Atropa

HET XXVIII. CAPITEL.

Van groote Nascaye oft Dulle-bezien.

Ghedaente.

De Doodelijcke Nascaye, anders Groote Nascaye oft Dulle-bezien gheheeten, heeft ronde, ghetackte tamelijcken dicke steelen, dry oft vier voeten hoogh opstaende, uyt den rossen oft roodtachtighen bruyn ende swartachtigh van verwe; bekleedt met langhworpighe, breede, sachte ende wat hayrachtighe bladeren, die grooter, breeder ende bruyner zijn dan de bladeren van ghemeyne Nascaye: de bloemen zijn langhworpigh, doncker oft droef ende verstorven peersch van verwe, oft bruyn swartachtigh, elck op een bijsonder steelken staende: nae elcke bloeme volght een vrucht, de ghedaente van een wijnbezie gantschelijck hebbende, swart blinckende van verwe, soo groot als een middelbaere Kriecke, met veel kleyn bruyn saedt vervult. De wortel is langh ende groot, witachtigh, langhlevende, alle iaer uytspruytende, ende veele nieuwe steelen ende afsetsels oft scheuten voortsbrenghende.

B. Men vindt noch een ander gheslacht van dese Doodelijcke Nascaye, die smaller bladeren heeft, met aderen oft zenuwen doorregen, ende nederwaerts gheboogt: den steel is hoeckigh: de bloemen zijn langhworpigher, als kleyne korfkens ghemaeckt, om de kanten gheschaert oft ghekertelt, elck op haer eyghen steelken afhangende: nae elcke bloeme volght oock een swarte bezie, oft uyt den swarten peersachtigh van verwe, vol saedt, half in een ghetandt oft ghekertelt knopken oft kelksken schuylende. De wortel is groot, gheknobbelt ende witachtigh.

Plaetse.

Dit cruydt wast allesins omtrent de bosschen, neffens de wanden ende wegen, by de haghen ende heggen, stuynen oft afschudselen van de bouwlanden, ende op andere woeste ende verlatene oft onghebouwde plaetsen: maer liefst in schaduwachtighe ende donckere ghewesten. B. De ander soorte wast in ’t landt van Goritien, op den bergh Salvatin geheeten, tusschen de steenen.

Tijdt.

De schoone, maer bedrieghelijcke quade bezien van dit ghewas, diemen met recht Dulle-bezien noemt, worden rijp omtrent de Oogstmaendt: de bloemen worden oock op den selven tijdt ende vroeger ghevonden.

Naem.

Dit schadelijck cruydt is hier te lande Groote Nascaye gheheeten; de bezien Dulle-bezien; in Hooghduytschlandt Dollwurtz, Dollkraut, Schaff beeren ende Sewkraut; in ’t Latijn Solanum lethale, oft (als de Apotekers segghen) Solatrum lethale, dat is Doodelijcke Nascaye; in ’t Italiaensch, ende in sonderheydt op ’t Venetiaensche, Bella donna. Sommighe meynen dat het oock Faba inversa heet.

Mandragoras Theophrasti. Het komt seer nae by den Mandragoras van Theophrastus (den welcken veel van de Mandragora van Dioscorides verschilt;) in dien het den selven niet en is. Want Theophrastus beschrijft hem met eenen steel als die van dit ghewas, ende met [748] een swarte vrucht, die van ghedaente ende wijnigh sap de Wijn-bezie ghelijckt. De krachten komen daer wel mede over een; alsmen lesen mach in sijn seste Boeck van de Oorsaecken der cruyden.

B. De ander soorte is van Matthiolus voor een mede-soorte van Solanum somniferum oft Slaep-maeckende Nascaye ghehouden gheweest. Dan, nae ons ghevoelen, sy heeft meer ghelijckenisse met dit Solanum lethale; daerom sullen wy de selve onder dit gheslacht stellen, ende Tweede Doodelijcke Nascaye noemen.

Aerd, Kracht ende Hindernisse.

