Fraxinus

HET XII. CAPITEL.

Van Esschen-boom.

Ghedaente.

De Esschen worden oock groote hooghe boomen. Hun struycken wassen recht op, ende zijn somtijdts seer dick; doch meest maer tamelijcken dick; ende zijn met een effen ende gladde schorsse bedeckt. Dese struycken zijn in veele ende verscheyden sijd-tacken verdeylt: van de welcke de teerste ende ionghste ettelijcke knoopkens oft ledekens hebben, ende holachtigh zijn, binnen in met wit voos mergh ghevult: maer als de selve groot ende oudt worden, soo vergaen oft verwassen die ledekens, ende dat mergh verandert in hout. Dese bladeren zijn groot, langh, breedt, ghelijck vleugelen uytghespreyt, van veele bladeren teghen malkanderen over aen een ribbeken wassende vergadert, behalven het alderuyterste bladt, dat alleen staet; van de welcke elck bijsonder bladt langhachtigh is, breedt, de Laurier-bladeren ghelijckende, doch sachter, bleeckergroen, sonder reuck, ende rondom wat ghekerft. Aen dese teerste oft dunste ranckskens, neffens den oorsprongh van den bladeren, wassen de vruchten veel by een neerwaerts hanghende: de welcke anders niet en zijn dan langhe smalle ende platte groene laykens als hauwkens, de tonghen van sommighe voghelen bijnae ghelijckende; ende daer in groeyt het saedt, ’t welck bitterachtigh van smaeck is. De wortelen zijn veel ende menighvuldigh, langh, diep in d’aerde sinckende.

Plaetse.

De Esschen wassen gheerne in vochtighe plaetsen, als omtrent de kanten van de weyen ende bemden oft aen de oevers van de rivieren, beecken ende waterloopen; ende daer aerden sy veel beter, ende wassen weeldigher, dan in dorren oft drooghen grondt.

Tijdt.

De bladeren, ende de hauwen oft tongheskens van de Esschen komen hier te lande, ende in Hooghduytschlandt in den April voort; het saedt en wordt nochtans niet voor den Herfst volkomen rijp.

Naem.

Desen boom wordt gheheeten in ’t Griecks Melia, ende somtijdts oock Milea; in ’t Latijn Fraxinus; in ’t Nederduytsch Esschen ende Esschen-boom; in ’t Hooghduytsch Eschenbaum ende Eschenholtz, oft oock Steyneschen; in ’t Fransoys Fresne; in ’t Italiaensch Frassino; in ’t Spaensch Fresino, Fraxino ende Frexio; in ’t Enghelsch Aschetree; in ’t Beemsch Sesen. Hy heeft oock ettelijcke andere naemen, tot onderscheydt van de Haver-Esschen, die wy in ’t volghende Capitel beschrijven sullen; te weten Melia pedeine, oft Fraxinus campestris, dat is Veldt-Esschen; ende oock Boumelia, dat is, als Gaza dat woordt vertaelt, Bubula Fraxinus: maer men soude dat beter Magna Fraxinus, dat is Groot Esschen, uyt leggen, om dat het woordeken Bou alle de woorden daer het [1305] voor ghestelt wordt, grooter maeckt: ende ghelijck by de selve Griecken Boulimia oft Boulimos een groote hongherigheyt beteeckent; soo sal het woordt Boumelia oock eenen grooten Esschen-boom beteeckenen moghen.

De hauwkens oft vruchten van de Esschen worden genoemt in de Apoteken Lingua avis, ende Lingua passerina, dat is Voghels-tonghe, oft Mussen-tonghe: welcken naem in ’t Griecks Ornithoglosson vertaelt soude moghen worden: nochtans zijnder sommighe diese Orneoglossum willen ghenoemt hebben; andere hebben den Qualster-boom oft Ornus den naem Orneoglossum ghegheven.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De bladeren ende schorssen van Esschen zijn sterckelijck drooghmaeckende van aerdt, met een middelmatighe warmte. ‘Tsaedt is warm ende droogh in den wteeden graed.

