HET XXVII. CAPITEL.

Van Wolle-cruydt oft Verbascum.

Gheslachten.

Verbascum oft Wolle-cruydt is tweederhande; het eerst is wit, het ander swart. Van het wit zijnder twee geslachten; te weten, een met breede, ende een met smalle bladeren. Behalven dese vermaent Dioscorides, ende nae hem Galenus, van een ander oft Wilt Verbascum, ende van twee soorten van Phlomis, oft Kleyn Wolle-cruydt, ende van een ander gewas Thryallis gheheeten. De welcke wy alle bijsonder beschrijven sullen, sprekende eerst van de twee soorten van het Wit Wolle-cruydt, ende van een soorte van het Swart.

1. Het eerste Wit Wolle-cruydt gheeft uyt sijne wortel groote, breede, wijde bladeren, als die van de Koole, maer sacht, wolachtigh, ende grijsachtigh; tusschen de welcke eenen steel uyt ’t midden komt ghesproten, enckel, recht op staende, oock met sachte grijse wolachtigheydt bedeckt, van onder by de wortelen met dierghelijcke bladeren bekleedt, die nochtans allenghskens smaller worden, ende vooraen spitser afgaende zijn; van het midden tot boven toe is hy van alle kanten met vele bloemen beset die geel van verwe zijn, een weynighskens welrieckende, van vijf bladerkens aen een ghemaeckt; nae de welcke volgen kleyne ronde huyskens, waer in kleyn saet steeckt. De wortel is langh, by nae eenen vingher dick, van buyten swartachtigh oft bruyn.

2. Het ander Wit Wolle-cruydt heeft oock sachte, grijsachtighe, wolachtighe bladeren, als die van de voornoemde soorte, maer smaller ende kleynder dan die. Den steel is oock dierghelijck, maer somwijlen dunner ende korter. De bloemen zijn kleynder, somwijlen wit, dickwijls oock geel van verwe. De wortel is als die van de andere.

3. Swart Wolle-cruydt krijght swartachtighe bladeren, gheensins wolachtigh oft sacht, maer wat rouwachtigh, ende een weynighsken swaer van reuck, van grootte als die van de Eerste soorte oft het Wit Wolle-cruydt met [209] breeder bladeren. De enckele oft eenighe steelen zijn oock dierghelijck; als oock zijn de bloemen, die geel van verwe zijn, met sommighe draeykens in ’t midden. De wortel is oock als die van de andere soorten van Wolle-cruydt.

Plaetse.

Alle dese soorten van Wolle-cruydt wassen ghemeynlijck neffens de kanten van de beemden ende ackers, by de kuylen, grachten ende dijcken, ende op andere onghebouwde plaetsen; dan het eerste Wit Wolle-cruydt, dat is ’t gene dat breeder bladeren heeft, ende oock het Swart Wolle-cruydt, worden meest ghevonden; maer het andere Wit-Wolle-cruydt met smaller bladeren en wordt soo dickwijls niet ghesien.

Tijdt.

De Wolle-cruyden worden van de Hoymaendt af, tot heel diep in den Herfst, met haere bloemen ghevonden; dan sy en bloeyen niet voor het tweede iaer nae dat sy uyter aerden ghesproten zijn: het saet wordt daer-en-tusschen rijp.

Naemen.

Dese cruyden worden in ’t Latijn Verbascum gheheeten; in ’t Griecks Phlomos, oft (als sommighe meynen) Phlogmos: de Apotekers noemense Tapsus barbatus, bijsonder die met witte bladeren: ander noemense Candela regia, Candelaria oft Lanaria; de Italiaenen Verbasco, Tasso barbasso; de Spaegniaert Gordolobo; de Hooghduydtschen Wullkraut, Kertzenkraut, Brennkraut, Himmelkraut, Konighertz; de Fransoysen Bouillon; de Nederduydtschen Wolle-cruydt, Wolle-bladeren, Toerse-cruydt; de Enghelsche Milleyne; de Behemers Diwizna; Apuleius noemtse oock Pycnitis ende Lychnitis. Onder de bastaert naemen vindtmen oock dat sy Pheminalis ende Phemilale ghenoemt zijn gheweest.

1. De eerste soorte van de Witte Wolle-cruyden wordt ghemeynlijck in ’t Latijn Verbascum latius geheeten, in de Apoteken eyghentlijck Tapsus barbatus: men maghse in ’t Nederduydtsch Wit Wolle-cruydt met breeder bladeren noemen. Dan Dioscorides, Plinius ende Galenus noemense Wolle-cruydt Wijfken, dat is in ’t Latijn Verbascum Femina.

2. De tweede soorte, in ’t Latijn Verbascum angustius, ende van de selve Plinius, Dioscorides ende Galenus Verbascum Mas, dat is Wolle-cruydt Manneken geheeten, magh in ’t Nederduydtsch Wit Wolle-cruydt met smaller bladeren ghenoemt worden.

3. De derde soorte, in ’t Latijn Verbascum nigrum maghmen Swart Wolle-cruydt noemen.

Aerd.

Wolle-cruydt is drooghende van aerd, dan de bladeren hebben daer by oock eenighe afvaghende ende verteerende kracht, immers soo Galenus betuyght.

Kracht ende Werckinghe.

De bladeren van alle soorten van Wolle-cruydt in water ghesoden, worden nuttelijck op koude gheswillen ende op de ontstekinghen van de ooghen gheleyt.

De selve met wijn ende honigh op stinckende vuyle ontstekene zeeren ende vierige sweeringhen gedaen, genesen die.

Met azijn leghtmense op de wonden, ende op de plaetsen die van den Scorpioen ghesteken ende ghequetst zijn, seght Dioscorides.

De Meesters van onse tijden hebben bevonden, dat het water, daer de sachte ende wolachtighe bladeren van dese cruyden in ghesoden zijn gheweest, seer goedt is om de Spenen mede te baden oft te stoven, als die met eenighe smerte uytpuylen ende uytsteken: want sy zijn bequaem niet alleen om de smerte ende weedom te versoeten, maer doen oock door haer drooghmakende kracht verdwijnen ende vergaen.

De wortel, die sarp oft wrangh van smaeck is, soo Galenus betuyght, is bequaem om alle gebreken ende qualen te genesen die van sinckingen oft katarren veroorsaeckt zijn. Dioscorides schrijft van dese wortel, dat eenen teerlingh groot daer van seer nuttelijck te drincken ghegeven wort den genen die met eenigen langhdurigen buyck-loop ghequelt zijn: hy schrijft oock, dat het water daer de selve wortel in ghesoden is gheweest, seer goedt is om te ghenesen al de ghene die van binnen oft van buyten eenige ghebroken, gheblutste oft ghequetste leden hebben; ende oock de ghene die met eenighe spanninghe oft met den kramp ghequelt zijn. Bovendien, seght hy, kan dat selve water den ouden hoest ghenesen; ende dat noch meer is, de pijne oft sweeringhe der tanden versoeten, ende alle dierghelijcke weedom op korter tijdt verdrijven.

Sommighe willen oock versekeren, dat de selve over ons ghedragen, de vallende sieckte ghenesen kan, bijsonder als de wortel noch ionck is, ende gheen bloemen voordt-ghebroght en heeft: sy segghen daer noch meer toe, dat sy moet gepluckt oft uyt der aerden ghetrocken worden, om de voorseyde sieckte te ghenesen, als de Sonne in het teecken [210] van de Maeght is, ende de Maene in het teecken van den Ram: het welck nochtans niet heel sonder ijdelheydt ende superstitie en schijnt te wesen.

