Abies

HET XVI. CAPITEL.

Van Witten Denne-boom.

Gheslachten.

De Witte Denne-boomen zijn tweederhande: den eersten is den gemeynsten, den anderen is min ghemeyn; maer komt nochtans met den oprechten Denne-boom, Elate oft Abies van Theophrastus best over een.

Ghedaente.

1. Den Gemeynen Witten Denne-boom wordt veel hoogher ende rechter dan de Roode Denne-boomen ende de Pijn-boomen. Sijn struyck oft stam is beneden effen ende sonder knoopen oft weeren, ende boven ghemeynlijck knoopachtigh ende weerachtigh; ende wast heel recht op, in de hooghde bijnae gelijckelijck dick tot den tsop toe: omtrent het tsop komen de tacken ghesproten, vier tseffens uyt een lidt, kruys-ghewijs teghen den anderen over ghevoeght van de vier sijden des struycks, ende dat vervolghens tot het opperste tsop toe: dan uyt dese groote tacken spruytender noch andere kleyner, doch maer twee aen een sijde teghen malkanderen over ghevoeght; de welcke ghemeynlijck nederwaerts deynsen, daer de andere haer selven meest om hooge verheffen. De bladeren wassen ongheschicktelijck rondom de tackskens ende haer scheutkens: ende zijn langhworpigh rondt, ende wat spitsachtigh oft voor scherp, smaller dan de bladeren van den Rooden Denne-boom, ende witachtigher oft wat meer nae den aschverwighen treckende, dat is bleecker groen. De vruchten zijn langhworpigh, ende langher dan eenighe van dierghelijcke boomen pleghen te dragen, van veele sachte oft weecke schelferingen tsamen gehoopt, van de uyterste roeykens oft sijd-scheutkens nederwaerts afhanghende; de welcke niet haest af en vallen, maer seer langh aen den boom blijven: daer in schuylen kleyne Nootkens, niet grooter dan een keerne van een Kerse oft Kriecke, aen d’een sijde met een dun velleken beset, dat de vleugels van een Bie oft van een groote Vlieghe schijnt te gelijcken. ‘Thout van desen boom is wit, ende van veelerhande schelferingen oft rocken tsamen ghevoeght, gelijck de wortel van den Aiuyn.

2. Den anderen Witten Denne-boom en is soo gemeyn niet, maer is van Bellonius beschreven: wiens vruchten oft Appelen niet nederwaerts af en hangen, als ’t in de ghemeyne soorte ghebeurt, maer staen recht om hoogh overeynd. Ende desen Denne-boom houdt hy voor den oprechten Abies oft Elate van de ouders: ende seydt dat hy Denne-boom Manneken genoemt magh worden. Want Theophrastus in sijn 3.boeck vermaent van twee soorten van Elate, te weten van het Manneken ende van het Wijfken. De bladeren van het Manneken (seydt hy) zijn scherper ende meer stekende, ende spitser oft puntigher eyndende; het hout harter: ende den gantschen boom is lieflijck om sien: sulcks als dese soorte daer Bellonius af schrijft gantschelijck is. Dan het hout van het Wijfken is witter, sachter, ende bequaemer om te wercken: ende sulcks is onsen Ghemeynen Witten Denne-boom.

Wt de schorsse van dese Witte Denne-boomen, te weten van de ghemeyne, vloeyt een soorte van vochten oft morwen Herst, van gedaente ende gestaltenisse den Herst van den Lorcken-boomen gelijckende, maer klaerer ende doorlochtigher, oft meer doorschijnende, van smaeck wat bitterachtigh, ende de schellen van de Citroen-appelen seer wel gelijckende. Desen Herst wordt gevonden in sommige weeren oft knoopen van de schorssen, te weten van de ionghe, maer gheensins van de oude Denne-boomen: ende en wort daer niet anders uyt genomen, dan alsmen de schorsse quetst oft oplicht: ende dan vloeyt hy daer uyt door de kracht ende hitte der Sonne, maer niet van selfs.