Kracht ende Werckinghe.

Sap van Esschen-bladeren, oft de bladeren selve van buyten opgheleydt, oft met wijn ghedroncken, wederstaet alle verghift ende fenijn, ende gheneest de beten ende steken van de slanghen ende nateren, als Dioscorides betuyght.

Men seydt oock dat de Esschen soo krachtigh zijn tegen alle fenijn oft vergiftigheyt, dat de slanghen omtrent dese boomen, oft soo verre als haer schaduwe ’s morgens oft oft ’s avondts strecken kan, niet komen en sullen, noch daer omtrent niet gheduren en konnen, ende daerom van de selve soo verre vlieden als ’t haer moghelijck is, ghelijck Plinius in ‘t 13.capitel van sijn 16.boeck vermaent; wanneer hy de wonderlijcke krachten ende eyghentheden van desen boom verhalende aldus seydt: “Tghene dat wy ghesien ende selfs versocht hebben, sullen wy nu schrijven, te weten: waer ’t saecke datmen op eenighe plaetse vier stoockte, daer een slanghe omtrent is, ende dan die plaetse met Esschen loof in de ronde besloot ende omvatte; die slanghe soude veel liever in het vier vlieden, dan over het Esschen loof te kruypen. Ende daerom is de nature den mensche seer gunstigh, ter-wijl sy desen boom laet bloeyen eer de slanghen voortkomen, ende sijn bladers niet en laet verliesen, voor de selve wederom in hun hollen ghekropen zijn.

De bladeren ende schorssen van de Esschen maecken den buyck hardt, soo men seydt; ende met edick ende water ghesoden zijnde, op de maghe gheleydt, beletten het braecken, ende stelpen het overgheven der spijse.

‘Tsaedt dat in Esschen hauwkens oft Vogels-tongheskens schuylt, in wijn ghesoden ende ghedroncken, geneest de smerte ende weedom van de lever ende van de sijde, die uyt koude haeren oorsprongh heeft.

‘Tselve saedt drijft het water dat tusschen vel ende vleesch is uyt den lijfve, ende doet ghemackelijck pissen. Men seydt oock dat dit saedt den lust tot bijslapen vermeerdert, sonderlinghen met Pistacien ende Pijnkeernen inghenomen.

Esschen-hout is tot veele dinghen nut; ende is by de ouders door het prijsen van den Poët Homerus, ende door de Sperre van Achilles seer wel bekent ende veel gheacht gheworden, seydt Plinius. Nochtans schrijft Dioscorides dat de schavelinghen oft schrapselen van dit hout inghenomen, den mensche schadelijck iae doodelijck zijn.

Asschen van Esschen schorsse ghebrandt, met water vermenght, gheneest de quade witte krauwagien, melaetsheyt, ende dierghelijcke ruydigheyt, seydt den selven Plinius.

BIIVOEGHSEL.

De Esschen-boomen hebben soo grooten kracht om de slangen ende ’t vergiftigh ghedrocht te verdrijven, als geseydt is; nochtans worden sy uytermaten seer van het ghewormte ghequelt, soo datmen dickwijls siet alle haer bladeren afgeten oft vol kleyne gaten. Inde ionghe scheuten, alsmen die drooght, wassen oock kleyne wormkens, als de ghene die men in de Boonen vindt; ende de Cantharides oft Spaensche Vlieghen zijn soo gheerne by desen boom datse daer op leven ende sterven. Al wassen de Esschen gheerne by het water, nochtans en beminnen sy dat soo seer niet, als den Populieren oft Wilghen. In Duytschlandt heeten sy oock Malbaum; in Vranckrijck Fresne champestre. Hier by stellen sommighe de Fraxinagolus van Petrus Crescentius: welck eenen boom is als d’Essche; met kleyne vruchten, seer soet, maer niet vleesigh oft ghelijfvigh; de welcke langh droogh bewaert worden, ende goedt blijven. Doch dit moghte wel de Sorbus aucupalis van ’t volghende Capitel wesen. Dan sommighe cruydt-beschrijvers vermaenen van een soorte van Esschen-boom Manneken, in ’t Latijn Fraxinus mas, die veele swarte druyfkens oft klouwkens voortbrenght, doch gheen vruchten en draeght: wiens binnenste schorsse het water blauw verwet daerse in gheweyckt worden: ’t welck men oock siet ghebeuren aen een soorte van hout dat uyt Nieuw Spaegnien gebroght wordt: wiens schavelinghen, al zijn sy wit, het water, daer sy in gheworpen worden, in een half ure tijdts heel schoon blauw doen worden.