A. Dese Nascaye verweckt den mensche tot swaere slapen, oft beroert hem sijn sinnen, ende maeckt hem rasende ende dul, als hy niet veele bezien van de selve tseffens in en neemt; maer veele tseffens inghenomen, brenghen hem seer haestelijck ende schielijck tot der doodt. Al ’t selve schrijft Theophrastus van sijnen Mandragoras, segghende: Hy doet slapen, ende wat meer tseffens daer van inghenomen, brenght den mensche om.

B. De twede soorte heeft oock dierghelijcke krachten.

BIIVOEGHSEL.

De Spaegniaerts noemen dit ghewas oock Acarreadora de sueno, Yerva mora mayor. Sommighe houden dat voor het Solanum loporiterum van Plinius; ende heeten het oock Solanum somniferum; anders Solanum furiosum; noch andere Solanum silvestre; in onse tael Wilde Naschaye, ende Dol-cruydt; in ’t Enghelsch Dwale ende Great Morell. Het wast meer in Enghelandt ende Hooghduytschlandt, seydt Lobel, dan in de landen Suydtwaerts gheleghen. Het heet in Italien Herba bella donna, als gheseydt is; sommighe heeten het eygentlijck Solanum maius, dat is Groote Nacht-schade in onse tael, anders Ghewende Boonen, oft Omghekeerde Boonen.

De tweede soorte heet Solanum somniferum Matthioli.

Slaep-makende Nacht-schade van Egypten wast veel inde steenhoopen van Oudt Alexandrijen van Egypten, schrijft Prosper Alpinus; ende wordt daer oock soo groot, dat het een groote heester ghelijckt: soo datse met recht voor een soorte van Groote Nacht-schade te houden is.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Groot Nascaye, seydt Galenus, is verkoelende tot in den derden graed. De bladeren ende vruchten zijn noch kouder, iae wel tot in den vierden graed. Maer de wortel van dese soorte van Nascaye, ende sonderlinghen de schorsse van de selve, is droogh tot in den derden graed, ende koudt tot in de tweeden; ende wordt vrijelijcker ghebruyckt dan de bezien oft oock de bladeren: de welcke te veel inghenomen, te weten een loot tseffens, min oft meer, dooden den mensche veel eer dan het Opium. De steelen zijn oock niet vrij van schadelijckheydt, al is ’t saecke datse sommighe beesten (als de Herten, die daer seer groot behaghen in nemen) gheen quaet met allen en doen.

De groene ghestooten bladeren ende versche vruchten souden oock wel moghen van buyten ghebruyckt worden, ghelijck de bladeren van Tamme Nascaye, tot het wildt vier, voorts-etende zeerigheden, ende alle dusdanighe verhittinghen: maer met meerder voorsichtigheydt, aenghesien dat dese Groote oft Wilde soorte van Nascaye veel stercker verkoelt dan de Ghemeyne oft Tamme. Men houdtse voor seer goedt op de sweeren oft puysten van de ooghschelen gheleydt.

Het ghedistilleert water ende het sap van ’t cruydt ende bezien wordt van de vrouwen van Italien voor een blancketsel ghebruyckt.

Twee oft dry lepels vol (maer niet meer) van dit gedistilleert water, ghenesen alle ontstekinghen des inghewants.

‘Tsap in wijn ghesoden, ende in den mondt ghehouden (maer niet te langhe) versoet den tandt-sweer, ende maeckt de loterende tanden vast: met Honigh op d’ooghen gheleydt, verscherpt het ghesicht; in sonderheydt het sap van de wortel.

Het sap van de bezien wordt ghemengt met de Trochiscen ende andere dinghen diemen in gheeft tot versoetinghe van alle pijnen.

Twaelf van dese bezien tseffens inghegheven, ghenesen de watersucht: maer meer inghegheven, zijn sorghelijck.

‘Tsaedt van de Groote Nascaye doet seer pissen, seydt Plinius.

De wortel ghestooten ende met Olie vermenght, is goet van buyten opgheleydt op de gheslaghen, gheblutste oft anders ghequetste leden.

Een vierendeel loots van de schorsse van de wortel met wijn inghenomen, doet slapen.

