Conium

HET XXXV. CAPITEL.

Van Scheerlinck oft Dulle-kervel.

Ghedaente.

Dulle Kervel oft Scheerlinck wordt somtijdts vier oft vijf voeten hoogh oft hoogher, ende heeft eenen langhen Venckelachtighe, gheladden, dicken halm oft steel, die veele leden ende knoopen heeft, ende van binnen hol is, van buyten bleeck groen, doch met sommighe roodachtighe placken als Slanghen vellen oft Adders huyden gheteeckent: op ’t sop van den welcken groote kroonkens oft kranskens staen, van witte bloemkens vergadert: daer nae volghen saeden, de Anijs-saeden niet onghelijck, doch wat witter. De bladeren zijn seer ghekertelt ende kleyn ghesneden, de Kervel bladeren bijnae ghelijckende, maer veel grooter, ende van reuck ende verwe van de selve seer verschillende. De wortel is een spanne langh, soo dick als eenen vingher, wit, ende als den steel ten voorschijn komt, dan is sy binnen ijdel oft hol, anders is sy vol ende vast.

Dit gantsche cruydt gheeft eenen onlieffelijcken ende vuylen swaeren reuck uyt alle sijn deelen.

Plaetse.

Het wast overvloedighlijck buyten de steden ende dorpen, allesins op kaele schaduwachtighe plaetsen ende in vetten grondt, neffens de grachten ende dijcken, ende by de haghen ende hegghen oft kanten van de velden, bouw-landen, weyen ende beemden.

Tijdt.

Scheerlinck bloeyt meest in Hoymaendt: ende is gheladen met sijn saedt in de Oogstmaendt, ende noch later.

Naem.

Dit cruydt is in Brabandt Scheerlinck ende Dulle-kervel gheheeten; in Hooghduytschlandt Schirling oft Witscherling; in Vranckrijck Cigüe; in Spaegnien Ceguta y Canabeya. Den Latijnschen naem is Cicuta; den Grieckschen Conion oft Coneion.

Aerd, Kracht ende Hindernisse.

Scheerlinck is uyt der maeten seer verkoelende van aerd ende krachten, ghelijck Galenus betuyght. Daerom doen seer onbedachtelijck ende onwijsselijck alle de ghene die dat cruydt op de klootkens van de ionge knechtkens, oft op de borsten van de ionghe dochters leggen, om den onmatighen wasdom van de selve te beletten, ende te maecken dat sy niet te seer en swillen, oft grooter worden dan het het haer behoorlijck dunckt te wesen. Want behalven dat het oorsaeck is dat de selve deelen lichtelijck tot een uytteeringhe oft andere verdrooginghe ghebroght worden, daer beneffens is dat selve cruydt het herte ende de lever seer hinderlijck, al en wordt het maer alleen van buyten opgeleydt: maer nochtans doet het de selve veel meer quaets van binnen den lijfve met spijse oft dranck ingegheven. Want, als Dioscorides verhaelt, den Scheerlinck moet gherekent worden onder het ghetal van de doodelijcke dinghen, die den mensche door haer koude eygentheydt het leven verkorten.

Dan teghen ’t quaedt van dit cruydt, eer dat tot het herte oft ander inghewant ghekomen is, houdt Plinius voor een seer goede baete, den mensche daer Wijn op te drincken te gheven: den welcken door sijn verwarmende kracht, den kouwen aerd van den Scheerlinck gantsch overwinnen sal. Dan alsmen dat selve cruydt met Wijn vermengt, ende iemanden te samen ingeeft, dan en is daer geen hulpe oft baete tegen: maer den mensche sal daer sonder twijffel af sterven, soo de ouders versekeren.

Desen Scheerlinck oft Coneion is te Athenen ghebruyckt gheweest om den seer Wijsen man ende Philosooph Socrates te dooden, als Plato schrijft.

Hier uyt blijckt merckelijck ghenoegh, in hoe groote ende hinderlijcke dwalinghe de Apotekers hier voor-tijdts pleghen te wesen, doen sy ’t saedt van Scheerlinck in stede van ’t saedt van Harmel oft Wijn-Ruyte ghebruyckten. Dan die dwalinghe is nu over langh ontdeckt, uytgheroeyt oft weghghenomen gheweest.

BIIVOEGHSEL.