De bloemen met wat olie sommighe daghen onder het mest te weycke geleyt, wel verstaende totter tijdt toe dat sy heel ontdaen ende van een ghegaen zijn, worden van de Meesters van onse tijden seer ghepresen om den weedom ende smerte van de spenen oft anbeyen te versoeten.

Ander ghebruyck van Wolle-cruydt.

Men ghelooft datmen met de geele bloemen van Wolle-cruydt het hayr van den hoofde soude een geele verwe konnen gheven.

Sommighe versekeren (schrijft Plinius) dat de ghedrooghde bladeren van Wolle-cruydt Wijfken (dat is die met breeder bladeren) sulcken eygentschap hebben, dat de ghedrooghde vijghen daer in ghewonden oft te bewaeren gheleyt zijnde, gantsch niet en verrotten, maer langhen tijdt duren, dat is gaef ende ongheschent blijven: ’t welck Dioscorides oock betuyght.

BIIVOEGHSEL.

Dese over al seer bekende cruyden, van den ghemeynen man Wolle-cruydt gheheeten, worden in alle landen teghen verscheyden ghebreken nut ende behulpsaem ghehouden: dan men heeft daer van vele verscheyden soorten ghevonden, behalven de ghene die Dodoneus hier beschreven heeft; de welcke nochtans goet te kennen zijn alsmen dese wel kent: want het onderschil van de cruyden en is dickwijls nerghens anders af veroorsaeckt, dan alleen van de verscheydentheydt der plaetsen ende ghewesten daer sy groeyen; sulcks dat het noodeloos soude wesen alle de veranderingen van dese cruyden te willen onderscheydentlijck verhaelen. Den steel van dese cruyden is seer fraey om sien: want hy komt seer cierlijck uyt de wortel tusschen de bladeren ghesproten, van onder tot omtrent de middel toe, met dierghelijcke, maer kleynder bladeren bekleet; ende van daer voordt met geele lieflijcke ende welrieckende bloemkens rondomme beset, elck bloemken in vijf bladerkens ghedeylt, ende soo een schoone oft vercierde keerse ghelijckende. De bloemkens van dit cruydt, wanneer sy wit van verwen zijn, worden in ses bladerkens verdeylt, niet in vijf, als de geele pleghen te wesen. Het saet is swart, ende de wortel is ghemeynlijck eenen vingher dick.

Eygentheydt van Wolle-cruydt.

Alsmen de plante van Wolle-cruydt des morghens maer eens lichtelijck aen en raeckt oft stoot, wanneer de bloemen beghinnen open te gaen, dan vallen die bloemen d’ een voor d’ ander nae af: ’t welck sommighe het volck wijs willen maecken dat gheschiedt door eenighe woorden die sy daer toe segghen, maer dat en is nochtans in hem selven gheen groot wonder.

Wolle-cruydt met witte bloemen heeft ghemeynlijck in de wortel vele wormen stekende, de welcke die heel door-knaghen ende doorbooren.

Naemen.

De ghene die gade gheslaghen hebben, seght Lobel, dat de Weselkens, ghevochten hebbende met de Slanghen, ende bijkans doodt ende verwonnen zijnde, g’ eten hebben van dit Wolle-cruydt, ende soo wederomme kloeck ende lustigh gheworden zijnde, ’t ghevecht op een nieuw begonnen hebben, die hebben dit cruydt in ’t Latijn ghenoemt Taxus, als goedt wesende teghen het vergift, hoe wel het meest bekent is met den naem Tapsus barbatus. De Fransoysen noemen ’t oock Torches; ende de Griecken Phlomi oft Phlogmi, van het woordt Phlox, dat is Vlamme, Vier oft Licht dat de Tortsen gheven: omdat de bladeren ende de steelen van dit cruydt nut zijn om lemmetten in de lampen te maken: daerom is het oock Torse-cruydt gheheeten in onse tael. Den naem Wolle-cruydt komt van de sachtigheydt ende wolachtigheydt der selver bladeren.

Aldergrootste Wit Wolle-cruydt. Dit is van Lobel beschreven, ende heeft schoone groote ende soetrieckende bloemen, rieckende als nieuwe wasch, somtijdts bleeck-geel van verwen, somtijdts sneeuwit, ghestreept, met goudt-geele draeykens in ’t midden. De bladeren zijn breedt, langh, ende seer groot, van fatsoen de Alant wortel ghelijck, bekleet met sachte ende witte wolachtigheydt, ghelijck die van Roer-cruydt ende Aethiopis. Den steel is dry, vier oft vijf cubitus hoogh: de bloemen eenen duym dick, ende gheveselt. Dese plante groeyt in de hoven van Nederlandt ende Normandien: maer in Piemont, Languedoc, Enghelandt ende Italien sietmense in de velden van selfs voordt-komen. De eene soorte van dit cruydt wordt van Lobel gheheeten Wit Wolle-cruydt Wijfken, oft Aldergrootste welrieckende ghebaert Wolle-cruydt van de Suydersche landen; in ’t Latijn Maximus odoratus meridionalum Tapsus Barbatus Femina flore albo; in ’t Enghelsch Mulleyne female. De ander soorte noemt hy Aldergrootste Wit Wolle-cruydt Wijfken met bleeck geele welrieckende bloemen: in ’t Latijn Verbascum maximum album Femina flore caeruleo.

Wolle-cruyden met rondachtighe bladeren heeft bloemen als Blattaria; ende heet Verbascum foliis subrotundis Blattariae.

Valsch Wolle-cruydt Wijfken ende Wolle-cruydt met smalle bladeren oft Verbascum leptophyllum van Valerius Cordus, is anders niet dan de Blattaria oft Motten-cruydt.

Verbascum Digitale is het Vingher-hoedt-cruydt.

Verbasculum oft Phlomis is den naem van de Sleutel-bloemen die hiernae in een bijsonder Capitel beschreven zijn.

Verbasculum Tragi is de Groote Koren-bloem.

Kracht ende Werckinghe van Wolle-cruydt.

Het poeder van dit cruydt purgeert een weynighskens, ende verweckt de buyck-loop; daerom wordt het in Hongarijen ghebruyckt tegen de kortsen.

De wortel is wrangh, seght Galenus, ende goedt teghen alderhande desturien ende sinckinghen, op wat deel des lichaems dat het zy.

De wortelen van de Witte Wolle-cruyden in rooden wijn gesoden stelpen ende ghenesen dat roodmelisoen ende den loop des buycks; als daer kortse by is, maghmense met ghestaelt water sieden. Dan de bladeren en stoppen niet, als gheseyt is.

Het water daer dese wortelen in ghesoden zijn, en versoet niet alleen den tandsweer, als wy voorseyt hebben, maer is oock goet teghen de swillinghen ende sweeringhen van de amandelen in de keele, alsmen dat warm in den mondt houdt, ende dien daer mede spoelt.

Dat Swart Wolle-cruydt met die schoone geele bloemen in water oft wijn ghesoden ende ghedroncken, is goedt teghen de gebreken van de Borst ende van de Longher, ende voor de ghene die hoesten ende die etter spouwen.

Die selve bladeren van Swart Wolle-cruydt met Ruyte gesoden ghenesen de pijne ende weedom der sijden.

’T saet van Wolle-cruydt is goedt ghedroncken, als Plinius schrijft, den ghenen die eenigh lidt ghebroken oft verwronghen ende uyt den lede ghegaen hebben: want het doet dat gheswil ende de pijne minderen.

Sommighe prijsen de wortel van dit cruydt om de vierdendaeghsche kortse te ghenesen, alsmen het sap daer van (daer uyt gheperst zijnde eer dat die ghebloeyt heeft) de swaerte van twee draghmen met wat Malvaseye drinckt eer dat de kortse begint aen te komen: maer men moet dat dry oft vier mael hervatten ende herdoen.

