Pyrola

HET XX. CAPITEL.

Van VVintergroen oft Pyrola.

Ghedaente.

VVintergroen heeft vijf, ses oft seven uyt wortel spruytende ende op langhachtighe steelkens staende breede bladeren, wat langer dan sy rondt zijn, van verwe, gladdigheydt oft kaelheydt de Bete-bladeren ghelijckende, amer nochtans veel kleynder dan die, seer selden soo groot wordende als de bladeren van den Peerboom; met de welcke sy van stijfvigheydt ende herdigheydt oft taeyigheydt seer wel over een komen. Tusschen dese bladeren komt een steelken voort, omtrent een spanne oft eenen voet hoogh opstaende, met lieffelijcke schoone welrieckende sneeuwitte bloemkens, nu hier een nu daer een ander staende, rondtomme beset; uyt ’t midden van de welcke vele draeykens komen ghesproten. De wortel is teer, dun, in vele faselinghen verdeylt, hier en daer somtijdts vlidderende, maer niet seer diep inder aerden sinckende.

Plaetse.

Dit cruydt wast gheern op berghachtighe maer doncker ende schaduwachtighe plaetsen, ende wordt in veel bosschen van Hooghduytschlant, Behemerlant ende Meyerlant ghevonden. Men vindt het oock veel in de dalen van de sandachtige berghskens oft heuvelkens aen de Groote Zee oft Oceaen gelegen, aen den kant van Vlaenderen, Hollandt ende Zeelandt, welcke heuvelkens ghemeynlijck Duynen ghenoemt worden.

Tijdt.

Wintergroen bloeyt de heele Braeckmaendt ende Hoymaent deur; het wort ’t gantsche iaer deur ghevonden, ’t winters ende somers even groen blijvende, ende seer wel teghen de koude locht moghende.

Naem.

Dit ghewas is nu ter tijdt Pyrola ende Pirola in ’t Latijnsch gheheeten; in ’t Nederduytsch Wintergroen; in ’t Hooghduytsch Wintergrunn; in ’t Behemsch Hrusticka. Leonart Fuchsius heeft het voor Limonium aenghesien, ende op ’t Hooghduytsch Holdtzmangoldt ende Waltmangoldt gheheeten: maer het Limonium, daer de oude Cruydt-beschrijvers af vermaenen, en wies op gheen berghen, noch in gheen bosschen, maer in de weyen ende poelachtighe beemden, die in ’t Griecks Limones heeten; nae de welcke dat oock Limonium ghenoemt is. Wy hebben boven oock bethoont wat ghelijckenisse het Limonium met de Hondts-tonghe oft Cynoglossum heeft, doen wy de Hondts-tonghe beschreven hebben.

Aerd.

Wintergroen is merckelijck droogh van aerd, ende blijckelijck t’ samentreckende; ende verkoelt met eenen oock een weynighsken.

Kracht ende Werckinghe.

De bladeren van Wintergroen worden ghedaen op de drancken die het overvloedighlijck loopende bloedt op houden, ende die de versche wonden genesen, mits dat sy die beletten te ontsteken ende tot sweeringhe te komen.

Men doet dit cruydt oock veel by die salven, plaesteren ende ander menghelinghen diemen op de bloedighe wonden ende quetsuren pleegh te legghen.

’T selve in wijn gesoden, ende dien wijn te drincken gegheven, wort seer goet ghehouden, om de quetsuren ende wonden van de borst ende van andere inwendighe deelen des lichaems te heelen ende te ghenesen.

Men prijst het Wintergroen oock seer om de ontsteken ende sweerende Nieren te suyveren ende te ghenesen, sonderlinghen alsmen dat in water siedt, ende met de wortelen van Symphytum oft Waelwortel vermenght. [200]

BIIVOEGHSEL.

Dit is een van de lieffelijckste cruyden diemen in ’t wilt vinden magh; wiens bloemen de welrieckende Mey-bloemkens ghelijckende, vele andere bloemen, die in de hoven met groote neerstigheyt geoeffent ende onderhouden worden, beschaemen ende van fraeyigheyt te boven gaen. De ghene die dat voor Limonium aenghesien hebben, noemen dat in ’t Fransoys Limoine oft Limoire, ende Bete sauvage; ende sy segghen oock dat het van sommighe in Latijn Neuroïdes gheheeten is, oft Nomoïdes; andere heeten ’t Beta silvestris ende Tintinnabulum terrae.