In Hooghduytschlandt heet dit cruydt somtijdts Wuterich, Weterich, Schirling ende Wunscherling; in ’t Nederduytsch Dulle Peterselie, Winterlinck, ende Pijp-cruydt; oock Herders-pijpen; in ’t Enghelsch Homloke; in ’t Fransch Seguë oft oock Coucuë.

Gheslachten van Cicuta ende Cicutaria. Dese zijn veelerhande, van den anderen verschillende, in verwe ende grootte van de bladeren, reuck ende meer andere teeckenen.

1. Groote Scheerlinck van Cordus beschreven, wordt seer hoogh, ende wast veel in Beyerlandt.

2. Aldergrootsten Scheerlinck, van Lobel Cicutaria maxima gheheeten; de welcke hy twijfelen wilt oft wel soude moghen wesen de derde Thapsia van Salamanca, by Clusius beschreven.

3. Seer Stinckende Cicutaria met breede bladeren, in ’t Latijn Cicutaria latifolia foeditissima, is aen haeren vuylen reuck kenbaer ghenoegh, ende aen haer breede bladeren: soo dat de ghene diese voor Griecksch Seseli aensien, seer bedrogen zijn; als oock zijnde ghene diese voor de voorseyde derde Thapsia aenghesien hebben. Sulcks is dat andere Apium Cicutarium noemen, ende qualijck voor Apium Theophrastis oft Selinum houden.

4. Water Scheerlinck, in ’t Latijn Cicutaria palustris, heeft eenen slappen steel, ghemeynlijck ter aerden ligghende: het saedt is als dat van de Kervel. Het is tweederhande, nae de bloemen, die somtijdts wit zijn, somtijdts peersch.

5. Ander Water-Scheerlinck, in t Latijn Cicutaria palustris alia oft Phellandrium, is van Dodoneus elders beschreven.

6. Water Scheerlinck van Duytschlandt heeft seer dunne bladeren, witte bloemen, wit groot saedt, ende is vuyl van reuck, ende wast aen de kanten van de vijvers.

7. Kleynen Scheerlinck van Cordus is van ghedaente de Peterselie soo ghelijck, dat veele daer door bedroghen zijn gheweest, die ’t gheten hebben. Het en stinckt niet, ende is allesins ghemeyn, ende wordt Wilde Peterselie gheheeten, van Lobel Cicutaria fatua in ’t Latijn; sommighe heeten het in Hooghduytsch Die Gleiste, in ’t Latijn Cicuta minor Cordi; ende Apium cicutarium Camerarij, om datse blinckt als Eppe oft Peterselie.

8. Scheerlinck oft Cicutaria van Oostenrijck, van Clusius in ’t Latijn gheheeten Cicutaria Pannonica, inde Oostenrijcksche taele Peperlino oft Peterlin, in ’t Hungersch Magiato salata, is als ’t ghene dat Camararius Bolbocastanon coniophyllon noemt, ende voor een soorte van Kleyne Eerdnoten houdt. Want haer bladeren zijn als die van de Eerdtnote, scherp van smaeck: de bloemen zijn wit; het saedt is langhworpigh. De wortel is knobbelachtigh, by nae als de Eerdnote, met een swarte schorsse, van smaeck als de wilde Pastinake; ende vergaet alle iaer. Het bloeyt in April ende Mey; in Braeckmaendt ende is het saedt rijp. Het langh ghebruyck van dit cruydt is schadelijck, ende veroorsaeckt een swaerigheydt des hooft ende eenen hooftsweer; hoe wel dat de versche ende volsappighe wortelen ende teere bladeren in de Lente aldaer veel verkocht ende met Olie, Asijn ende Sout voor salaet ghegheten worden.