Het water daer dit cruydt in gesoden is met Savie, Marioleyne ende Camil-bloemen, is goet om een badt te maken tegen alle koude ghebrecken van de zenuen.

Om den vallenden oft sinckende aersdarm te bedwinghen, oft den ghenen die alreede uytghegaen is weder in te setten, maecken de vrouwen een parfum oft beroockinghe met saet ende bloemen van Wolle-cruydt, met Camille bloemen ende Mastick (andere nemen Termentijn) al t’ samen kleyn ghestooten, oft tot meel oft poeder ghebroght.

De bladeren ghestooten, ende verwarmt onder de heete asschen, plaesters-ghewijse op alle klap-ooren ende bloedt-sweeren gheleyt, ontdoen die, ende doense haest vergaen.

De selve bladeren met Azijn opgheleyt, ontdoen de krop-sweeren ende alle dierghelijcke gheswillen.

De bladeren ende het saet in wijn ghesoden, van buyten opgheleyt, trecken ende haelen uyt alle de dinghen die in ’t lichaem vast zijn, ende stekende blijven.

De t’ soppen van dese bladeren oft steelen in water ghesoden, ende plaesters-ghewijse op gheleyt, ghenesen de gichtighe menschen.

De bloemen met doyeren van eyeren, ende kruymen van broodt, ende bladeren van Porreye vermenght, plaesters-gewijse gebruyckt, zijn wonderlijcken goedt om de speenen te ghenesen.

Het sap van dese bladeren, ende de bladeren selve ghestooten zijnde, op blauw gheslaghen oft ghestooten plaetsen gheleydt ende vast ghebonden, ende daer op eenen dagh ende eenen nacht ghehouden, ghenesen die; ende zijn oock seer goedt in alle wonden ende quetsuren, alsmen die eerst met wijn ghewasschen ende suyver ghemaeckt heeft.

Het water, ’t welck van dit gantsche cruydt ghedistilleert wordt, ter wijlen dat het noch bloeydt, ghedroncken de swaerte van dry oncen ’s morghens en ’s avondts, gheneest de heete gight aen de voeten, sulcks datmen daer teghen gheen meerder bate in vindt dan dese. Het is oock seer goedt om de pijne in de darmen te versoeten; ende het aensicht dat melaetsachtigh is. ‘Tselve met doeckskens op het aensicht geleyt, bijsonder met wat Canfers vermenght, verdrijft de roodheydt daer van: het is oock seer goedt teghen de schorftheydt, verbrandheydt, ende alle ghebreken die aen de huyt door hitte komen.

Men maeckt oock een Olie van de bloemen van Wolle-cruydt, in Olie van Olijven ghedaen zijnde, ende in de Sonne gheset; de welcke seer nut is in alle ghebreken die aen de huyt komen door ontstekinghen oft andere swillinghen.

Dese cruyden worden ghebruyckt niet alleen in de ghebreken van de menschen, maer oock van de beesten: want sinte Basilius schrijft, dat de Beeren alle hun wonden daer mede ghenesen.

De bloemen van Wolle-cruydt op de wratten ghewreven, ghenesen die haest. ‘Tselve doet oock het poeder van de wortel.

De Jonckvreuwen en vinden oock gheene beter middel om de rimpelen uyt het aensicht te verdrijven, dan het sap gheperst uyt de bloemen van Wit Wolle-cruydt.

De Weselkens ghevochten hebbende teghen de slangen, ende daer van ghequetst zijnde, ghenesen ende krijghen hun krachten terstont weder als sy Wolle-cruydt eten. Daer van hebben de menschen dit Wolle-cruydt teghen allerley verghift leeren ghebruycken.

De bladers tusschen twee steenen ghewreven, ende ghelijck een plaester gheleydt op den voet van een vernaghelt Peerdt, geven dat terstondt een sonderlinghe verlichtinghe.

Alsmen de geele bloemen van Wolle-cruydt ghebruycken wil om het hayr geel te verwen, salmen de selve in Looghe legghen, ende het hayr daer mede wasschen.

Apuleius schrijft, dat Mercurius aen Ulyssus Wolle-cruydt gaf, doen hy by Circe soude gaen: om daer mede bewaert ende beschermt te zijn voor alle tooverijen van Circe. [211]

Ander ghebruyck.

Behalven datmen in dit cruydt de drooghe Vijghen bewaren kan, soo segghen sommighe, dat soo wanneermen de Note-boom met bladeren van Wolle-cruydt rondsomme behanght, de noten niet lichtelijck afvallen en sullen.

Sommighe wasschen haer handen met ’t sap van Wolle-cruydt, ende steken die handen dan in ’t water, ende ghelooven dat sy de visschen daer mede ter handt sullen doen komen, soo dat sy haer daer met de handt sullen laten vanghen.

Men heete ’t Torsen-cruydt, oft Keersen-cruydt, ende in ’t Latijn Candelaria: om dat dese bladeren door drooghte in een ghekrompen ende ghetrocken zijnde, pleghen te branden als keersen, ende dienen voor lemmet in de lampen; ende daerom wordt dat selve vunck vergadert van de grauwachtighe mosachtigheydt oft wolle die rondom de bladers van dit cruydt groeyt.

De landt-lieden van Italien ghebruycken het sap van Wolle-cruydt, om het melck daer mede te doen rinnen.

HET XXVII. KAPITTEL.

Van wolkruid of Verbascum. (mannetje is Verbascum densiflorum en wit vrouwtje Verbascum lychnitis, geel vrouwtje is Verbascum thapsus en zwarte Verbascum nigrum)

Geslachten.

Verbascum of wolkruid is tweevormig, het eerst is wit en het ander zwart. Van het wit zijn er twee geslachten, te weten een met brede en een met smalle bladeren. Behalve deze vermaant Dioscorides en na hem Galenus van een andere of wilde Verbascum en van twee soorten van Phlomis of klein wolkruid en van een ander gewas Tryallis genoemd. Die we alle apart beschrijven zullen en spreken eerst van de twee soorten van het wit wolkruid en van een soort van het zwart.

1. Het eerste wit wolkruid geeft uit zijn wortel grote, brede, wijde bladeren als die van de kool, maar zacht, wolachtig en grijsachtig en tussen die komt een steel uit het midden gesproten die enkel is en rechtop staat en ook met zachte grijze wolligheid bedekt en van onder bij de wortels met diergelijke bladeren bekleed is die nochtans geleidelijk aan smaller worden en vooraan spits afgaan en van het midden tot boven toe is het van alle kanten met vele bloemen bezet die geel van kleur zijn en wat welriekend, van vijf bladeren aaneen gemaakt waarna kleine ronde huisjes volgen waarin klein zaad steekt. De wortel is lang en bijna een vinger dik, van buiten zwartachtig of bruin.

2. Het andere wit wolkruid heeft ook zachte, grijsachtige, wolachtige bladeren als die van de voornoemde soort, maar smaller en kleiner dan die. De steel is ook diergelijk, maar soms dunner en korter. De bloemen zijn kleiner en soms wit, dikwijls ook geel van kleur. De wortel is als die van de andere.

3. Zwart wolkruid krijgt zwartachtige bladeren die geenszins wolachtig of zacht zijn, maar wat ruwachtig en wat zwaar van reuk, van grootte als die van de eerste soort of het wit wolkruid met [209] bredere bladeren. De enkele of enige stelen zijn ook diergelijk als ook zijn de bloemen die geel van kleur zijn met sommige draadjes in het midden. De wortel is ook als die van de andere soorten van wolkruid.

Plaats.