Noch van de krachten.

Het is merckelijck uyt den smaeck dat de bladeren ende schorssen van Esschen tamelijck droogh ende warm zijn: daerom dolen de ghene die segghen datse koudt ende droogh zijn wel in den tweeden graed. Dese bladeren alleen oft met de schorssen in water oft wijn ghesoden, ende dat ghedroncken, verteeren de quade slijmerighe vochtigheden daer die swillinghen tusschen vel ende vleesch af komen. Sy maecken de verharde milte morw, seydt Galenus; ende in wijn ghesoden ende ghedroncken, openen ende stercken de verstopte lever; ende sy ghenesen de pijne van der sijden. ‘Tselve doen sy oock in olie ghesoden ende van buyten op de sijde ghestreken. Sy ghenesen oock de watersucht, insonderheyt de ionghe scheutkens: want sy doen veel waters afgaen ende lossen.

Men seydt, dat de ghene die seer vet zijn, ende met smout verladen, magher sullen worden als sy alle daghe nuchteren dry oft vier bladerkens van Esschen met wijn innemen.

Water van Esschen bladeren ghedistilleert, gheneest de geelsucht ende ’t graveel: ’t selve vermagh de Olie daer van.

Als een Peert, Koeye oft ander beest van een slanghe ghebeten is, soo salmen de teerste oft ionghste bladeren van de Essche stooten, ende ’t sap daer uyt ghedruckt de beeste te drincken gheven: ende ‘t ghene datter overblijft van de ghestooten bladerkens op de quetsure legghen: dan den mensche die ghebeeten is sal eenen roomer vol van ’t selve sap innemen met witten wijn.

Sommighe segghen dat de Esschen schorssen versch op de wonden ghebonden, de selve toe trecken ende sluyten, soo datmense niet en hoeft te naeyen.

Edick, daer dese schorsse in ghesoden is, stopt het roodtmelizoen, alsmen een sponsie daer in ghenet zijnde op den buyck leydt. Maer om de schorftheyt te ghenesen wordt de asschen van dese schorssen ghebrandt met Olie van Roosen vermenght op de huyt gestreken.

Voghels-tonghe, dat is de hauwe daer het Esschen-saedt in schuylt, midtsgaders ’t saedt dat daer in leydt, wordt veel gheacht ende gebruyckt om den bijslapens lust te doen komen, de droppelpisse te genesen, ende ’t graveel te doen rijsen: daerom doen de Apotekers de selve by hun Diasatyrion; andere nemense in met Note Muscaten; andere siedense met vleesch; andere siedense in wijn oft water, ende drincken dien wijn teghen de swaermoedigheyt, ende flauwhertigheydt, ende oock teghen de bevinghe. Esschen-hout selve heeft oock groote kracht, soomen seydt; want de koppen oft kroesen daer van ghemaeckt, ghenesen de ghene die een verstopte lever hebben, als sy daer eenen tijdt langh uyt drincken. Men seydt oock dat de verckens, die uyt een troch eten van Esschen-hout ghemaeckt, nimmermeer ongantsch en sullen worden. Castor Durante seydt dat alsmen een vier van Esschen-hout maeckt, ende daer eenen diepen pot oft ketel op stelt, ende daer twee levende Muysen in doet, dat alle de Muysen van ’t gantsche huys omtrent dat vier sullen komen: ’t welck wy niet versocht en hebben; als wy oock niet en doen ’t ghene dat andere met Galenus schrijven, dat de verckens die de schorssen van Esschen-boomen neghen daghen achter een eten, oft ‘t water drincken daer sy in ghesoden zijn, ten laetsten gheen milte met allen hebben en sullen: welcken dinghen van den Tamarisch-boom oock gheseydt worden.