Den selven Witten Denne-boom geeft oock noch een drooge soorte van Herst van hem; den welcken omtrent de kloven ende scheuren der schorssen, oft nae de afgekapte tacken van de oude Denne-boomen, oft oock onder de schorssen selve schuylende gevonden wordt; ende soo goet van reuck is dat sommighe hem voor Wieroock ghebruycken.

Plaetse.

De Witte Denne-boomen wassen geerne op de hooghe berghen ende in schaduwachtighe plaetsen: ende de eerste soorte is in de bosschen van Hooghduytschlandt ende oock van Beemerlandt gemeyn genoegh, ende wast daer veel by de Wilde Pijn-boomen. Sy wassen oock op de berghen van Italien, Vranckrijck ende van meer andere Rijcken. Dan somtijdts vindtmense op de platte ende effene landen. De ander soorte en is soo ghemeyn niet; maer wast oock op hooghe ende berghachtighe ghewesten, als Bellonius betuyght. ]1354]

Tijdt.

Dese boomen behouden hun loof oock alle den Winter door, ghelijck alle de boomen die wy in dit laetste Boeck tot noch toe beschreven hebben. Hun vruchten worden oock in den Herfst rijp: dan sy en vallen niet soo haest af als die van de andere medesoorten van dit gewas.

Naem.

Dit geslacht van boomen wordt genoemt in ’t Griecksch Elate; welcken naem hedensdaeghs in Grieckenlandt noch onbedorven ghebruyckt wordt; in ’t Latijn Abies; in onse tael Witte Denne-boom; in ’t Hooghduytsch Weisse Dannen, ende Weisser Dannenbaum; in ’t Italiaensch Abete; in ’t Spaensch Aboto.

1. De eerste soorten heeten wy eyghentlijck Gemeynen Witten Denne-boom. In Vranckrijck noemtmense Siusse: Bellonius houdtse voor den Abies femina, dat is Witten Denne-boom Wijfken, als wy voorseydt hebben, nae de leeringhe van Theophrastus: ende versekert datse in ’t Latijn Sapinus gheheeten wordt. Maer nochtans den naem Sapinus en beteeckende by de oude Latijnen gheen bijsonder soorte van eenighen boom; maer was anders niet dan het onderste deel van den struyck deses booms, die sonder knoopen oft weeren is, als blijckt niet alleen uyt Plinius in ‘t 39.cap.van sijn 16.boeck, maer oock uyt Vitruvius in ‘t 11.capitel van sijn 2.boeck: den welcken daer noch by voeght, dat het opperste van den selven struyck, dat knoopachtigh, weerachtigh ende hardt is, Fusterna plagh te heeten.

2. De tweede oft min gemeyne soorte van Witten Denne-boom houdt den selven Bellonius voor den oprechten Abies van de ouders, ende voor de Abies mas oft Witten Denne-boom Manneken daer Theophrastus van spreeckt; ende noemtse in ’t Fransch Du Sap ende Sapin.

Den moruwen Herst, die uyt de schorsse van de ionghe Witte Denne-boomen vloeyt, heetmen in ’t Griecks Dacryon tes elates; in ‘t Latijn Lachryma Abietis, ende Lachryma abiegna, dat is Traen van den Witten Denne-boom; ende in Italien heet hy oock Lagrimo; dan in de Apoteken van Duytschlandt noemtmen hem qualijcken Terebinthina Veneta, dat is Veneetschen Termentijn;. ende sommige zijn van gevoelen dat desen vochten Herst van Dioscorides Elaeodes rhetine, dat is Olieachtighen Herst, gheheeten is gheweest: dan den oprechten Olieachtighen Herst, in ’t Latijn Oleosa Resina, en verschilt nerghens in van den oprechten moruwen Herst van de Pijn-boomen, daer wy voren af ghesproken hebben.

Den Drooghen Herst van dese Witte Denne-boomen wordt met recht Rhetina elatine, in ’t Latijn Abeigna resina, dat is Herst van Witten Denne-boom, gheheeten.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De schorsse van den Witten Denne-boom is drooghmaeckende, de schorsse van den Pijn-boom van krachten ghenoeghsaem gelijck; te weten niet soo krachtigh als die van de Wilde Pijn-boomen.