Al deze soorten van wolkruid groeien gewoonlijk naast de kanten van de beemden en akkers, bij de kuilen, grachten en dijken en op andere niet gebouwde plaatsen, dan het eerste wit wolkruid, dat is hetgeen dat bredere bladeren heeft en ook het zwart wolkruid worden meestal gevonden, maar het andere wit wolkruid met smallere bladeren wordt niet zo dikwijls gezien.

Tijd.

De wolkruiden worden van de juli af tot heel diep in de herfst met haar bloemen gevonden, dan ze bloeien niet voor het tweede jaar nadat ze uit de aarde gesproten zijn, het zaad wordt daartussen rijp.

Namen.

Deze kruiden worden in het Latijn Verbascum genoemd, in het Grieks Phlomos of (als sommige menen) Phlogmos, de apothekers noemen het Tapsus barbatus en vooral die met witte bladeren, anderen noemen het Candela regia, Candelaria of Lanaria, de Italianen verbasco, tasso barbasso, de Spanjaarden gordolobo, de Hoogduisers Wullkraut, Kertzenkraut, Brennkraut, Himmelkraut, Konighertz, de Fransen bouillon, de Nederduitsers wolkruid, wollebladeren, toerse-kruid, de Engelse milleyne, de Bohemers diwizna. Apuleius noemt het ook Pycnitis en Lychnitis. Onder de bastaard namen vindt men ook dat ze Pheminalis en Phemilale genoemd zijn geweest.

1. De eerste soort van de witte wolkruiden wordt gewoonlijk in het Latijn Verbascum latius genoemd en in de apotheken eigenlijk Tapsus barbatus, men mag ze in het Nederduits wit wolkruid met bredere bladeren noemen. Dan Dioscorides, Plinius en Galenus noemen het wolkruid wijfje, dat is in het Latijn Verbascum Femina.

2. De tweede soort, in het Latijn Verbascum angustius en van dezelfde Plinius, Dioscorides en Galenus Verbascum Mas, dat is wolkruid mannetje genoemd mag in het Nederduits wit wolkruid met smallere bladeren genoemd worden.

3. De derde soort, in het Latijn Verbascum nigrum, mag men zwart wolkruid noemen.

Aard.

Wolkruid is verdrogende van aard, dan de bladeren hebben daarbij ook enige afvegende en verterende kracht, immers zo Galenus betuigt.

Kracht en werking.

De bladeren van alle soorten van wolkruid in water gekookt worden nuttig op koude zwellen en op de ontstekingen van de ogen gelegd.

Dezelfde met wijn en honing op stinkende vuile ontstoken zeren en vurige zweren gedaan genezen die.

Met azijn legt men ze op de wonden en op de plaatsen die van de schorpioen gestoken en gekwetst zijn, zegt Dioscorides.

De dokters van onze tijden hebben bevonden dat het water daar de zachte en wolachtige bladeren van deze kruiden in gekookt zijn geweest zeer goed is om de aambeien mee te baden of te stoven als die met enige smart uitpuilen en uitsteken, want ze zijn niet alleen geschikt om de smart en weedom te verzoeten, maar laten ze ook door hun droogmakende kracht verdwijnen en vergaan.

De wortel die scherp of wrang van smaak is, zo Galenus betuigt, is geschikt om alle gebreken en kwalen te genezen die van zinkingen of katarren veroorzaakt zijn. Dioscorides schrijft van deze wortel dat een teerling groot daarvan zeer nuttig te drinken gegeven wordt aan degene die met enige langdurige buikloop gekweld zijn, hij schrijft ook dat het water daar deze wortel in gekookt is geweest zeer goed is om al diegene te genezen die van binnen of van buiten enige gebroken, geblutste of gekwetste leden hebben en ook diegene die met enige spanningen of met kramp gekweld zijn. Bovendien, zegt hij, kan dat water de oude hoest genezen en wat noch meer is de pijn of zwering van de tanden verzoeten en alle diergelijke weedom op korte tijd verdrijven.

Sommige willen ook verzekeren dat het bij ons gedragen de vallende ziekte genezen kan en vooral als de wortel noch jong is en geen bloemen voortgebracht heeft, ze zeggen daar noch meer toe dat ze geplukt of uit de aarde getrokken moet worden om de voor vermelde ziekte te genezen als de zon in het teken [210] van de maagd is en de maan in het teken van de ram, dat nochtans niet geheel zonder ijdelheid en superstitie schijnt te wezen.

De bloemen sommige dagen met wat olie onder mest te weken gelegd, wel verstaande tot de tijd toe dat ze geheel opgelost en vaneen gegaan zijn, worden van de dokters van onze tijden zeer geprezen om de weedom en smart van de spenen of aambeien te verzoeten.

Ander gebruik van wolkruid.

Men gelooft dat men met de gele bloemen van wolkruid het haar van het hoofd een gele kleur zou kunnen geven.

Sommige verzekeren (schrijft Plinius) dat de gedroogde bladeren van wolkruid wijfje (dat is die met bredere bladeren) zulke eigenschap hebben dat de gedroogde vijgen daarin gewonden of te bewaren gelegd gans niet verrotten, maar lange tijd goed blijven, dat is gaaf en ongeschonden blijven, wat Dioscorides ook betuigt.

BIJVOEGING.

Deze overal zeer bekende kruiden die van de gewone man wolkruid genoemd worden worden in alle landen tegen verschillende gebreken nuttig en behulpzaam gehouden, dan men heeft daarvan vele verschillende soorten gevonden, behalve diegene die Dodonaeus hier beschreven heeft die nochtans goed te herkennen zijn als men deze goed kent, want het onderscheid van de kruiden is dikwijls nergens anders door veroorzaakt dan alleen van de verschillen der plaatsen en gewesten daar ze groeien zodat het nodeloos zou wezen om alle veranderingen van deze kruiden te willen onderscheiden en verhalen. De steel van deze kruiden is zeer fraai om te zien want hij komt zeer sierlijk uit de wortel tussen de bladeren gesproten en van onder tot omtrent de middel toe met diergelijke, maar kleiner bladeren bekleed en vandaar voort met gele lieflijke en welriekende bloempjes rondom bezet en elk bloempje is in vijf bladeren gedeeld en lijkt zo op een mooie of versierde kaars. De bloempjes van dit kruid, wanneer ze wit van kleur zijn, worden in zes bladeren verdeeld en niet in vijf als de gele plegen te wezen. Het zaad is zwart en de wortel is gewoonlijk een vinger dik.

Eigenschap van wolkruid.

Als men de plant van wolkruid ‘s morgens maar eens licht aanraakt of stoot wanneer de bloemen beginnen open te gaan dan vallen die bloemen de een voor en de ander na af, wat sommige het volk wijs willen maken dat het gebeurt door enige woorden die ze daartoe zeggen, maar dat is nochtans op zichzelf geen groot wonder.

Wolkruid met witte bloemen heeft gewoonlijk in de wortel vele wormen steken die het geheel doorknagen en doorboren.

Namen.

Diegene die gade geslagen hebben, zegt Lobel, dat de wezeltjes gevochten hebben met de slangen en bijkans dood en overwonnen zijn en van dit wolkruid gegeten hebben zo weer kloek en lustig geworden zijn en het gevecht opnieuw begonnen zijn die hebben dit kruid in het Latijn Taxus genoemd als goed zijnde tegen het vergif, hoewel het meest bekend is met de naam Tapsus barbatus. De Fransen noemen het ook torches en de Grieken Phlomi of Phlogmi van het woord Phlox, dat is vlam, vuur of licht dat de toortsen geven omdat de bladeren en de stelen van dit kruid nuttig zijn om lonten in de lampen te maken en daarom is het ook torsekruid genoemd in onze taal. De naam wolkruid komt van de zachtheid en wolligheid van dezelfde bladeren.