Schavelinghen ende saghemeel van Esschen-hout wordt voor doodelijck ghehouden: nochtans seydt Lobel, Ick weet datter miltsucht, graveel ende Pocken met dese schavelinghen ghenesen zijn. Ende het is teghen reden dat sy verghiftigh souden zijn, daer desen boom vijandt is van allerley verghift ende fenijn, als ghenoegh gheseydt is. Dan andere segghen dat hy ’t selve ghewelt teghen het ghesont lichaem doet dat hy teghen ’t verghift soude doen, ende dat hy daerom ’t lichaem hindert dat gheen verghift in en heeft.

‘Tschuym oft den traen die uyt Esschen-hout sweet, alsmen dat brandt, in d’ooren ghedaen met sap van Ruyte oft Cyclamen, suyvert die seydt Matthiolus, ende gheneest de doofheyt; ende het water daer de schorsse, saedt ende bladers in ghesoden hebben, gheneest door een verborghen kracht de doofheyt, alsmen den domp in d’oore ontfanght.

De wortel selve van Essche gheneest de versche wonden, alsse ghewasschen worden met water oft wijn daer die in ghesoden is.

Asschen van de schorssen van Esschen wortel in een doecksken gheknoopt, ende nat ghemaeckt, opent de huyt, daer op gheleydt: ende ’t gaetken dat alsoo ghemaeckt is, wordt open ghehouden met een bladt van Veyl daer op te legghen: ende daer mede weten sommighe hun catarrhen, sinckinghen ende andere ghebreken te vertrecken ende wegh te leyden.

Sout van Esschen doet sweeten, inghenomen; ende wordt ghemenght met dinghen die de pisse verwecken: met andere purgerende dinghen ghemenght, iaeght af de weyachtighe vochtigheden.

Quiqueramius, Altomarus ende Costeus vermaenen van een soorte van Manna diemen op de Esschen-boomen vindt: dan daer van is ’t onnoodigh hier iet meer te vermaenen: want van de Manna sullen wy elders in ’t langhe handelen.

Dan het water, daer de binnenste schorsse van Esschen-boom Manneken in gheweyckt is, de Hoenders te drincken ghegheven, gheneest van haer alle sieckten, seydt Cesalpinus. ‘Tselve water dient oock om blauw te verwen, als het Blauw-hout uyt Nieuw-Spaegnien, ghelijck voren vermaent is. [1306]

HET XII. KAPITTEL.

Van essenboom. (Fraxinus excelsior)

Gedaante.

Essen worden ook grote hoge bomen. Hun stammen groeien rechtop en zijn soms zeer dik, doch meest maar tamelijk dik en zijn met een effen en gladde schors bedekt. Deze stammen zijn in vele en verschillende zijtakken verdeeld waarvan de teerste en jongste ettelijke knoopjes of leden hebben en holachtig zijn, binnenin met wit voos merg gevuld, maar als die groot en oud worden dan vergaan of vergroeien die leden en dat merg verandert in hout. Deze bladeren zijn groot, lang en breed als vleugels uitgespreid die van vele bladeren die tegenover elkaar aan een ribje groeien verzameld zijn, behalve het alleruiterste blad dat alleen staat waarvan elk apart blad langachtig is, breed en op laurierbladeren lijkt, doch zachter, blekergroen en zonder reuk en rondom wat gekerfd. Aan deze teerste of dunste rankjes naast de oorsprong van de bladeren groeien de vruchten veel bijeen die neerwaarts hangen die niets anders zijn dan lange smalle en platte groene laatjes als hauwtjes en bijna op de tongen van sommige vogels lijken en daarin groeit het zaad wat bitterachtig van smaak is. De wortels zijn veel en menigvuldig die lang zijn en diep in de aarde zinken.