1. Wintergroen met teerder bladeren. Dese soorte is van Carolus Clusius beschreven, ende in Oostenrijck ende op de Savoysche berghen ghevonden, in Braeckmaendt, Hoymaendt ende Oogstmaendt bloeyende. Hy noemtse Pyrola secunda tenerior. Sy en heeft soo ghelijvighe steelen ende bladeren niet als de Ghemeyne, maer heel dun, scherp van voren, rondtomme heel kleyn gheschaert, swartgroender, gantsch de Peerbladeren ghelijckende: de bloemen ghelijcken die van de Ghemeyne, maer zijn nochtans kleynder, ende meer in ’t ghetal; nae de welcke volghen vijfkantighe bollekens, als in de Gemeyne, met eenen uytpuylende priem. De wortel kruypt, ende ghelijckt die van de Ghemeyne. Dese en is gheensins een soorte van Ambrosia, waer voor sy van sommighe ghehouden wordt.

2. Struyckachtighe Wintergroen is oock van Clusius beschreven, ende Pyrola fruticans gheheeten. Dese soorte krijght korte steelkens, maer die alle iaer toenemen ende groeyen, ende sommige iaeren achter den anderen groen ende stijf blijven, ende haer selven in de hooghde oprechten, tot dat sy door haer swaerte neder vallen, ende onder den Mosch schuylende, haer selven aen de aerde met sommighe veselinghen vast maken. De bladeren wassen ghemeynlijck aen elck knoopken oft oorsprongh van de tackskens, twee, dry oft vier by een, ghelijvigh, bovenwaerts doncker groen ende blinckende, van ghedaente ende grootte de bladeren van de Laureole gelijckende, amer nochtans aen de kanten ghekertelt, seer verdrooghende van smaeck, ende daer nae wat bitterachtigh wordende, als ’t ghebeurt in alle de ander soorten van Wintergroen. De bloemen staen op steelkens, dry, vier oft vijf by een, die van Ghemeyn Wintergroen ghelijck, maer wat grooter, uyt den witten purpur van verwe; nae de welcke volghen vijfhoeckige bollekens, vol kleyn meluwachtigh saet, die met haer rijskens des winters verdrooghen. De steelkens setten vele wortelkens van haer faselinghen af; ende gheven alle iaer in den April nieuwe scheuten uyt. Sy wast onder de ander soorten van Wintergroen in Oostenrijck ende de omligghende landen.

3. Alderkleynste Wintergroen. Dit is van Clusius Pyrolia minima gheheeten. Het kruypt oock langhs der aerden met sommighe dunne rijskens, die somwijlen dry oft vier bladerkens uyt eenen oorsprongh gheven, die heel kleyn zijn, dun ende rondt, aende randen oock ghekertelt; tusschen de welcke een kort steelken uytsteeckt, kael, teer, op ’t sop draghende eene bloeme die grootachtigh is, van vijf voor aen spitse bladerkens ghemaeckt, als die van het cruyt dat Gramen Parnassi heet, met thien omghebooghde draeykens in ’t midden verciert zijnde, met een uytpuylende hoofdeken, ’t welck een uytstekende priemken gheeft, met een kroonken verciert, dat vijf straelkens draeght. Dese bollekens worden metter tijdt dick ghenoegh, vijfkantigh, ende steken vol kleyn saet, de meluwen die in ’t hout komen van ghedaente ghelijckende. Dit heele ghewas is heel merckelijck bitter van smaeck.

Alle dese cruyden willen seer qualijck in de hoven aerden.

Kracht van Wintergroen.

Men houdt dit cruydt meest over al voor droogh van nature tot in den derden graedt, ende koudt tot in den tweeden.

De bladeren van Wintergroen alleene oft met andere ghelijcke wondt-cruyden in wijn ghesoden ende gedroncken, genesen niet alleen de inwendighe quetsuren, maer oock alle uytwendighe wonden, fistulen, loopende gaten ende quade sweeringhen.