(Verbascum lychnites) Allergrootste wit wolkruid. Dit is van Lobel beschreven en heeft mooie grote en zoet ruikende bloemen die als nieuwe was ruiken, soms bleekgeel van kleur en soms sneeuwwit, gestreept en met goudgele draadjes in het midden. De bladeren zijn breed, lang en zeer groot, van vorm de alantwortel gelijk en bekleed met zachte en witte wolligheid als dat van roerkruid en Aethiopis. De steel is honderd veertig, honderd tachtig of twee honderd vijf en twintig cm hoog, de bloemen een duim dik en gevezeld. Deze plant groeit in de hoven van Nederland en Normandië, maar in Piedmont, Languedock, Engeland en Italië ziet men het in de velden vanzelf voortkomen. De ene soort van dit kruid wordt van Lobel wit wolkruid wijfje of allergrootste welriekende gebaard wolkruid van de zuidelijke landen genoemd, in het Latijn Maximus odoratus meridionalum Tapsus Barbatus Femina flore albo, in het Engels mulleyne female. (Verbascum densiflorum)

De ander soort noemt hij allergrootste wit wolkruid wijfje met bleekgele welriekende bloemen, in het Latijn Verbascum maximum album Femina flore caeruleo.

Wolkruiden met rondachtige bladeren heeft bloemen als Blattaria en heet Verbascum foliis subrotundis Blattariae.

Vals wolkruid wijfje en wolkruid met smalle bladeren of Verbascum leptophyllum van Valerius Cordus is niets anders dan Blattaria of mottekruid.

Verbascum Digitale is het vingerhoedkruid.

Verbasculum of Phlomis is de naam van de sleutelbloemen die hierna in een apart kapittel beschreven zijn.

Verbasculum Tragi is de grote korenbloem.

Kracht en werking van wolkruid.

Het poeder van dit kruid purgeert wat en verwekt de buikloop en daarom wordt het in Hongarije tegen de koortsen gebruikt.

De wortel is wrang, zegt Galenus, en goed tegen allerhande verstoringen en zinkingen op wat deel des lichaam dat hetzij.

De wortels van de witte wolkruiden in rode wijn gekookt stelpen en genezen de rode loop en de loop van de buik en als er koorts bij is mag men het met gestaald water koken. Dan de bladeren stoppen niet, als gezegd is.

Het water daar deze wortels in gekookt zijn verzoet niet alleen de tandpijn, als we voorzegd hebben, maar is ook goed tegen de zwellingen en zweren van de amandelen in de keel als men dat warm in de mond houdt en die daarmee spoelt.

Dat zwart wolkruid met die mooie gele bloemen in water of wijn gekookt en gedronken is goed tegen de gebreken van de borst en van de longen en voor diegene die hoesten en die etter spouwen.

Die bladeren van zwart wolkruid met ruit gekookt genezen de pijn en weedom van de zijden.

Het zaad van wolkruid is goed gedronken, als Plinius schrijft, voor diegene die enig lid gebroken of verwrongen en uit het lid gegaan zijn, want het laat dat gezwel en de pijn verminderen.

Sommige prijzen de wortel van dit kruid om de vierdedaagse malariakoorts te genezen als men het sap daarvan (daaruit geperst eer dat die gebloeid heeft) de zwaarte van twee drachme met wat malvasei drinkt eer dat de koorts begint aan te komen, maar men moet dat drie of viermaal herhalen en herdoen.

Het water daar dit kruid in gekookt is met salie, marjolein en kamillebloemen is goed om een bad te maken tegen alle koude gebreken van de zenuwen.

Om de vallende of zinkende aarsdarm te bedwingen of diegene die alreeds uitgegaan is weer in te zetten maken de vrouwen een parfum of beroking met zaad en bloemen van wolkruid, met kamillebloemen en mastik (andere nemen terpentijn) alles tezamen klein gestampt of tot meel of poeder gebracht.

De bladeren gestampt en verwarmt onder de hete as en pleistervormig op alle klaporen en bloedzweren gelegd ontdoen die en laten ze gauw vergaan.

Dezelfde bladeren met azijn opgelegd ontdoen de kropzweren en alle diergelijke zwellen.

De bladeren en het zaad in wijn gekookt en van buiten opgelegd trekken en halen uit alle dingen die in het lichaam vast zijn en blijven steken.

De toppen van deze bladeren of stelen in water gekookt en pleistervormig opgelegd genezen de jichtige mensen.

De bloemen met dooiers van eieren en kruim van brood en bladeren van prei vermengt en pleistervormig gebruikt zijn wonderlijk goed om de aambeien te genezen.

Het sap van deze bladeren en de bladeren zelf die gestampt zijn en op blauw geslagen of gestoten plaatsen gelegd en vast gebonden en daarop een dag en een nacht gehouden genezen die en zijn ook zeer goed in alle wonden en kwetsingen als men die eerst met wijn gewassen en zuiver gemaakt heeft.

Het water wat van dit ganse kruid gedistilleerd wordt terwijl het noch bloeit en gedronken de zwaarte van drie ons ’s morgens en ’s avonds geneest de hete jicht aan de voeten zodat men daartegen geen betere baat in vindt dan deze. Het is ook zeer goed om de pijn in de darmen te verzoeten en het aanzicht dat melaatsachtig is. Hetzelfde met doekjes op het aanzicht gelegd en vooral met wat kamfer vermengt verdrijft de roodheid ervan, het is ook zeer goed tegen schurft, verbranding en alle gebreken die aan de huid door hitte komen.

Men maakt ook een olie van de bloemen van wolkruid door ze in olie van olijven te doen en in de zon zetten die zeer nuttig is in alle gebreken die aan de huid komen door ontsteking of andere zwellingen.

Deze kruiden worden niet alleen gebruikt in de gebreken van de mensen, maar ook van de beesten, want Sint Basilius schrijft dat de beren al hun wonden daarmee genezen.

De bloemen van wolkruid op de wratten gewreven genezen die gauw. Hetzelfde doet ook het poeder van de wortel.

De jonkvrouwen vinden ook geen beter middel om de rimpels uit het aanzicht te verdrijven dan het sap geperst uit de bloemen van wit wolkruid.

De wezeltjes die gevochten hebben tegen de slangen en daarvan gekwetst zijn genezen en krijgen hun krachten terstond weer als ze wolkruid eten. Daarvan hebben de mensen dit wolkruid tegen allerlei vergif leren gebruiken.

De bladeren tussen twee stenen gewreven en als een pleister op de voet van een vast genageld paard gelegd geven dat terstond een bijzondere verlichting.

Als men de gele bloemen van wolkruid gebruiken wil om het haar geel te kleuren zal men die in loog leggen en het haar daarmee wassen.

Apuleius schrijft dat Mercurius aan Odysseus wolkruid gaf toen hij bij Circe zou gaan om daarmee bewaard en beschermd te zijn voor alle toverij van Circe. [211]

Ander gebruik.

Behalve dat men in dit kruid de droge vijgen bewaren kan zeggen sommige dat wanneer men de notenboom met bladeren van wolkruid rondom behangt de noten niet gemakkelijk zullen afvallen.

Sommige wassen hun handen met het sap van wolkruid en steken die handen dan in het water en geloven dat ze de vissen daarmee naar hun hand zullen laten komen zodat ze zich daar met de hand zullen laten vangen.