Plaats.

De essen groeien graag in vochtige plaatsen zoals omtrent de kanten van de weien en beemden of aan de oevers van de rivieren, beken en waterlopen en daar aarden ze veel beter en groeien weliger dan in dorre of droge grond.

Tijd.

De bladeren en de hauwen of tongetjes van de essen komen hier te lande en in Hoogduitsland in april voort, het zaad wordt nochtans niet voor de herfst volkomen rijp.

Naam.

Deze boom wordt in het Grieks Melia en soms ook Milea genoemd en in het Latijn Fraxinus, in het Nederduits esschen en esschen-boom, in het Hoogduits Eschenbaum en Eschenholtz of ook Steyneschen, in het Frans fresne, in het Italiaans frassino, in het Spaans fresino, fraxino en frexio, in het Engels aschetree, n het Boheems sesen. Hij heeft ook ettelijke andere namen tot verschil van de lijsterbes die we in het volgende kapittel beschrijven zullen, te weten Melia pedeine of Fraxinus campestris, dat is veldes, en ook Boumelia, dat is zoals Gaza dat woord vertaalt, Bubula Fraxinus, maar men zou dat beter Magna Fraxinus, dat is grote es, uitleggen omdat het woordje Bou alle woorden daar het [1305] voorgesteld wordt groter maakt en net zoals bij dezelfde Grieken Boulimia of Boulimos een grote hongerigheid betekent en zo zal het woord Boumelia ook een grote essenboom betekenen mogen.

De hauwtjes of vruchten van de es worden in de apotheken Lingua avis en Lingua passerina genoemd, dat is vogeltong of mussentong welke naam in het Grieks als Ornithoglosson vertaald zou mogen worden, nochtans zijn er sommige die ze Orneoglossum genoemd willen hebben en andere hebben de lijsterbes of Ornus de naam Orneoglossum gegeven.

Aard, kracht en werking.

De bladeren en schorsen van essen zijn sterk droog makend van aard met een middelmatige warmte. Het zaad is warm en droog in de tweede graad.

Kracht en werking.

Sap van essenbladeren of de bladeren zelf van buiten opgelegd of met wijn gedronken weerstaat alle vergif en venijn en geneest de beten en steken van de slangen en naters, als Dioscorides betuigt.

Men zegt ook dat de essen zo krachtig zijn tegen alle venijn of vergiftigheid dat de slangen niet omtrent deze bomen of zo ver als hun schaduw ’s morgens of ’s avonds strekken kan komen zullen, noch daar omtrent niet blijven kunnen en daarom van die zover vlieden als het ze mogelijk is, net zoals Plinius in het 13^de kapittel van zijn 16^de boek vermaant wanneer hij de wonderlijke krachten en eigenschappen van deze boom verhaalt en aldus zegt: “Hetgeen dat we gezien en zelfs onderzocht hebben zullen we nu schrijven, te weten is het zo dat men op enige plaats vuur stookt daar een slang omtrent is en dan die plaats met essenloof in de ronde besloten en omvat zouden die slang veel liever in het vuur vliegen dan over het essenloof te kruipen. En daarom is het voor de natuur van de mens zeer gunstig terwijl ze dezen boom laat bloeien eer de slangen voortkomen en zijn bladeren niet laat verliezen voor die wederom in hun hollen gekropen zijn’.

De bladeren en schorsen van de essen maken de buik hard, zo men zegt, en met azijn en water gekookt en op de maag gelegd beletten het braken en stelpen het overgeven van de spijs.