Wintergroen is oock seer goet tot de verbrantheyt, groen gestooten ende daer op gheleydt oft ghepoedert, ende daer inne ghestroyet, oft met de salven ende plaesteren daer toe dienende vermenghet.

’T saet van Wintergroen een lepelken vol met wijns ghedroncken gheneest het roodtmelisoen, ende alle loop des buycks, ende stopt dat bloedt-spouwen ende der vrouwen overvloedige natuerlijcke kranckheydt, ende alle bloedtgangh.

Men maeckt eenen seer krachtighen ende wonderbaerlijcken wondt-dranck van dit cruydt ende sommighe andere dierghelijcke cruyden, om alle inwendighe quetsuren te ghenesen: nemende van dese cruyden, te weten Wintergroen, Alchimille, Betonie, Aerdtbesien-cruydt, Peerdtsteert, Garyofyllate, Tormentille, Pimpinelle, Muysen-ooren, oft Naghel-cruydt, Gulden roede, de wortelen van Wael-wortel, ende van Mee, van elcks even veel, doende dat sieden in half soo veel water als wijn. Van desen dranck gheeftmen den krancken ’s avondts ende ’s morghens te drincken omtrent vier oncen seffens, wel werm ghemaeckt zijnde. Dit is een soo seer ghepresen ende ondersocht dingh, datter veel mede ghenesen zijn gheweest, diemen by nae het leven ontseydt hadde.

Het water van Wintergroen ghedistilleert gheneest de sweeren ende uytwendighe wonden, alsmen die daer mede spoelt; ’t selve doet oock ’t sap van ’t selve cruydt noch versch wesende.

Verkiesinghe.

De Chirurgijns van Duytschlandt, de Paracellisten, ende de Veldtscheerders, doen dit cruydt uyt de gheberghten Alpes by Italien halen, om te ghebruycken in de wondt-drancken: het welcke sy segghen te wesen een van de meeste wondt-cruyden; maer sy en achten dat van Hoogh ende Nederduytschlandt soo krachtigh niet, als ’t ghene dat daer uyt de andere gheberchten komt. Dan in ghebreke van het een, machmen het ander seer wel ghebruycken.

HET XX. KAPITTEL.

Van wintergroen of Pyrola.(Pyrola rotundifolia)

Gedaante.

Wintergroen heeft vijf, zes of zeven uit de wortel spruitende en op langachtige steeltjes staande brede bladeren die wat langer zijn dan ze rond zijn, van kleur, gladheid of kaalheid op bieten bladeren lijken, maar nochtans veel kleiner dan die en zeer zelden zo groot worden als de bladeren van de peerboom waarmee ze van stijfheid en hardheid of taaiheid zeer goed overeen komen. Tussen deze bladeren komt een steeltje voort die omtrent een zeventien cm hoog opstaat en met lieflijke mooie welriekende sneeuwwitte bloempjes, nu hier een en nu daar een, rondom bezet waar uit het midden er van vele draadjes komen gesproten. De wortel is teer, dun en in vele vezels verdeeld die soms hier en daar kruipen maar niet zeer diep in de aarde zinken.

Plaats.

Dit kruid groeit graag op bergachtige, maar donkere en schaduwachtige plaatsen en wordt in veel bossen van Hoogduitsland, Bohemen en Meyerland gevonden. Men vindt het ook veel in de dalen van de zandachtige bergjes of heuveltjes aan de grote zee of oceaan gelegen aan de kant van Vlaanderen, Holland en Zeeland welke heuveltjes gewoonlijk duinen genoemd worden.

Tijd.

Wintergroen bloeit geheel juni en juli door, het wordt het ganse jaar door gevonden en blijft ‘s winters en zomers even groen en kan zeer goed tegen de koude lucht.

Naam.

Dit gewas is tegenwoordig Pyrola en Pirola in het Latijns genoemd, in het Nederduits wintergroen, in het Hoogduits Wintergrunn, in het Boheems hrusticka. Leonart Fuchsius heeft het voor Limonium aangezien en op het Hoogduits Holdtzmangoldt en Waltmangoldt genoemd, maar het Limonium daar de oude kruidbeschrijvers van vermanen groeide in de weiden en poelachtige beemden die in het Grieks Limones heten waarnaar dat ook Limonium genoemd is. We hebben boven ook betoond welke gelijkenis het Limonium met de hondstong of Cynoglossum heeft toen we de hondstong beschreven hebben.