Den Herst van dese boomen, te weten die hardt is, heeft de selve kracht diemen in den Herst van de Wilde Pijn-boomen bevint; ende is onstercker dan den ghemeynen die omtrent de schelferen van de Pijn-appelen gevonden wordt, doch wat scherper ende warmer van aerd dan den oprechten Termentijn; ende desen wordt om sijnen goeden reuck in stede van Wieroock met andere welrieckende dinghen by de beroockinghen ghedaen ende verbrandt.

Den vochten oft moruwen Herst, dat is den traen van den Witten Denne-boom, die sommige, als voorseydt is, Veneetschen Termentijn noemen, is warmer ende droogher dan den oprechten Terbintijn oft oock van den Lorcken Herst, dat is Ghemeynen Termentijn; om dieswille dat hy oock bitterer is dan de selve. Hy vaeght af, suyvert ende opent, ende reynight alle verouderde wonden ende zeerigheden, maer heelt ende gheneest alle versche wonden ende quetsuren; ende hy is sonderlinghen ende eyghentlijcken goedt teghen de wonden van ’t hooft.

Den selven Veneetsche Terbentijn een half once oft een loot swaer seffens ingenomen, maeckt den buyck sachtelijckende ende ghemackelijcken weeck, ende drijft af alle de onsuyverheden, die in de dermen vast ende klevende oft al te langh marrende zijn. Op den selven tijdt drijft hy af alle zandekens oft ’t graveel dat in de loopgaten oft aderen ende doorganghen van de pisse blijft stekende: ende doet het water ende de pisse tamelijcken wel sincken ende rijsen.

‘Tgebruyck van desen Veneetschen Termentijn is oock seer nut teghen de druppinge oft vloet van alle onsuyvere vochtigheden, ende van het saedt, die van de pocken ghekomen is; te weten alsmen hem ettelijcke daghen achter een des morghens nuchteren in neemt.

Dan om hem sekerlijcker te gebruycken, salmen best doen, midts hem eerst met eenige verkoelende gedistilleerde wateren, ’t zy van Weghbre, ’t zy van Lattouwe, neerstelijck uytwasschende, eermen hem in gheeft, om door de verkoelende kracht van de selve de scherpigheydt van desen Termentijn een weynighsken te temmen, ende sijn hitte te matighen.

BIIVOEGHSEL.

In onse tael noemtmen desen Witten Denne-boom ghemeynlijck Mast-boom; in Enghelandt oock Mast tree, Derle oft Fixre tree; in Vranckrijck Avet, ende oock Du Vergno, als Bellonius tuyght; in Hooghduytschlandt Dannenbaum ende Fiechten; in ’t Latijn Abies Plinij & vulgi, ende Abies mas Theophrasti; (tot onderschil van den Vuren-boom oft Fohren der Duytschen, die Abies femina ende Picea Plinij & vulgi heet) in Italien oock Abezzo; daer den vochtighen Herst van den selven oock Oglio d’Abezzo heet; in ’t Latijn Oleum abiegnum. Dan aengaende dat Dodoneus d’eerste van dese twee soorten nae de meyninghe van Bellonius voor de Abies femina houdt, ende de tweede voor de Abies mas, Clusius is van ghevoelen, dat den Rooden Denne-boom oft Abies Cruciata voor de oprechte Elate arrhen, Abies mas oft Abies mascula van Theophrastus te houden is; ende voor het Wijfken oft Elate theleia van den selven Theophrastus houdt hy desen teghenwoordighen Witte Denne-boom van Hooghduytschlandt, die hy wat anders beschrijft; te weten aldus: De Abies van Plinius oft Elate theleia, dat is Abies femina van Theophrastus (in ’t Italiaensch ende Spaensch Aboto gheheeten; in ’t Fransch Sap ende Sapin; in ’t Oostenrijcksch Thannen; in ’t Hooghduytsch Thannenbaum) is eenen schoonen seer hooghen boom, met een gladde schorsse, witter dan die van den Peck-boom, met ghekruyste tacken, bewassen met bladeren die plat zijn alsse iongh zijn, ende twee spitsen hebben, aen de bovenste sijde groen, aen de onderste aschverwigh, aen beyde sijden van de tacken kams-ghewijs ghevoeght, soo dat den gheheelen tack plat ende in een ghedouwt schijnt te wesen: maer als sy oudt zijn, en staen de bladeren soo niet: want sy zijn harder, stijver ende voor botter, doch oock stekende. De volwassen boomen gheven aen haer uyterste tacken uyt elcken oorsprongh der bladeren somtijdts kleyne bloeyselen, met enckele korte cattekens, die haer selven daer nae ontluyckende de bloemkens vertoonen: ende dit bloeysel blijft daer somtijdts aen tot het naeste iaer toe. De vruchten oft appelen zijn dicker dan die van den Rooden Denne-boom, voor bot oft stomp, van breede schelferen versamelt ]1355] bijnae als die van den Ceder-boom: daer uyt komen velachtighe bladerkens: dan dese vruchten en hanghen van de tacken niet af, als die van de Peck-boom, maer rechten haer selven ten hemelwaerts op, ende dat aen ’t uyterste tacken naest de tsop van de boomen. Sy worden rijp omtrent ’t beghinsel van den winter: maer in ’t beghinsel van den Herfst, als sy noch heel groen zijn, gheven sy veel Hersts van haer, als oock die van den Peck-boomen. Hier op heeft den selven Clusius de ghemene soorte van Marentacken met witte baeyen met groote menighte in Mernhernlandt sien wassen.