Men noemt het torsen-kruid of keersen-kruid en in het Latijn Candelaria omdat als deze bladeren door droogte ineen gekrompen en getrokken zijn plegen te branden als kaarsen en dienen voor lonten in de lampen en daarom wordt die vonk tezamen gesteld van de grauwachtige mosachtige of wol die rondom de bladeren van dit kruid groeit.

De landlieden van Italië gebruiken het sap van wolkruid om het melk daarmee te laten stremmen.

HET XXVIII. CAPITEL.

Van Motten-cruydt oft Blattarie.

Gheslachten.

Men soude vele verscheyden soorten van Motten-cruydt moghen beschrijven; maer ghemerckt dat die nerghens in dan in de verwe ende ghedaente der bloemen van den anderen en verschillen, sullen wy daer maer een soorte af verhalen.

Ghedaente.

Blattaria oft Motten-cruydt schijnt oock een medesoorte van Swart Wolle-cruydt te wesen, ’t welck dat van steelen ende bladeren heel ghelijckt. De bladeren van dit cruydt zijn groen, glat oft kael, ende gheensins wolachtigh, maer een weynighskens blinckende, langhworpigh, aen de kanten ghekertelt, kleynder dan de bladeren van Wolle-cruydt. De steelen wassen recht op, ende zijn in ander sijd-tacken verdeylt, ende zijn oock korter dan die van Wolle-cruydt. ‘T opperste van dese steelen is bekleet met bloemen die meestendeel geel van verwen zijn, sommighe ruyghe purpure draeykens in ’t midden hebbende, niet onlieflijck van reuck; sy zijn somtijdts oock licht rood oft bleeck rood van verwe, oft wat bruyn purpurachtigh, somtijdts oock heel schoon blinckende, met de verwe van de swarte, dat is Blauwe Viole: nae dese bloemen volghen sekere ronde hardachtighe huyskens oft bollekens, grooter dan die van het Lijnsaet: in de welcke swartachtigh kleyn saet steeckt. De wortel is hard, niet sonder aenwassende dunne veselinghen.

Plaetse.

Motten-cruydt wast over al op vele plaetsen van Italien, ende oock van Hoogh ende Nederduytschlandt, aen de grachten ende kuylen, op de slijckige dijcken, ende niet verre van de kanten van de rivieren ende loopende wateren: de soorte met geele bloemen, wordt meest gesien; die met purpure, en is soo wel niet te vinden: maer de ghene die van verwen de Violen gelijckt, wordt in Behemerlandt gevonden, als aen de kanten van de riviere Elbe wassende. Voordts, als dit cruydt eens in de hoven ghesaeyt is, aerd het seer lichtelijck, ende spruyt alle iaer ghewillighlijck wederom uyt.

Tijdt.

Motten-cruydt bloeyt van Braeck-maendt af tot in September toe; terwijlen wordt het saet rijp.

Naemen.

Dit cruydt wort nu ter tijt Blattaria in ’t Latijn geheeten; in ’t Brabantsch Motten-cruydt oft Blattarie; in ’t Hooghduytsch wort het meestendeel Goldtknopflin ghenoemt, anders Schabenkraut ende Mottenkraut.

My dunckt dat sy wat gelijcks hebben, die dit gewas voor dat cruydt houden ’t welck van Plinius beschreven wort in ‘t 9.cap.van sijne 22.boeck, met de naevolghende woorden: Daer is een cruydt, seght hy, het Wolle-cruyt seer gelijck, ’t welck oock dickwijls daer voor aenghesien wort; dan het heeft wat bruynder ende niet al uyt soo witte bladeren, ende heeft meer steelen dan Wolle-cruydt, met een geele bloeme. Alsmen dit cruydt pluckt ende wegh leyt oft verworpt, wort het vol motten; ende daerom heetmen dat te Roomen Blattaria, dat is Motten-cruydt. Welcke beschrijvinghe seer wel over een komt met de gene die wy van onse Blattarie gegeven hebben; want de bloemen ende de steelen van de Blattarie, als voorseyt is, gelijcken die van ’t swart Wolle-cruydt seer wel. Dan dat dit cruydt Motten soude vergaderen, oft in Motten vergaen, dat en hebben wy noch niet ervonden.

Valerius Cordus heeft het in ’t Latijn Verbascum Leptophyllum ghenoemt, al ofmen Wolle-cruydt met smalle bladeren seyde. Sommighe meynen datter het Chrysogonon van de ouders soude moghen wesen; van wiens beschrijvinghe de Blattarie nochtans seer verschilt: want de Blattarie en is gheen heesterachtigh gewas; veel min is het eenen dicht-getackten heester; noch de wortel en is oock gheensins knobbelachtigh als een Rape, noch en [212] is van binnen oock gheensins rood van verwe; ’t welck alle soo soude moeten wesen, als de Blattarie eenige ghelijckenisse met het Chrysogonon soude hebben.

Chrysogonon van Dioscorides. Want het wordt by Dioscorides in de naevolghende wijse beschreven: Chrysogonon, seght hy, is een dicht wassende heester, met bladeren die van de Eycke-boomen ghelijck: de bloemen zijn als die van dat Verbascum oft Wolle-cruydt datmen pleegh te ghebruycken om de kransen te maken: de wortel gelijckt een rape, van binnen seer rood, van buyten swart.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Van den aerd ende van de krachten van de Blattaria oft Motten-cruydt en heeft Plinius niet vermaent. Dan ghelijck den bitteren smaeck van dit cruydt uyt-wijst, soo schijnt het heet ende droogh van aerd te wesen.

BIIVOEGHSEL.

De Cruydt-beminners van dese tijden kennen seer vele verscheyden soorten van Motten-cruydt, de welcke alle, soo Dodoneus oock wel vermaent, nerghens in meer van malkanderen verschillen, dan in de verwe oft gedaente der bloemen. Sommige van dien, iae meest alle, zijn van den seer neerstighen en Hoogh-geleerden Doctoor Matthias de Lobel beschreven; die oock schrijft, dat het Swarte Wolle-cruydt voor de oprechte Blattaria van Plinius te houden is, aenghesien datmen siet, (soo hy seght) grooter menighte van Motten vergaderen op het swart Wolle-cruydt, dan op de ghemeyne Blattaria, oft Motten-cruydt, dat daer voor over al ghehouden ende bekent is, ’t zy die met geele, ’t zy die met purpure, ’t zy met orangie bloemen; ende om de menighte van de Motten die aen dit cruydt vergaderen, is dat in ’t Fransoys Herbe aux mitres gheheeten gheweest.

Motten-cruydt met vvitte bloemen. Dit is oock een soorte van swart Verbascum van Lobel beschreven: het en heeft soo doorbruyne bladeren niet als het Motten-cruydt met geele bloemen, oft dat Swart Wolle-cruydt, dat Lobel voor de Blattaria van Plinius houdt. De bloemkens zijn wit, in ses ghedeylt (daer de bloemen van de geele in vijven verdeylt zijn) op vele sijd-tackskens aen ’t opperste van de steelen staende. Dit cruydt gesaeyt zijnde in de hoven, is dickmaels vernielt gheweest van de Motten, oft dat ghewormte datmen in ’t Latijn Blatta noemt; ’t welck seer gheerne is aen dit cruydt, ende liever dan aen eenigh van alle d’ ander Motte-cruyden; selfs leeft daer by: waer door dat het sijnen naem Blattaria, dat is Motten-cruydt, ghekreeghen heeft. Dit cruydt (seght den selven Lobel) wordt t’ onrecht van den ghemeynen man Wolle-cruydt Wijfken gheheeten.