Het zaad dat in essenhauwtjes of vogeltongetjes schuilt in wijn gekookt en gedronken geneest de smart en weedom van de lever en van de zijde die uit koude zijn oorsprong heeft.

Hetzelfde zaad drijft het water dat tussen vel en vlees is uit het lijf en laat gemakkelijk plassen. Men zegt ook dat dit zaad de lust tot bijslapen vermeerdert en vooral met pistache en pijnkernen ingenomen.

Essenhout is tot vele dingen nuttig en is bij de ouders door het prijzen van de poëet Homerus en door de speer van Achilles zeer goed bekend en veel geacht geworden, zegt Plinius. Nochtans schrijft Dioscorides dat de schaafsels of schrapsels van dit hout ingenomen voor de mens schadelijk, ja dodelijk zijn.

As van essenschors gebrand en met water vermengt geneest de kwade witte jeuk, melaatsheid en diergelijke ruigheid, zegt dezelfde Plinius.

BIJVOEGING.

De essenbomen hebben zo’n grote kracht om de slangen en het vergiftig gedrocht te verdrijven, als gezegd is, nochtans worden ze uitermate zeer van het gewormte gekweld zodat men dikwijls ziet dat al haar bladeren afgegeten of vol kleine gaten zijn. In de jonge scheuten als men die droogt groeien ook kleine wormpjes zoals diegene die men in de bonen vindt en de Cantharide of Spaanse vliegen zijn zo graag bij deze boom dat ze daarop leven en sterven. Al groeien de essen graag bij het water, nochtans beminnen ze dat niet zo zeer zoals de populieren of wilgen. In Duitsland heten ze ook Malbaum, in Frankrijk fresne champestre. Hierbij stellen sommige de Fraxinagolus van Petrus Crescentius wat een boom is als de es met kleine vruchten die zeer zoet, maar niet vlezig of stevig zijn die lang droog bewaard worden en goed blijven. Doch dit mag wel de Sorbus aucuparis van het volgende kapittel wezen. Dan sommige kruidbeschrijvers vermanen van een soort van essenboom mannetje, in het Latijn Fraxinus mas, die vele zwarte druifjes of kluwens voortbrengt, doch geen vruchten draagt wiens binnenste schors het water blauw kleurt daar ze in geweekt worden wat men ook ziet gebeuren aan een soort van hout dat uit Nieuw Spanje gebracht wordt wiens schaafsels, al zijn ze wit, het water daar ze in geworpen worden in een half uur tijd heel mooi blauw laten worden.

Noch van de krachten.

Het is merkelijk uit de smaak dat de bladeren en schorsen van essen dat ze tamelijk droog en warm zijn en daarom dolen diegene die zeggen dat ze koud en droog zijn wel in de tweede graad. Deze bladeren alleen of met de schorsen in water of wijn gekookt en dat gedronken verteren de kwade slijmerige vochtigheden waarvan die zwellingen tussen vel en vlees komen. Ze maken de verharde milt murw, zegt Galenus, en in wijn gekookt en gedronken openen en versterken ze de verstopte lever en genezen de pijn van de zijden. Hetzelfde doen ze ook in olie gekookt en van buiten op de zijde gestreken. Ze genezen ook de waterzucht en vooral de jonge scheutjes want ze laten veel water afgaan en lossen.

Men zegt dat diegene die zeer vet zijn en met smout verladen mager zullen worden als ze elke dag nuchter drie of vier bladertjes van essen met wijn innemen.

Water van essen bladeren gedistilleerd geneest de geelzucht en niergruis en hetzelfde doet de olie daarvan.

Als een paard, koe of ander beest van een slang gebeten is zal men de teerste of jongste bladeren van de es stoten en het sap dat er uitgedrukt is de beesten te drinken geven en hetgeen dat er overblijft van de gestoten blaadjes op de kwetsing leggen, dan de mens die gebeten is zal een roemer vol van hetzelfde sap innemen met witte wijn.