Dan hoe seer dese beschrijvinghe verschilt van de ghene die Dodoneus sijnen Ghemeynen oft Eersten Witte Denne-boom toe schrijft, is alleen blijckelijck genoegh uyt de ghedaente ende voortkomen der vruchten; de welcke niet nederwaerts en hanghen, maer overeynd staen, sulcks als Dodoneus de vruchten van sijn vremde oft tweede soorte seydt te wesen. Ende Lobel seydt oock dat de Mast-boomen, die in Duytschlandt op den wegh van Trenten ende Veronen staen, vruchten draghen die aen ’t opperste van de tacken met het spitse om hooghe staen. In voeghen dat de eerste ende ghemeynste soorte van Dodoneus eer voor eenen Vremden Abies te houden schijnt te wesen, dan sijnen tweeden, die met den oprechten Abies over een komt, als Dodoneus self oock bekent.

Voorts soo worden de Witte Denne-boomen in Norweghen, Sweden, Pruyssen ende Pomeren veel ghevonden, ende van daer hier te lande overghesonden. In ’t Hooghduytsch heeten sy oock Weisse Thannenbaum; in ’t Hungersch Fenyo fabue alle vele egy felol all, als Clusius daer van schrijft.

Zee Denne-boom van Theophrastus, in ’t Latijn Abies marina Theophrasti, en is niet wel bekent; maer Clusius schrijft dat aen de Zee-kant van Vlaenderen op de mossels ende oesters schellen kleyne struyckskens ghevonden worden, die Abies marina Belgica moghen heeten, dat is Vlaemschen Zee Denne-boom, de ghedaente hebbende van seer kleyne Denne-boomkens, met seer teere breucksaeme tackskens, selden meer dan een palme hoogh, als van dunne schelferkens versamelt, sommighe heel plat, sommighe in de ronde gheschickt.

Noch van de krachten.

Den vochten Herst van den Mast-boom, vermorwt, verteert ende doet scheyden; een half once seffens van den selven ghenomen, gheneest de engborstigheydt ende uyt-teerende menschen, ende de ghene die de heupgichte hebben, ende de voetgicht; ’t selve doet hy van buyten opgeleydt. Ende dan is hy oock goedt om de quade lickteeckenen te doen vergaen; gheneest de vertrocken ooghscheelen; is nut de verstuyckte ende verkrompen leden, ende de etterachtighe ooren: doet het ieucksel van de schamelijcke leden vergaen: ende den selven ghebrandt, suyvert de moeder met sijnen roock. Hier uyt wordt een Olie, Oleum Terebinthinae van sommighe gheheeten, oft eenen Balsem ghetrocken door kracht des viers: van den welcken een half once oft oock maer een half loot swaer inghenomen, den mensch van veele qualen bevrijdt, in sonderheydt van de colijcke oft buyckpijn; want hy verdrijft de winden, iaeght ’t graveel af, doet pissen, ende maeckt den buyck oock tamelijcken weeck; ende is goedt tot de smerten van de zenuwen ende lidtmaten.