Noch zijnder veele andere cruyden met bladeren de Cicuta niet qualijck ghelijckende; maer die zijn by de Moes-cruyden ende oock elders bequamelijcker ghestelt: als zijn naementlijck Myrrhis oft wilde Kervel, ende den Duyven-voet, ende meer andere. [757]

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Scheerlinck is seer koudt, tot in den vierden graed volkomentlijck, ende daerom is het doodelijck binnen den lijfve ghenomen. Van buyten teghen eenighe ghebreken op gheleydt maeckt de menschen ten eeuwighen daghe ghebreckelijck ende onsterck. Daerom moeten wel toe sien al de ghene die Scheerlinck op alle wildt vier ende verhittinghen plaesters-gewijs legghen, om de pijne te versoeten, ende de hitte te verkoelen. Want de selve en sullen niet beter varen, dan oft sy daer Bilsen oft Opium op gheleydt hadden, ende door al dusdanighe versoetenisse, die van seer koude cruyden, als van Opium, Bilsen ende Scheerlinck komt, en wordt de sieckte ende het lidt, daer die weedoom in is, wordt voosch ende half doodt ghemaeckt, alsoo dat het die sieckte ende pijne niet ghevoelen en kan. Maer als dat lichaem ende lidt wederom tot den selven komt, dan is de smerte grooter dan sy te voren was, ende de sieckte is quader om ghenesen, midts het sterck verkouwen van de selve cruyden, dat die sieckten, sonderlinghen de koude, seer wederspannigh maeckt. Daerom en salmen dusdanighe cruyden tot versoetenisse van eenighe pijnen niet ghebruycken, dan in groote noodt, als die pijnen seer groot ende onverdragelijck schijnen. Ende dan is het somtijdts ghebeurt, datmen de kramp daer mede ghenesen heeft. Anders soo heeft dit ghewas eenen schadelijcke eygentheydt, die de herssenen voor allen seer ontstelt, want sommighe krijghen daer draeyinghe in ’t hooft van, sommighe krijghen hooftsweer, sommighe wordender dul van, sommighe sterven daer van. Ende die van Athenen (als Dodoneus eensdeels vermaent) wisten een seker gewicht van ’t sap van dit cruydt hun misdadighe in te gheven, die sy tot de doodt verwesen hadden. Sommighe, die daer niet te veel af inghenomen hebben, blijven alle hun leven langh onghesont ende quelende, als boven oock vermaent is.

Nochtans soo zijnder sommighe vogelen die door dit cruydt vet worden, naementlijck de Spreeuwen. De Esels pleghen dat oock veel ende gheerne te eten: dan sy worden daer soo slaperigh van, dat het ghebeurt, is datmense levende ghevilt ende de huyt afghetrocken heeft, eer sy wacker gheworden zijn.

De backers, als sy den oven te heet ghestoockt hebben, soo dat sy het broodt souden moghen verbluysteren oft verbranden, wopren in den oven een handtvol oft twee van het rijp oft onrijp saedt van Dulle Kervel (te weten die hier te lande ghemeyn is, ende min stinckt) waer door midts het ghekrack, ende sonderlinge kracht, belett wordt dat het broodt van ’t vier beschadight en wordt, als Lobel betuyght.

De Visschers ghebruycken dit cruydt om de visschen te vangen, ’t zy alleen, ’t zy daer wat Venckel-bladeren by doende

EYNDE VAN HET VIERTIENSTE BOECK.

HET XXXV. KAPITTEL.

Van scheerling of dolle kervel. (Conium maculatum)

Gedaante.

Dolle kervel of scheerling wordt soms honderd twintig of honderd vijftig cm hoog of hoger en heeft een lange venkelachtige, gladde, dikke halm of steel die vele leden en knopen heeft en van binnen hol is, van buiten bleekgroen, doch met sommige roodachtige plekken als slangenvellen of adderhuiden getekend, op de top er van staan grote kroontjes of kransjes die van witte bloempjes verzameld zijn en daarna volgen zaden die veel op anijszaden lijken, doch wat witter. De bladeren zijn zeer gekarteld en klein gesneden en lijken bijna op kervelbladeren, maar veel groter en van reuk en kleur verschillen ze er veel van. De wortel is zeventien cm lang en zo dik als een vinger, wit en als de steel tevoorschijn komt is ze binnen ijdel of hol, anders is ze vol en vast.

Dit ganse kruid geeft een onlieflijke en vuile zware reuk uit al zijn delen.

Plaats.

Het groeit overvloedig buiten de steden en dorpen en alleszins op kale schaduwachtige plaatsen en in vette grond naast de grachten en dijken en bij de hagen en heggen of kanten van de velden, bouwlanden, weiden en beemden.

Tijd.

Scheerling bloeit meest in juli en is geladen met zijn zaad in augustus en noch later.

Naam.

