gheen quaedt, om dat sy rouwen windighen gijl voortbrenghen.

De ionge bladerkens dienen oock somtijdts om de sijde-wormen te voeden, alsmen gheen Moerbesien loof bekomen en kan: men bevindt, dat de voorseyde beestkens gheen ander loof en eten dan de Moerbesie bladeren eerstelijck, ende somtijdts dese Stekelbesie-bladeren.

HET VIII. KAPITTEL.

Van stekelbessen. (Ribes grossularia)

Gedaante.

De heester die men stekelbes noemt is een houtachtig stekelig gewas dat omtrent negentig of meer voeten [1171] hoog groeit en heeft vele witachtige takjes en twijgen die met vele zeer stekende scherpe doorntjes bezet zijn en daaraan groeien mooie groene zachte en wat wolachtige of haarachtige, niet zo grote breedachtige en rondachtige, doch vrijwel gelijk het wijngaard loof gesneden en voorts ook rondom de kanten klein gekartelde en geschaarde bladeren. Tussen die bladeren groeien kleine bloempjes die uit het graskleurige wit zijn of wat naar het paarse trekken en daarna volgen ronde besjes die niet trosvormig of druifvormig tezamen verzameld of gehoopt zijn, maar langs de takjes als andere bessen herwaarts en derwaarts verspreidt hangen en zijn eerst van kleur groen en wrang of straf van smaak, dan als ze rijp geworden zijn helder doorschijnend en geelachtig of wat rosachtig van kleur en met wijnachtig sap vervult, wat zoetachtig van smaak en daarin schuilt witachtig zaad. De wortel is dun, hard en houtachtig en heeft vele aangroeiende vezels.

Plaats.

Stekelbessen groeien hier te lande alom en vrijwel in alle hoven en aan de kanten van de velden en dienen dikwijls om er tuinen en hagen van te maken.

Tijd.

De stekelbeshaag wordt zeer vroeg in maart en dikwijls ook in februari groen. In april komen de bloemen voort en in mei de bessen die dan in de spijs veel gebruikt worden als ze noch niet volkomen geel of rijp gevonden zijn. Dan op het eind van juni worden ze rijp.

Naam.

Deze heester heeft geen naam bij de oude meesters die het niet gekend hebben of niet geacht. Dan de nieuwe kruidbeschrijvers geven het soms de naam van Grossularia, soms noemen ze het met de naam van de bes zelf, te weten Uva crispa, Uva spina, Uva spinella en Uva crispina. Hier te lande heet het met haar bessen gewoonlijk stekelbesien, knoeselen en kroesbesien, in Hoogduitsland Krauszbeer of Krauselbeer, in Frankrijk groiselles, in het Engels goes berrye, in het Spaans uva craspa of espina, in het Italiaans uva spina. Het is een gewas op zichzelf en is geen soort van Rhamnus zoals uit de beschrijving van Rhamnus kort hierna blijken zal. Het is ook geen soort van die doornen die in het Grieks Acantha keanothos genoemd wordt die Theophrastus schrijft bijna gelijk met het gras uit de aarde te spruiten.

Aard, kracht en werking.

De vruchten van dit gewas of stekelbes eer ze rijp zijn zo ze het meest gebruikt worden zijn koud en droog heel ver in de tweede graad en tezamen trekkend van naturen, de onrijpe wijnbessen volledig gelijk en daarom worden ze bij de spijzen in plaats van de onrijpe wijnbessen of voor sap van onrijpe druiven gedaan en het vleessap of ander nat daar ze in gekookt zijn behoudt daarvan een zeer aangename smaak en maakt lust en appetijt om te eten, verkoelt de hete maag en lever en laat de overvloedige inwendige hitte vergaan en is goed gebruikt diegene die koortsachtig zijn.

Men kookt ze en kookt ze ook op verschillende andere manieren, dan op welke manier ze bereid worden, ze laten altijd rouw en koud sap of gijl in het lijf groeien wat heel weinig of geheel niets tot de voeding van het lichaam strekt.

Die onrijpe stekelbessen ingenomen stelpen ook de loop van de buik en alle bloedgang en ook de maandstonden van de vrouwen, tenzij dat iemand zeer week of koud van maag is want dusdanige mensen helpen ze niet maar ze bezwaren hun het ingewand of ze beroeren bij hun de ganse buik en darmen.