Ander verscheydentheydt van dit Motte-cruydt. De bloemen van dit Motte-cruydt zijn schoonder geel, altemets is ses (seght Lobel) ende meestendeel in vijf verdeylt: het bladt is breedt ende meer geadert ende gherompelt, hebbende de middelste ribbe rood, ende niet wit als d’ andere. ‘Tsaet is oock kleynder dan het Heul-saet, oock in vellekens besloten, ghelijck die van Vingherhoet-cruydt.

Motte-cruydt met groote bloemen, ende torts-ghevvijse rouvve troskens. Dese soorte, seght Lobel, is van Italiaensch ende uytlantsch saet in Nederlandt ghewonnen gheweest: de steel is dry cubitus hoogh, met groote geele bloemen ende torts-ghewijse troskens boven aen den steele, ghelijckende het Wolle-cruydt Wijfken; maer de knoppen oft botten van de bloemen, die aen ’t opperste staen, zijn boven ghehaert, ende rouw gheaert, groen van verwe. De bladeren zijn grooter ende langher dan van het voorschreven Motten-cruydt met witte bloemen; want sy zijn doncker groen, ende seer gheadert, ende op d’averrechte sijde bleeck-groen, diep gekerft ende gesneden, als die van ghemeyn Motten-cruydt der cruydt-liefhebbers, ende is een vergaende ende iaerlijcks ghewas.

Desen selven Lobel en is niet seer vremt van de meyninghe van de ghene die twijffelen oft het ghemeyn Motten-cruydt het Chrysogonum van de ouders is, om dat het niet alleen stijve steelen en heeft, ende goudt-geele bloemen, maer oock om dat de wortel daer van, die wit is ende eenen vingher dick, die van de Steck-rapen oft Wilden-Radijs ghelijckt; ende te meer, om dat sommighe hem verklaert hebben dan de selve wortel in ’t eynde van den Somer, ende in ’t beghinsel van den Herfst, van buyten ende oock van binnen bruyn-rood worden; te weten, als ’t voedsel door de hitte verteert is. Maer dit ghemeyn Motten cruydt is soo bitter van smaeck, dat het eer Motten van hem drijvende is, dan lockende, ghelijck sy van den Alsen, Averoone ende ander bitter cruyden verdreven worden.

Motten-cruydt met groene bloemen. Uyt het saet van purpur Motten-cruydt krijghen wy vele veranderingen in de bloemen van het gemeyn Motten-cruydt, die seer aerdigh ende weerdigh zijn om sien, alsoo wy dickwijls in de soorten van Heul aenmerckt hebben. Want dit Motten-cruydt hebben wy somtijts ghehadt heel groen van verwen, van ses bloemkens ghemaeckt.

Ander veranderinghe van Motten-cruydt. Van het selve saet van purpur Motten-cruydt komen voordt bloemen somwijlen orangieverwigh, somwijlen oock groen uyt den purpuren: andersins behouden sy de ghedaente ende de bladeren van het purpur-violette Motte-cruydt, die nochtans wat dieper ghekerft zijn.

Ander Motten-cruydt met witte bloemen. Dese soorte van Motten-cruydt heeft seer schoone witte, in ’t midden wat purpurachtige bloemen, sommige draeykens hebbende, die met geelachtigh poederken bespreyt schijnen te wesen. Sy vernieuwt haer selven alle iaer gheweldighlijcken seer, gesaeyt zijnde. Dan aen dit cruydt wast een eyghen sonderlinghe ghedrocht, dat rond is als een linse, ghevloghelt, wit, in ’t midden met een swarte placke verciert, soo datmen dat selve van verre siende, soude meynen dat het gegaetet waer, oft een doorgaende putteken in ’t midden hadde.

Kracht van Ghemeyn Motten-cruydt.

Het Motten-cruydt oft Blattarie van Plinius heeft de selve krachte van het Wolle-cruydt. Dan het Ghemeyn Motten-cruydt, daer Dodoneus in dit Capitel af ghesproken heeft, is seer bitter van smaeck; ende het is seker, seght Lobel, dat het de verstoptheden van het inghewant, ende van de kleyne aderkens, daer de lever haer voedsel ende bloedt uytsuyght, openen kan; maer wat het teghen de beten ende het vergift vermagh, is my onbekent.

Sommighe segghen dat Motten-cruydt, waer dat oock gheleyt wordt, alle de Motten nae hem treckt, ende dat het daerom soo geheeten wort; maer dat soude eer waer zijn van die soorte van Swart Wolle-cruydt, die Lobel voor de Blattaria van Plinius houdt, als van de Ghemeyne Blattaria, die de Motten eer wegh iaeghen soude met haer bitterheydt, dan die selve locken oft nae haer trecken, ghelijck wy voren oock vermaent hebben.

Motten-cruydt is goet om alle sweeringhen te gheneesen; ende maeckt het hayr blondt, ende gheneest de ontstekinghen ende swillinghen der ooghen, als sommighe ghelooven.

HET XXVIII. KAPITTEL.

Van mottenkruid of blattarie. (Verbascum blattaria)

Geslachten.

Men zou vele verschillende soorten van mottekruid mogen beschrijven, maar gemerkt dat die nergens in dan in de kleur en gedaante der bloemen van elkaar verschillen zullen we er maar een soort van verhalen.

Gedaante.

Blattaria of mottenkruid schijnt ook een medesoort van zwart wolkruid te wezen wat dat is die van stelen en bladeren heel gelijk. De bladeren van dit kruid zijn groen, glad of kaal en geenszins wolachtig, maar wat blinkend, langwerpig en aan de kanten gekarteld, kleiner dan de bladeren van wolkruid. De stelen groeien rechtop en zijn in andere zijtakken verdeeld en zijn ook korter dan die van wolkruid. Het opperste van deze stelen is bekleed met bloemen die meestal geel van kleur zijn en sommige ruige purperen draadjes in het midden hebben, niet onlieflijk van reuk, ze zijn soms ook lichtrood of bleekrood van kleur of wat bruinpurperachtig, soms ook heel mooi blinkend met de kleur van de zwarte, dat is blauwe viool, na deze bloemen volgen zekere ronde hardachtige huisjes of bolletjes groter dan die van het Lijnzaad waarin zwartachtig klein zaad steekt. De wortel is hard, niet zonder aangroeiende dunne vezels.

Plaats.

Mottenkruid groeit overal op vele plaatsen van Italië en ook van Hoog- en Nederduitsland aan de grachten en kuilen op de slijkachtige dijken en niet ver van de kanten van de rivieren en lopende wateren, de soort met gele bloemen wordt meestal gezien en die met purperen is niet zo goed te vinden, maar diegene die van kleur op de violen lijkt wordt in Bohemen gevonden die aan de kanten van de rivier Elbe groeit. Voorts als dit kruid eens in de hoven gezaaid is aard het zeer gemakkelijk en spruit elk jaar gewillig weer uit.

Tijd.

Mottekruid bloeit van juni af tot in september toe en ondertussen wordt het zaad rijp.

Namen.

Dit kruid wordt tegenwoordig Blattaria in het Latijn genoemd, in het Brabants mottenkruid of blattarie, in het Hoogduits wordt het meestal Goldtknopflin genoemd, anders Schabenkraut en Mottenkraut.

Ik denk dat ze wat gelijk hebben die dit gewas voor dat kruid houden wat van Plinius beschreven wordt in het 9^de kapittel van zijn 22^ste boek met de navolgende woorden; ‘daar is een kruid, zegt hij, het wolkruid zeer gelijk en wat ook dikwijls daarvoor aangezien wordt, dan het heeft wat bruinere en niet zulke witte bladeren en heeft meer stelen dan wolkruid met een gele bloem. Als men dit kruid plukt en weg ligt of werpt wordt het vol motten en daarom noemt men dat te Rome Blattaria, dat is mottenkruid’. Welke beschrijving zeer goed overeen komt met diegene die we van onze blattarie gegeven hebben want de bloemen en de stelen van de blattarie, als voorzegd is, lijken op die van het zwart wolkruid zeer goed. Dan dat dit kruid motten zou vergaderen of in motten vergaan dat hebben we noch niet ontdekt.