Dit kruid is in Brabant scheerlinck en dulle-kervel genoemd, in Hoogduitsland Schirling of Witscherling, in Frankrijk cigüe, in Spanje ceguta y canabeya. De Latijnse naam is Cicuta, de Griekse Conion of Coneion.

Aard, kracht en hindernis.

Scheerling is uitermate zeer verkoelend van aard en krachten, zoals Galenus betuigt. Daarom doen zeer onbedacht en onwijs al diegene die dat kruid op de klootjes van de jonge knechtjes of op de borsten van de jonge dochters leggen om de onmatige wasdom er van te beletten en te maken dat ze niet te zeer zwellen of groter worden dan het hun behoorlijk lijkt te wezen. Want behalve dat het oorzaak is dat die delen gemakkelijk tot een uittering of andere verdroging gebracht worden is het daarnaast het hart en lever zeer hinderlijk al wordt het maar alleen van buiten opgelegd, maar nochtans doet het veel meer kwaad van binnen het lijf met spijs of drank ingegeven. Want, als Dioscorides verhaalt, scheerling moet gerekend worden onder het getal van de dodelijke dingen die de mens door zijn koude eigenschap het leven verkorten.

Dan tegen het kwaad van dit kruid eer dat tot het hart of ander ingewand gekomen is houdt Plinius voor een zeer goede baat dat de mens er wijn op te drinken geven die door zijn verwarmende kracht de koude aard van de scheerling gans overwinnen zal. Dan als men dat kruid met wijn vermengt en iemand tezamen ingeeft dan is er geen hulp of baat tegen, maar de mens zal er zonder twijfel van sterven, zo de ouders verzekeren.

Deze scheerling of Coneion is te Athene gebruikt geweest om de zeer wijze man en filosoof Socrates te doden, als Plato schrijft.

Hieruit blijkt merkelijk genoeg in hoe grote en hinderlijke dwaling de apothekers hier vroeger plegen te wezen toen ze het zaad van scheerling in plaats van het zaad van Harmel of wijnruit gebruikten. Dan die dwaling is nu lang geleden ontdekt, uitgeroeid of weggenomen geweest.

BIJVOEGING.

In Hoogduitsland heet dit kruid soms Wuterich, Weterich, Schirling en Wunscherling, in het Nederduits dulle peterselie, winterlinck en pijp-cruydt, ook herders-pijpen, in het Engels homloke, in het Frans seguë of ook coucuë.

Geslachten van Cicuta en Cicutaria. Deze zijn veelvormig en verschillen van elkaar in kleur en grootte van de bladeren, reuk en meer andere tekens.

1. Grote scheerling van Cordus beschreven wordt zeer hoog en groeit veel in Beieren.

(Libanotis athamantoides) 2. Allergrootste scheerling is van Lobel Cicutaria maxima genoemd waarvan hij twijfelt of het wel de derde Thapsia van Salamanca die van Clusius beschreven is zou mogen wezen.

(Molopospermum peloponnesiacum) 3. Zeer stinkende Cicutaria met brede bladeren, in het Latijn Cicutaria latifolia foeditissima, is aan haar vuile reuk herkenbaar genoeg en aan haar brede bladeren zodat diegene die het voor Grieks Seseli aanzien zeer bedrogen zijn als ook zijn diegene die het voor de voor vermelde derde Thapsia aangezien hebben. Zulks is dat andere Apium Cicutarium noemen en kwalijk voor Apium Theophrastis of Selinum houden.

(Cicuta palustris) 4. Water scheerling, in het Latijn Cicutaria palustris, heeft een slappe steel die gewoonlijk ter aarde ligt, het zaad is als dat van de kervel. Het is tweevormig naar de bloemen die soms wit zijn en soms paars.

(Oenanthe fistulosa) 5. Andere waterscheerling, in het Latijn Cicutaria palustris alia of Phellandrium is van Dodonaeus elders beschreven.

6. Water scheerling van Duitsland heeft zeer dunne bladeren, witte bloemen, wit groot zaad en is vuil van reuk en groeit aan de kanten van de vijvers.