Het poeder van de Witte Denne-bladeren met Rooden Wijn oft ghestaelt Water ghedroncken, een draghme swaer seffens, stopt alle vloeden, ende ’t roodtmelizoen; ende met een versch Ey inghenomen gheneest den saedtvloedt oft slappigheydt der Nieren.

Water uyt de selve bladeren ghedistilleert, ter wijlen sy noch iongh zijn, is nut tot alle de voorseyde ghebreken.

‘Thout selve is oock tot sommighe sieckten oft ghebreken nut; want de ghene die den sinckende eersdarm ende het langhevel oft den drogen stoelgangh hebben, sullen ghenesen als sy sitten op een bedde van desen Denne-boom, wel heet gemaeckt zijnde.

Men seydt nochtans dat de schaduwe van desen boom hinderlijck is, ghelijck de schaey van den Noten-boom.

Het hout selve is licht, ende en wordt bijnae nimmermeer van de meluwen beschadight: daerom maecktmen daer Masten van, oock wel gantsche schepen, ende riemen van de galeyen, ende speeren.

HET XVI. KAPITTEL.

Van witte dennenboom. (Abies alba)

Geslachten.

De witte dennenbomen zijn tweevormig en de eerste is de gewoonste en de andere is minder algemeen, maar komt nochtans met de echte dennenboom, Elate of Abies van Theophrastus het beste overeen.

Gedaante.

1. De gewone witte dennenboom wordt veel hoger en rechter dan de rode dennenbomen en pijnbomen. Zijn struik of stam is beneden effen en zonder knopen of knoesten en boven gewoonlijk knoopachtig en knoestig en groeit heel rechtop in de hoogte even dik tot de top toe en omtrent de top komen de takken gesproten met vier tegelijk uit een lid die kruisvormige tegenover elkaar staan aan de vier zijden van de stam en dat vervolgens tot de opperste top toe, dan uit deze grote takken spruiten er noch andere kleinere die toch maar met twee zijden tegenover elkaar staan en gewoonlijk naar beneden hangen daar de andere zichzelf meest omhoog verheffen. De bladeren groeien onregelmatig rondom de takjes en haar scheutjes zijn langwerpig rond en wat spitsachtig of voor scherp, smaller dan de bladeren van de rode dennenboom en witter of trekken wat meer naar de askleur, dat is bleker groen. De vruchten zijn langwerpig en langer dan enige van diergelijke bomen plegen te dragen en zijn van vele zachte of weke schilfers tezamen gehoopt die van de uiterste twijgen of zijscheutjes naar beneden hangen en die er niet gauw afvallen, maar zeer lang aan de boom blijven en daarin schuilen kleine nootjes die niet groter zijn dan een kern van een kers of kriek en aan de ene zijde met een dun velletje bezet dat op de vleugels van een bij of van een grote vlieg schijnt te lijken. Het hout van deze boom is wit en van vele schilfers of rokken tezamen gevoegd zoals de wortel van ui.

2. De andere witte dennenboom is niet zo algemeen, maar is van Bellonius beschreven: wiens vruchten of appels niet nederwaarts afhangen zoals het in de gewone soort gebeurt, maar staan recht omhoog overeind. En deze dennenboom houdt hij voor de echte Abies of Elate van de ouders en zegt dat het dennenboom mannetje genoemd mag worden. Want Theophrastus in zijn 3^de boek vermaant van twee soorten van Elate, te weten van het mannetje en van het wijfje. ‘De bladeren van het mannetje (zegt hij) zijn scherper en steken meer en eindigen spitser of puntiger, het hout harder en de ganse boom is lieflijk om te zien’, zulks als deze soort is daar Bellonius van schrijft gans is. Dan het hout van het wijfje is witter, zachter, en beter om te bewerken en zulks is onze gewone witte dennenboom.