Sommige zeggen dat de essenschors die vers op de wonden gebonden wordt die toe trekken en sluiten zodat men ze niet hoeft te naaien.

Azijn daar deze schors in gekookt is stopt de rode loop als men een spons daarin nat maakt en op de buik legt. Maar om de schurft te genezen wordt de as van deze schorsen gebrand en met olie van rozen vermengd op de huid gestreken.

Vogeltong, dat is de hauw daar het essenzaad in schuilt met het zaad dat er in ligt, wordt veel geacht en gebruikt om de bijslapen lust te laten komen, de druppelplas te genezen en het niergruis te laten rijzen en daarom doen de apothekers die bij hun Diasatyrion, andere nemen ze in met notenmuskaten, andere koken ze met vlees, andere koken ze in wijn of water en drinken die wijn tegen de zwaarmoedigheid en flauwhartigheid en ook tegen de beving. Essenhout zelf heeft ook grote kracht, zo men zegt, want de koppen of kroezen die er van gemaakt worden genezen diegene die een verstopte lever hebben als ze er een tijd lang uit drinken. Men zegt ook dat de varkens die uit een trog eten van essenhout gemaakt nimmermeer ongans zullen worden. Castor Durante zegt dat als men een vuur van essenhout maakt en er een diepe pot of ketel op stelt en daar twee levende muizen in doet dat alle muizen van het ganse huis omtrent dat vuur zullen komen, wat we niet onderzocht hebben net zoals we ook niet doen hetgeen dat andere met Galenus schrijven dat de varkens die de schorsen van essenbomen negen dagen achter elkaar eten of het water drinken daar ze in gekookt zijn tenslotte totaal geen milt hebben zullen, welke dingen van de tamarinde boom ook gezegd worden.

Schaafsel en zaagsel van essenhout wordt voor dodelijk gehouden, nochtans zegt Lobel, ‘Ik weet dat er miltzucht, niergruis en pokken met deze afschaafsels genezen zijn. En het is tegen de reden dat ze vergiftig zouden zijn daar deze boom de vijand is van allerlei vergif en venijn zoals genoeg gezegd is’. Dan andere zeggen dat hij hetzelfde geweld tegen het gezond lichaam doet dat hij tegen het vergif zou doen en dat hij daarom het lichaam hindert dat geen vergif in zich heeft.

Het schuim of de traan die uit essenhout zweet als men dat brandt in de oren gedaan met sap van ruit of Cyclamen zuivert die, zegt Matthiolus, en geneest de doofheid en het water daar de schors, zaad en bladeren in gekookt hebben geneest door een verborgen kracht de doofheid als men de damp in de oren ontvangt.

De wortel zelf van es geneest de verse wonden als ze gewassen worden met water of wijn daar die in gekookt is.

As van de schorsen van essenwortel in een doekje geknoopt en nat gemaakt opent de huid, daarop gelegd en het gaatje dat alzo gemaakt is wordt open gehouden door er een blad van klimop op te leggen en daarmee weten sommige hun katarren, zinkingen en andere gebreken te vertrekken en weg te leiden.

Zout van es laat zweten, ingenomen, en wordt gemengd met dingen die de plas verwekken en met andere purgerende dingen gemengd jaagt het de weiachtige vochtigheden af.

Quiqueramis, Altomarus en Costeus vermanen van een soort van manna die men op de essenbomen vindt, dan daarvan is het onnodig hier iets meer te vermanen want van de manna zullen we elders in het lang handelen.

Dan het water daar de binnenste schors van essenboom mannetje in geweekt is aan de hoenders te drinken gegeven geneest ze van al hun ziekten, zegt Cesalpinus. Hetzelfde water dient ook om blauw te verven zoals het blauwhout uit Nieuw-Spanje zoals tevoren vermaand is. [1306]