(Aethusa cynapium) 7. Kleine scheerling van Cordus is van gedaante de peterselie zo gelijk dat vele daardoor bedrogen zijn geweest die het gegeten hebben. Het stinkt niet en is alleszins gewoon en wordt wilde peterselie genoemd en van Lobel Cicutaria fatua in het Latijn, sommige noemen het in het Hoogduits Die Gleiste, in het Latijn Cicuta minor Cordi en Apium cicutarium Camerarij omdat ze blinkt als eppe of peterselie.

(Chaerophyllum bulbosum) 8. Scheerling of Cicutaria van Oostenrijk is van Clusius in het Latijn Cicutaria Pannonica genoemd en in de Oostenrijkse taal Peperlino of Peterlin, in het Hongaars Magiato salata zoals is hetgeen dat Camararius Bolbocastanon coniophyllon noemt en voor een soort van kleine aardnoten houdt. Want haar bladeren zijn als die van de aardnoot en scherp van smaak, de bloemen zijn wit en het zaad is langwerpig. De wortel is knobbelachtig en bijna als de aardnoot, met een zwarte schors en van smaak als de wilde pastinaak en vergaat elk jaar. Het bloeit in april en mei en in juni is het zaad rijp. Het lang gebruik van dit kruid is schadelijk en veroorzaakt een zwarigheid van het hoofd en een hoofdpijn, hoewel dat de verse en volsappige wortels en tere bladeren in de lente daar veel verkocht en met olie, azijn en zout voor salade gegeten worden.

Noch zijn er vele andere kruiden met bladeren die veel op die van Cicuta lijken, maar die zijn bij de moeskruiden en ook elders beter gesteld zoals zijn namelijk Myrrhis of wilde kervel en duivenvoet en meer andere. [757]

Aard, kracht en werking.

Scheerling is zeer koud en tot in de vierde graad volkomen en daarom is het dodelijk binnen het lijf genomen. Van buiten tegen enige gebreken opgelegd maakt de mensen ten eeuwige dagen gebrekkelijk en zwak. Daarom moeten wel toezien al diegene die scheerling pleistervormig op alle wild vuur en verhitting leggen om de pijn te verzoeten en de hitte te verkoelen. Want die zullen niet beter varen dan of ze er bilzen of opium op gelegd hadden en door al dusdanige verzoeting die van zeer koude kruiden als van opium, bilzen en scheerling komt wordt de ziekte en het lid daar die weedom in is voos en half dood gemaakt alzo dat het die ziekte en pijn niet voelen kan. Maar als dat lichaam en lid wederom tot dezelfde komt dan is de smart groter dan ze tevoren was en de ziekte is kwader om te genezen vanwege het sterk verkoelen van die kruiden zodat die ziekten en vooral de koude zeer weerspannig maakt. Daarom zal men dusdanige kruiden niet tot verzoeting van enige pijnen gebruiken, dan in grote nood als die pijnen zeer groot en onverdraaglijk schijnen. En dan is het soms gebeurt dat men de kramp er mee genezen heeft. Anders zo heeft dit gewas een schadelijke eigenschap die de hersens voor alles zeer ontstelt, want sommige krijgen er draaiing in het hoofd van, sommige krijgen hoofdpijn, sommige worden er dul van en sommige sterven er van. En die van Athene (als Dodonaeus eensdeels vermaant) wisten een zeker gewicht van het sap van dit kruid hun misdadigers in te geven die ze tot de dood verwezen hadden. Sommige die er niet teveel van ingenomen hebben blijven hun hele leven lang ongezond en kwelend, zoals boven ook vermaand is.

Nochtans zo zijn er sommige vogels die door dit kruid vet worden, namelijk de spreeuwen. De ezels plegen dat ook veel en graag te eten, dan ze worden er zo slaperig van dat het gebeurd is dat men ze levend gevild en de huid afgetrokken heeft eer ze wakker geworden zijn.

De bakkers als ze de oven te heet gestookt hebben zodat ze het brood zouden mogen verbluisteren of verbranden werpen in de oven een handvol of twee van het rijp of onrijp zaad van dolle kervel (te weten die hier te lande algemeen is en minder stinkt) waardoor met het gekraak en vooral kracht belet wordt dat het brood van het vuur beschadigd wordt, als Lobel betuigt.

De vissers gebruiken dit kruid om de vissen te vangen, hetzij alleen, hetzij door er wat venkelbladeren bij te doen.

EINDE VAN HET VEERTIENDE BOEK.