Uit de schors van deze witte dennenbomen, te weten van de gewone, vloeit een soort van vochtige of murwe hars die van gedaante en vorm op de hars van de lorkenbomen lijkt, maar helderder en doorluchtiger of meer doorschijnend en van smaak wat bitterachtig en lijkt zeer veel op de schillen van de citroenappels. Deze hars wordt gevonden in sommige knoesten of knopen van de schorsen, te weten van de jonge, maar geenszins van de oude dennenbomen en wordt er niet anders uitgenomen dan als men de schors kwetst of oplicht en dan vloeit het er door de kracht en hitte van de zon eruit, maar niet vanzelf.

Dezelfde witte dennenboom geeft ook noch een droge soort van hars van zich die omtrent de kloven en scheuren van de schorsen of na de afgekapte takken van de oude dennenbomen of ook onder de schorsen er van schuilend gevonden wordt en zo goed van reuk is dat sommige het voor wierook gebruiken.

Plaats.

De witte dennenbomen groeien graag op de hoge bergen en in schaduwachtige plaatsen en de eerste soort is in de bossen van Hoogduitsland en ook van Bohemen algemeen genoeg en groeit er veel bij de wilde pijnbomen. Ze groeien ook op de bergen van Italië, Frankrijk en van meer andere rijken. Dan soms vindt men ze op de platte en effen landen. De andere soort is niet zo algemeen, maar groeit ook op hoge en bergachtige gewesten, als Bellonius betuigt. ]1354]

Tijd.

Deze bomen behouden hun loof ook de hele winter door net zoals alle bomen die we in dit laatste boek tot noch toe beschreven hebben. Hun vruchten worden ook in de herfst rijp, dan ze vallen niet zo gauw af als die van de andere medesoorten van dit gewas.

Naam.

Dit geslacht van bomen wordt in het Grieks Elate genoemd welke naam tegenwoordig in Griekenland noch onbedorven gebruikt wordt, in het Latijn Abies, in onze taal witte denne-boom, in het Hoogduits Weisse Dannen en Weisser Dannenbaum, in het Italiaans abete en in het Spaans aboto.

1. De eerste soorten noemen we eigenlijk gewone witte dennenboom. In Frankrijk noemt men het siusse, Bellonius houdt het voor de Abies femina, dat is witte dennenboom wijfje, zoals we gezegd hebben naar de lering van Theophrastus, en verzekert dat ze in het Latijn Sapinus genoemd wordt. Maar nochtans de naam Sapinus betekende bij de oude Latijnen geen aparte soort van enige boom, maar was niets anders dan het onderste deel van de stam van deze boom die zonder knopen of knoesten is zoals niet alleen uit Plinius in het 39^ste kapittel van zijn 16^de boek blijkt, maar ook uit Vitruvius in het 11^de kapittel van zijn 2^de boek de er noch bijvoegt dat het opperste van die stam dat knoopachtig, knoestig en hard is Fusterna plag te heten.

2. De tweede of minder algemene soort van witte dennenboom houdt dezelfde Bellonius voor de echte Abies van de ouders en voor de Abies mas of witte dennenboom mannetje daar Theophrastus van spreekt en noemt ze in het Frans du sap en sapin.

De murwe hars die uit de schors van de jonge witte dennenbomen vloeit noemt men in het Grieks Dacryon tes elates en in het Latijn Lachryma Abietis en Lachryma abiegna, dat is traan van de witte dennenboom en in Italië heet het ook lagrimo, dan in de apotheken van Duitsland noemt men dat kwalijk Terebinthina Veneta, dat is terpentijn van Venetië en sommige zijn van mening dat deze vochtige hars van Dioscorides Elaeodes rhetine, dat is olieachtige hars, genoemd is geweest, dan de echte olieachtige hars, in het Latijn Oleosa Resina, verschilt nergens in van de echte murwe hars van de pijnbomen daar we tevoren van gesproken hebben.

De droge hars van deze witte dennenbomen wordt met recht Rhetina elatine en in het Latijn Abeigna resina, dat is hars van witte dennenboom, genoemd.

Aard, kracht en werking.

De schors van de witte dennenboom is droog makend en lijkt van krachten voldoende op de schors van de pijnboom, te weten niet zo krachtig als die van de wilde pijnbomen.