Om den dorst ende hongher te doen vergheten, iae alle spijsen doen verlaeden ende teghen-worden, pleghen sommighe een weynighsken van dese wortel met Conserve van Roosen oft Violetten in te gheven: oft sy stellen een scrupel swaer van ’t poeder van de ghedrooghde wortel ses oft seven uren langh in wijn te weycken, ende gheven den door-ghedaenen wijn te drincken: waer door den dorst ende hongher wel vergaet; maer de maghe behoudt daer een slappigheydt van, ten zy daer stracks wat Azijns op ghedroncken, oft eenighe andere bate teghen ghedaen wordt.

De Egyptenaers ghebruycken het poeder der wortel-schorssen van hun Groote Nascaye, nemende een vierendeel loots tseffens daer van binnens lijfs, met water van Lattouwe oft ghemeyne Nascaye water, om de krancke tot slapen te brenghen.

De schors van de selve Egyptische Nascaye (ghelijck sy oock de Nur Metel, ende de saeden van Stramonium pleghen te misbruycken) wordt aldaer van boose menschen by de spijsen ghedaen, om iet quaets oft oneerlijcks te doen aen de ghene die van sulcke spijse gegheten hebben.

De bladeren ghestooten, worden plaesters-ghewijs op de ontsteken gheswillen ghedaen: ende het sap van de selve, aen het voorhooft ghestreken, ende aen den slaep van den hoofde, ende alle deelen des lichaems daer de pols-aderen slaen, ghestooten oft anders gheleydt, is seer goedt om den mensche tot rust ende in slaep te brenghen.

De selve bladeren ghestooten, oft het sap alleen, is oock seer goedt om de verbrandtheydt te versoeten ende te ghenesen.

Hindernisse.

Hoe schadelijck ende doodelijck de bezien oft Kriecken van dese Nascaye zijn, is te Mechelen, ende in andere steden vanNederlandt ende Hooghduytschlandt aen veele kinderen ghebleken: de welcke door de lieffelijckheydt van de schoone bezien ghelockt zijnde, niet wetende dat sy schadelijck waeren, de selve onbedachtelijck gegheten hebben; ende zijn daer van in korten tijdt slapende oft half dul ende rasende ghestorven. Daerom salmen dit cruydt uyt de hoven roeyen, oft ten minsten de kinderen ende lustighe swangere vrouwen de vruchten daer van niet en laten te sien komen.

Beteringhe.

Als iemandt dit cruydt oft de bezien inghenomen heeft, sal hy daer wat Theriakel op innemen, oft veel Honigh-water oft Mee, oft oock stercken wijn, oft alleen Azijn: ende dan en sal hem daer gheen quaedt af komen.

HET XXVIII. KAPITTEL.

Van grote nachtschade of dolle bessen. (Atropa belladonna)

Gedaante.

De dodelijke nachtschade die anders grote nachtschade of dolle bessen heet heeft ronde, getakte en tamelijk dikke stelen van negentig of honderd twintig cm hoog die uit het rosse of roodachtige bruin en zwartachtig van kleur zijn en bekleed met langwerpige, brede, zachte en wat haarachtige bladeren die groter, breder en bruiner zijn dan de bladeren van gewone nachtschade, de bloemen zijn langwerpig, donker of droef en verstorven paars van kleur of bruin zwartachtig die elk op een apart steeltje staan en na elke bloem volgt een vrucht die gans de gedaante van een wijnbes heeft en zwart blinkend van kleur is en zo groot als een middelbare kriek met veel klein bruin zaad vervult. De wortel is lang en groot, witachtig en lang levend die elk jaar uitspruiten en vele nieuwe stelen en afzetsels of scheuten voortbrengt.

B. Men vindt noch een ander geslacht van deze dodelijke nachtschade die smallere bladeren heeft en met aderen of zenuwen doorregen en nederwaarts gebogen is, de steel is hoekig en de bloemen zijn langwerpiger en als kleine korfjes gemaakt, om de kanten geschaard of gekarteld die elk op hun eigen steeltje afhangen en na elke bloem volgt ook een zwarte bes of uit het zwarte paarsachtig van kleur, vol zaad en schuilt half in een getand of gekarteld knopje of kelkje. De wortel is groot, geknobbeld en witachtig.