De rijpe stekelbessen net zoals ze zoeter van smaak zijn zo zijn ze ook bijna geheel niet tezamen trekkend van aard en hebben enige kleine warmte in zich en ook geven ze het lijf wat meer voedsel dan de onrijpe en dat sap dat ze bij brengen is niet zo rouw als hetgeen dat van de onrijpe komt. Nochtans worden ze zeer zelden gezocht om bij de spijzen te doen en voor saus te strekken of alleen gegeten te worden.

BIJVOEGING.

De stekelbessen worden door teelt veel groter, zoeter en lieflijker van smaak zoals in de boeken van de landwinning in het lang beschreven staat en zulks is diegene die Clusius Grossularia majore fructu noemt met grotere bladeren en bessen. In Italië groeit een wilde soort die heel ronde en ruige vruchten heeft daar de tamme soort dikwijls langwerpig is als een ei. Voorts in Hoogduitsland heet dit gewas ook soms Wegdorn, in Italië craspina, crespigno oft crispino (net zoals de Berberis ook noemen) de vrucht crespigne en soms uva marina, (kwalijk Uva macina) zo andere het in het Latijn ook noemen, Anguillara hield ze voor de Vitis precia van Plinius.

Bruinrode stekelbes is van Clusius beschreven en Grossularia fructu obscure purpurascente genoemd, heeft groter en zwarter bladeren die aan elke oorsprong van de bladeren een dorentje hebben (soms twee en soms ook geen met allen) wat korter en veel slapper is dan de gewone kruisdorens waarnaast noch vele andere slappe en weke veel korter dorentjes hier en daar langs de takken verspreidt staan, de schors van de takken is uit het bruine paarsachtig van kleur, de bessen zijn groen als de gewone zolang als ze noch onrijp zijn, maar als ze rijp worden krijgen ze een paarse kleur en volkomen rijp lijken ze op sommige bruine of zwartpaarse pruimen.

Noch van de krachten.

De stekelbessen, als gezegd is, verkoelen en stoppen wat als ze noch niet heel rijp zijn en benemen de grote hitte van het ingewand en zijn daarom zeer goed tegen de brandende of snelle koortsen met suiker gekonfijt. In het kort, ze hebben de kracht van Berberis, sap van onrijpe druiven en aalbessen en de stekelbessen ingenomen stelpen de buikloop en allerlei bloedgang en vooral het sap er van gedroogd. Die zijn de zwangere vrouwen zeer aangenaam en nuttig want ze geven hun kracht en beletten om van kind te misvallen en maken ze altijd met goede eetlust. Dan ze zijn de zwaarmoedige melancholische mensen kwaad en maken hun maag al te ruw en zwaar en stoppen bij hun de buik al te zeer en vooral rouw gegeten.

Dan zodat ze minder schade doen zal men ze met eppe of met peterselie wel murw koken en dan zal men ze de hete jonge mensen ingeven.

Zo gebruikt zijn ze zeer goed om de hoest te verslaan en alle inwendige verrotting te beletten en daarom verstrekken ze in de pestachtige ziekten voor voedsel en voor een medicijn die het hart en het ganse ingewand versterkt en van alle besmetting en brand bevrijdt. Die bessen zijn ook goed gelegd op alle hete vurige zweren en gezwellen en op het wild vuur en daartoe dienen ook de bladeren, maar niet zo goed. De jonge bladertjes rouw gegeten laten water maken en zijn goed ingenomen diegene die met niergruis of steen gekweld zijn. [1172]

De rijpe bessen zijn soms heel zoet, ja al te zoet en daarom bederven ze gauw in het lijf en veroorzaken pijn in de buik en worden geloofd galachtig kwaad bloed te maken of het andere bloed te bederven, dan de onrijpe doen geen bijzonder kwaad omdat ze ruwe windige gijl voortbrengen.

De jonge bladertjes dienen ook soms om de zijdewormen te voeden als men geen moerbeienblad bekomen kan en men bevindt dat de voor vermelde beestjes geen ander loof eten dan eerst de moerbeibladeren en soms deze stekelbesbladeren.