De hars van deze bomen, te weten die hard is heeft dezelfde kracht die men in de hars van de wilde pijnbomen vindt en is zwakker dan de gewone die omtrent de schilfers van de pijnappels gevonden wordt, doch wat scherper en warmer van aard dan de echte terpentijn en deze wordt om zijn goede reuk in plaats van wierook met andere welriekende dingen bij de berokingen gedaan en verbrand.

De vochtige of murwe hars, dat is de traan van de witten dennenboom die sommige, zoals gezegd is, Veneetse terpentijn noemen is warmer en droger dan de echte terpentijn of ook van de lorkenhars, dat is gewone terpentijn, omdat het ook bitterder is dan die. Het veegt af, zuivert en opent en reinigt alle verouderde wonden en zeren, maar heelt en geneest alle verse wonden en kwetsingen en is bijzonder en eigenlijk goed tegen de wonden van het hoofd.

Dezelfde Veneetse terpentijn een half ons of een lood zwaar tegelijk ingenomen maakt de buik zacht en gemakkelijk week en drijft alle onzuiverheden af die in de darmen vast zijn en kleven of al te lang marren. Op dezelfde tijd drijft hij af alle zandjes of niergruis dat in de loopgaten of aderen en doorgangen van de plas blijft steken en laat het water en de plas tamelijk goed zinken en rijzen.

Het gebruik van deze Veneetse terpentijn is ook zeer nuttig tegen het druppelen of vloed van alle onzuivere vochtigheden en van het zaad die van de pokken gekomen is, te weten als men het ettelijke dagen achter elkaar ‘s morgens nuchter inneemt.

Dan om het zekerder te gebruiken zal men best doen door het eerst met enige verkoelende gedistilleerde wateren, hetzij van weegbree, hetzij van sla, naarstig uitwassen eer men het ingeeft, om door de verkoelende kracht er van de scherpte van deze terpentijn wat te temmen en zijn hitte te matigen.

BIJVOEGING.

In onze taal noemt men deze witte dennenboom gewoonlijk mast-boom, in Engeland ook mast tree, derle of fixre tree, in Frankrijk avet en ook du vergno, als Bellonius betuigt, in Hoogduitsland Dannenbaum en Fiechten, in het Latijn Abies Plinij & vulgi en Abies mas Theophrasti, (tot verschil van de vurenboom of Fohren van de Duitsers die Abies femina en Picea Plinij & vulgi heet) in Italië ook abezzo daar de vochtige hars er van ook oglio d’abezzo heet, in het Latijn Oleum abiegnum. Dan aangaande dat Dodonaeus de eerste van deze twee soorten naar de mening van Bellonius voor Abies femina houdt en de tweede voor Abies mas, Clusius is van mening dat de rode dennenboom of Abies Cruciata voor de echte Elate arrhen, Abies mas of Abies mascula van Theophrastus te houden is en voor het wijfje of Elate theleia van dezelfde Theophrastus houdt hij deze tegenwoordige witte dennenboom van Hoogduitsland die hij wat anders beschrijft, te weten aldus: ‘De Abies van Plinius of Elate theleia, dat is Abies femina van Theophrastus (in het Italiaans en Spaans aboto genoemd en het Frans sap en sapin, in Oostenrijks Thannen, in het Hoogduits Thannenbaum) is een mooie en zeer hoge boom met een gladde schors die witter is dan die van de pekboom, met gekruiste takken die begroeid zijn met bladeren die plat zijn als ze jong zijn en twee spitsen hebben, aan de bovenste zijde groen en aan de onderste askleurig die aan beide zijden van de takken kamvormig gevoegd zijn zodat de gehele tak plat en ineen geduwd schijnt te wezen maar als ze oud zijn staan de bladeren zo niet want ze zijn harder, stijver en voor botter en steken dan ook. De volwassen bomen geven aan hun uiterste takken uit elke oorsprong van de bladeren soms kleine bloeisels met enkele korte katjes die zichzelf daarna ontplooien en bloempjes vertonen en dit bloeisel blijft er soms aan tot het volgende jaar toe. De vruchten of appels zijn dikker dan die van de rode dennenboom, voor bot of stomp en van brede schilfers verzameld ]1355] bijna zoals die van de cederboom en daaruit komen velachtige blaadjes, dan deze vruchten hangen niet van de takken af zoals die van de pekboom, maar rechten zichzelf ten hemelwaarts op en dat aan de uiterste takken naast de top van de bomen. Ze worden rijp omtrent het begin van de winter maar in het begin van de herfst als ze noch heel groen zijn geven ze veel hars van zich zoals ook die van de pekbomen. Hierop heeft dezelfde Clusius de gewone soort van marentakken met witte bessen met grote menigte in Mernhernlandt zien groeien.