Valerius Cordus heeft het in het Latijn Verbascum Leptophyllum genoemd als of men wolkruid met smalle bladeren zei. Sommige menen dat het ‘t Chrysogonon van de ouders zou mogen wezen van wiens beschrijving blattarie nochtans zeer verschilt, want blattarie is geen heesterachtig gewas en veel minder is het een dicht vertakte heester, noch de wortel is ook geenszins knobbelachtig als een raap, noch [212] is van binnen ook geenszins rood van kleur wat alles zo zou moeten wezen als de blattarie enige gelijkenis met het Chrysogonon zou hebben.

Chrysogonon van Dioscorides. Want het wordt bij Dioscorides in de navolgende wijze beschreven; ‘Chrysogonon, zegt hij, is een dicht groeiende heester met bladeren die van de eikenbomen gelijk, de bloemen zijn als die van dat Verbascum of wolkruid dat men plag te gebruiken om de kransen te maken, de wortel lijkt op een raap en is van binnen zeer rood, van buiten zwart’.

Aard, kracht en werking.

Van de aard en van de krachten van de Blattaria of mottenkruid heeft Plinius niets vermaand. Dan gelijk de bittere smaak van dit kruid uitwijst zo schijnt het heet en droog van aard te wezen.

BIJVOEGING.

De kruidbeminnaars van deze tijden kennen zeer veel verschillende soorten van mottenkruid die alle, zo Dodonaeus ook wel vermaant, nergens in meer van elkaar verschillen dan in de kleur of gedaante der bloemen. Sommige er van, ja meest alle, zijn van de zeer vlijtige en hooggeleerde doctor Matthias de Lobel beschreven die ook schrijft dat het zwarte wolkruid voor de echte Blattaria van Plinius te houden is aangezien dat men ziet, (zo hij zegt) dat er grotere menigte van motten zich verzamelen op het zwart wolkruid dan op de gewone Blattaria of mottenkruid dat daar voor overal gehouden en bekend is, hetzij die met gele, hetzij die met purperen, hetzij met oranje bloemen en om de menigte van de motten die aan dit kruid zitten is dat in het Frans herbe aux mittes genoemd geweest.

(Verbascum virgatum?)Mottenkruid met witte bloemen. Dit is ook een soort van zwart Verbascum van Lobel beschreven en heeft niet zulke doorbruine bladeren als het mottekruid met gele bloemen of dat zwart wolkruid dat Lobel voor de Blattaria van Plinius houdt. De bloempjes zijn wit en in zessen gedeeld (daar de bloemen van de gele in vijven verdeeld zijn) die op vele zijtakken aan het opperste van de stelen staan. Als dit kruid gezaaid wordt in de hoven is het dikwijls vernield geweest van de motten of dat gewormte dat men in het Latijn Blatta noemt wat zeer graag is aan dit kruid en liever dan aan enig van alle ander mottekruiden, zelfs leeft er van waardoor dat het zijn naam Blattaria, dat is mottekruid, gekregen heeft. Dit kruid (zegt dezelfde Lobel) wordt te onrecht van de gewone man wolkruid wijfje genoemd.

(Hybriden)

Ander verscheidenheden van dit mottekruid. De bloemen van dit mottekruid zijn mooier geel en af en toe in zes (zegt Lobel) en meestal in vijf verdeeld, het blad is breed en meer geaderd en gerimpeld en heeft de middelste ribbe rood en niet wit als de anderen. Het zaad is ook kleiner dan het heulzaad en ook in velletjes besloten als die van vingerhoedkruid.

(Hybriden) Mottenkruid met grote bloemen en toortsvormige ruwe trosjes. Deze soort, zegt Lobel, is van Italiaans en buitenlands zaad in Nederland gewonnen geweest, de steel is honderd vijf en dertig cm hoog met grote gele bloemen en toortsvormige trosjes bovenaan de steel en lijken op het wolkruid wijfje, maar de knoppen of botten van de bloemen, die aan het opperste staan, zijn boven aarvormig en ruw behaard, groen van kleur. De bladeren zijn groter en langer dan van het voorbeschreven mottenkruid met witte bloemen want ze zijn donkergroen en zeer geaderd en aan de onderkant bleekgroen, diep gekerfd en gesneden als die van gewoon mottenkruid van de kruidliefhebbers en is een vergaande en jaarlijks gewas.

Deze zelfde Lobel is niet zeer vreemd van de mening van diegene die twijfelen of het gewoon mottenkruid het Chrysogonum van de ouders is omdat het niet alleen stijve stelen heeft en goudgele bloemen, maar ook omdat de wortel daarvan, die wit is en een vinger dik op die van de stekrapen of wilde radijs lijken en te meer omdat sommige hem verklaard hebben dan dezelfde wortel in het eind van de zomer en in het begin van de herfst van buiten en ook van binnen bruinrood worden, te weten als het voedsel door de hitte verteerd is. Maar dit gewoon nruid is zo bitter van smaak dat het eerder motten van zich drijft dan lokt, gelijk ze van de alsem, averone en ander bittere kruiden verdreven worden.

Mottenkruid met groene bloemen. Uit het zaad van purper mottenkruid krijgen we vele veranderingen in de bloemen van het gewoon mottenkruid die zeer aardig en waard zijn om te zien zoals we dikwijls in de soorten van heul opgemerkt hebben. Want dit mottekruid hebben we soms ghehad heel groen van kleur en van zes bloempjes gemaakt.

Andere verandering van mottenkruid. Van hetzelfde zaad van purper mottenkruid komen voort bloemen soms oranjekleurig, soms ook groen uit het purper, anderszins behouden ze de gedaante en de bladeren van het purperviolette mottenkruid die nochtans wat dieper gekerfd zijn.

Ander mottenkruid met witte bloemen. Deze soort van mottenkruid heeft zeer mooie witte, in het midden wat purperachtige bloemen die sommige draadjes hebben die met geelachtig poedertje besproeid schijnen te wezen. Ze vernieuwt zichzelf alle jaar zeer geweldig als het gezaaid is. Dan aan dit kruid groeit een eigen en bijzonder gedrocht dat rond is als een lins, gevleugeld, wit en in het midden met een zwarte plek versiert zodat men dat van ver ziet zou menen dat het er gaten in waren of een doorgaand putje in het midden heeft.

Kracht van gewoon mottenkruid.

Het mottenkruid of Blattaria van Plinius heeft dezelfde krachten van het wolkruid. Dan het gewoon mottenkruid daar Dodonaeus in dit kapittel van gesproken heeft is zeer bitter van smaak en het is zeker, zegt Lobel, dat het de verstoppingen van het ingewand en van de kleine adertjes daar de lever haar voedsel en bloed uitzuigt openen kan, maar wat het tegen de beten en het vergif kan is me onbekend.

Sommige zeggen dat mottenkruid waar dat ook gelegd wordt alle motten naar zich trekt en dat het daarom zo genoemd wordt, maar dat zou eerder waar zijn van die soort van zwart wolkruid die Lobel voor de Blattaria van Plinius houdt omdat de gewone Blattaria de motten eerder weg jagen zou met haar bitterheid dan die lokken of naar zich trekken, gelijk we voren ook vermaand hebben.

Mottenkruid is goed om alle zweren te genezen en maakt het haar blond en geneest de ontstekingen en zwellingen van de ogen, als sommige geloven.