Plaats.

Dit kruid groeit alleszins omtrent de bossen, naast de wanden en wegen, bij de hagen en heggen, tuinen of afscheidingen van de bouwlanden en op andere woeste en verlaten of ongebouwde plaatsen, maar liefst in schaduwachtige en donkere gewesten. B. De andere soort groeit in het land van Goritien op de berg Salvatin genoemd tussen de stenen.

Tijd.

De mooie, maar bedrieglijke kwade bessen van dit gewas die men met recht dolle bessen noemt worden rijp omtrent augustus en de bloemen worden ook op dezelfde tijd en vroeger gevonden.

Naam.

Dit schadelijk kruid is hier te lande grote nachtschade genoemd en de bessen dulle-bezien, in Hoogduitsland Dollwurtz, Dollkraut, Schlaff beeren en Sewkraut, in het Latijn Solanum lethale of (als apothekers zeggen) Solatrum lethale, dat is dodelijke nachtschade, in het Italiaans en vooral te Venetië bella donna. Sommige menen dat het ook Faba inversa heet.

Mandragoras Theophrasti. Het komt zeer dichtbij de Mandragoras van Theophrastus (die veel van de Mandragora van Dioscorides verschilt) indien het dezelfde niet is. Want Theophrastus beschrijft hem met een steel als die van dit gewas en met [748] een zwarte vrucht die van gedaante en wijnachtig sap op de wijnbes lijkt. De krachten komen er wel mee overeen zoals men lezen mag in zijn zesde boek van de oorzaken van de kruiden.

B. De andere soort is van Matthiolus voor een medesoort van Solanum somniferum of slaapmakende nachtschade gehouden geweest. Dan, naar onze mening, heeft ze meer gelijkenis met dit Solanum lethale en daarom zullen we die onder dit geslacht stellen en tweede dodelijke nachtschade noemen.

Aard, kracht en hindernis.

A. Deze nachtschade verwekt de mens tot zware slapen of beroert hem zijn zinnen en maakt hem razend en dul als hij niet veel bessen er van tegelijk in neemt, maar veel tegelijk ingenomen brengen hem zeer gauw en schielijk tot de doodt. Al hetzelfde schrijft Theophrastus van zijn Mandragoras en zegt: Hij laat slapen en wat meer tegelijk er van ingenomen brengt de mens om.

B. De tweede soort heeft ook diergelijke krachten.

BIJVOEGING.

De Spanjaarden noemen dit gewas oock acarreadora de sueno en yerva mora mayor. Sommige houden dat voor het Solanum loporiterum van Plinius en noemen het ook Solanum somniferum, anders Solanum furiosum, noch andere Solanum silvestre, in onze taal wilde naschaye en dolkruid, in het Engels dwale en great morell. Het groeit meer in Engeland en Hoogduitsland, zegt Lobel, dan in de landen Zuidwaarts gelegen. Het heet in Italië herba bella donna, als gezegd is en sommige noemen het eigenlijk Solanum majus, dat is grote nachtschade in onze taal, anders gewende bonen of omgekeerde bonen.

De tweede soort heet Solanum somniferum Matthioli.

(Datura metel) Slaapmakende nachtschade van Egypte groeit veel in de steenhopen van Oud Alexandrië van Egypte, schrijft Prosper Alpinus, en wordt daar ook zo groot dat het op een grote heester lijkt zodat ze met recht voor een soort van grote nachtschade te houden is.

Aard, kracht en werking.

Grote nachtschade, zegt Galenus, is verkoelend tot in de derde graad. De bladeren en vruchten zijn noch kouder, ja wel tot in de vierde graad. Maar de wortel van deze soort van nachtschade en vooral de schors ervan is droog tot in de derde graad en koud tot in de tweede en wordt vrijer gebruikt dan de bessen of ook de bladeren en als die teveel ingenomen, te weten een lood tegelijk min of meer, doden de mens veel eerder dan het opium. De stelen zijn ook niet vrij van schadelijkheid al is het zaak dat ze sommige beesten (als de herten die er zeer groot behagen in nemen) totaal geen kwaad doen.