Dan hoe zeer deze beschrijving verschilt van diegene die Dodonaeus zijn gewone of eerste witte dennenboom toe schrijft is alleen duidelijk genoeg uit de gedaante en voortkomen van de vruchten die niet nederwaarts hangen, maar overeind staan zulks als Dodonaeus de vruchten van zijn vreemde of tweede soort zegt te wezen. En Lobel zegt ook dat de mastbomen die in Duitsland op de weg van Trente en Verona staan vruchten dragen die aan het opperste van de takken met het spitse omhoog staan. Op die manier dat de eerste en gewoonste soort van Dodonaeus eerder voor een vreemde Abies te houden schijnt te wezen dan zijn tweede die met de echte Abies overeen komt zoals Dodonaeus zelf ook bekent.

Voorts zo worden de witte dennenbomen in Noorwegen, Zweden, Pruisen en Pommeren veel gevonden en vandaar hier te lande overgezonden. In het Hoogduits heten ze ook Weisse Thannenbaum, in het Hongaars fenyo fabue alle vele egy felol all zoals Clusius daarvan schrijft.

Zeedennenboom van Theophrastus, in het Latijn Abies marina Theophrasti, is niet goed bekend, maar Clusius schrijft dat aan de zeekant van Vlaanderen op de mossels en oesterschelpen kleine struikjes gevonden worden die Abies marina Belgica mogen heten, dat is Vlaamse zeedennenboom, die de gedaante hebben van zeer kleine dennenboompjes met zeer tere breukbare takjes die zelden meer dan tien cm hoog worden en van dunne schilfertjes verzameld zijn, sommige heel plat en sommige in de ronde geschikt.

Noch van de krachten.

De vochtige hars van de mastboom vermurwt, verteert en laat scheiden en een half ons tegelijk er van genomen geneest de benauwdheid en uitterende mensen en diegene die heupjicht hebben en voetjicht en hetzelfde doet het van buiten opgelegd. En dan is het ook goed om de kwade liktekens te laten vergaan, geneest de vertrokken oogschellen en is nuttig de verstuikte en verkrompen leden en de etterachtige oren, laat het jeuken van de schaamdelen vergaan en als die gebrand wordt zuivert het de baarmoeder met zijn rook. Hieruit wordt een olie die van sommige Oleum Terebinthinae genoemd wordt of een balsem getrokken door kracht van het vuur waarvan een half ons of ook maar een half lood zwaar ingenomen de mens van vele kwalen bevrijdt en vooral van koliek of buikpijn want het verdrijft de winden, jaagt het niergruis af, laat plassen en maakt de buik ook tamelijk week en is goed tot de smarten van de zenuwen en ledematen.

Het poeder van de witte dennenbladeren met rode wijn of gestaald water gedronken, een drachme zwaar tegelijk, stopt alle vloeden en rode loop en met een vers ei ingenomen geneest het de zaadvloed of slapte van de nieren.

Water uit die bladeren gedistilleerd terwijl ze noch jong zijn is nuttig tot alle voor vermelde gebreken.

Het hout zelf is ook tot sommige ziekten of gebreken nuttig want diegene die de zinkende aarsdarm en het langeuvel of de droge stoelgang hebben zullen genezen als ze zitten op een bed van deze dennenboom die goed heet gemaakt is.

Men zegt nochtans dat de schaduw van deze boom hinderlijk is net zoals de schaduw van de walnotenboom.

Het hout is licht en wordt bijna nimmermeer van de wormen beschadigd en daarom maakt men er masten van en ook wel ganse schepen en riemen van de galeien en speren.