De groene gestoten bladeren en verse vruchten zouden ook wel van buiten gebruikt mogen worden zoals de bladeren van tamme nachtschade tegen wild vuur, voortsetende zeren en alle dusdanige verhitting, maar met meer voorzichtigheid aangezien dat deze grote of wilde soort van nachtschade veel sterker verkoelt dan de gewone of tamme. Men houdt het voor zeer goed op de zweren of puisten van de oogschellen gelegd.

Het gedistilleerd water en het sap van het kruid en bessen wordt van de vrouwen van Italie voor een blanketsel gebruikt.

Twee of drie lepels vol (maar niet meer) van dit gedistilleerd water genezen alle ontstekingen van het ingewand.

Het sap in wijn gekookt en in de mond gehouden (maar niet te lang) verzoet de tandpijn en maakt de losse tanden vast en met honig op de ogen gelegd verscherpt het gezicht en vooral het sap van de wortel.

Het sap van de bessen wordt gemengd met de Trochiscen en andere dingen die men ingeeft tot verzoeting van alle pijnen.

Twaalf van deze bessen tegelijk ingegeven genezen de waterzucht, maar meer ingegeven zijn zorgelijk.

Het zaad van de grote nachtschade laat zeer plassen, zegt Plinius.

De wortel gestoten en met olie vermengt is goed van buiten opgelegd op de geslagen, geblutste of anders gekwetste leden.

Een vierendeel lood van de schors van de wortel met wijn ingenomen laat slapen.

Om de dorst en honger te laten vergeten, ja alle spijzen laten verladen en tegenstaan plegen sommige wat van deze wortel met konserf van rozen of violen in te geven of ze stellen een scrupel zwaar van het poeder van de gedroogde wortel zes of zeven uren lang in wijn te weken en geven de doorgezeefde wijn te drinken waardoor de dorst en honger wel vergaat, maar de maag behoudt er een slapheid van, tenzij er straks wat azijn opgedronken of enige andere baat tegen gedaan wordt.

De Egyptenaars gebruiken het poeder van de wortelschors van hun grote nachtschade en nemen een vierendeel lood tegelijk er van binnen het lijf met water van sla of gewone nachtschade water om de zieke tot slapen te brengen.

De schors van die Egyptische nachtschade (net zoals ze ook de nur metel en de zaden van Stramonium plegen te misbruiken) wordt daar van boze mensen bij de spijzen gedaan om iets kwaads of oneerlijks te doen aan diegene die van zulke spijs gegeten hebben.

De gestoten bladeren worden pleistervormig op de ontstoken gezwellen gedaan en het sap er van aan het voorhoofd gestreken en aan de slaap van het hoofd en alle delen van het lichaam daar de polsaderen slaan, gestoten of anders gelegd is zeer goed om de mens tot rust en in slaap te brengen.

Die gestoten bladeren of het sap alleen is ook zeer goed om de verbranding te verzoeten en te genezen.

Hindernis.

Hoe schadelijk en dodelijk de bessen of krieken van deze nachtschade zijn is te Mechelen en in andere steden van Nederland en Hoogduitsland aan vele kinderen gebleken die door de lieflijkheid van de mooie bessen gelokt zijn en niet wisten dat ze schadelijk waren en die onbedacht gegeten hebben en zijn daarvan in korte tijd slapend of half dul en razend gestorven. Daarom zal men dit kruid uit de hoven roeien of tenminste de kinderen en lustige zwangere vrouwen de vruchten daarvan niet te zien laten komen.

Verbetering.

Als iemand dit kruid of de bessen ingenomen heeft zal hij er wat teriakel op innemen of veel honigwater of mede of ook sterke wijn of alleen azijn en dan zal hem er geen kwaad van komen.