Aard.

Wintergroen is opmerkelijk droog van aard en blijkbaar tezamen trekkend en verkoelt meteen ook wat.

Kracht en werking.

De bladeren van wintergroen worden in de dranken gedaan die het overvloedig lopende bloed ophouden en die de verse wonden genezen omdat ze die beletten te ontsteken en tot zweren te komen.

Men doet dit kruid ook veel bij die zalven, pleisters en andere mengsels die men op de bloedige wonden en kwetsingen plag te leggen.

Hetzelfde in wijn gekookt en die wijn te drinken gegeven wordt zeer goed gehouden, om de kwetsingen en wonden van de borst en van andere inwendige delen des lichaam te helen en te genezen.

Men prijst het wintergroen ook zeer om de ontstoken en zwerende nieren te zuiveren en te genezen en vooral als men dat in water kookt en met de wortels van Symphytum of waalwortel vermengt. [200]

BIJVOEGING.

Dit is een van de lieflijkste kruiden die men in het wild vinden mag en wiens bloemen op de welriekende lelie der dalen lijken en vele andere bloemen die in de hoven met grote vlijt geteeld en onderhouden worden beschamen en van fraaiheid te boven gaan. Diegene die dat voor Limonium aangezien hebben noemen dat in het Frans bete sauvage en ze zeggen ook dat het van sommige in Latijn Neuroïdes genoemd is of Nomoïdes, andere noemen het Beta silvestris en Tintinnabulum terrae.

1. Wintergroen met teerder bladeren. Deze soort is van Carolus Clusius beschreven en in Oostenrijk en op de bergen van Savoye gevonden. Hij noemt het Pyrola secunda tenerior. (Pyrola secunda) Het heeft niet zulke stevige stelen en bladeren als de gewone, maar heel dun en scherp van voren en rondom heel klein geschaard, zwartgroener en gans de peerbladeren gelijk, de bloemen lijken op die van de gewone, maar zijn nochtans kleiner en meer in het getal waarna vijfkantige bolletjes volgen als in de gewone met een uitpuilende priem. De wortel kruipt en lijkt op die van de gewone. Dit is geenszins een soort van Ambrosia waarvoor ze van sommige gehouden wordt.

2. Struikachtige wintergroen is ook van Clusius beschreven en Pyrola fruticans genoemd. Deze soort krijgt korte steeltjes, maar die elk jaar toenemen en groeien en sommige jaren achter elkaar groen en stijf blijven en zichzelf in de hoogte oprichten totdat ze door haar zwaarte neer vallen en onder het mos schuilen en zichzelf aan de aarde met sommige vezels vast maken. De bladeren groeien gewoonlijk aan elk knoopje of oorsprong van de takjes en twee, drie of vier bijeen, stevig en boven donkergroen en blinkend, van gedaante en grootte op de bladeren van de Laureole lijken, maar nochtans aan de kanten gekarteld en zeer verdrogende van smaak die daarna wat bitterachtig worden zoals het gebeurt in alle ander soorten van wintergroen. De bloemen staan op steeltjes met drie, vier of vijf bijeen en zijn die van gewoon wintergroen gelijk, maar wat groter en uit het witte purper van kleur waarna vijfhoekige bolletjes volgen vol klein wormachtig zaad die met hun twijgen ‘s winters verdrogen. De steeltjes zetten vele worteltjes van hun vezels af en geven elk jaar in april nieuwe scheuten uit. Ze groeit onder de ander soorten van wintergroen in Oostenrijk en de omliggende landen.

3. Allerkleinste wintergroen. (Pyrola minor) Dit is van Clusius Pyrolia minima genoemd. Het kruipt ook langs de aarde met sommige dunne twijgen die soms drie of vier bladeren uit een oorsprong geven die heel klein zijn, dun en rond en aan de randen ook gekarteld waartussen een kort steeltje uitsteekt die kaal en teer is en op de top een bloem draagt die groot is en van vijf vooraan spitse bladeren gemaakt als die van het kruid dat Gramen Parnassi heet met tien omgebogen draadjes in het midden versiert en met een uitpuilend hoofdje wat een uitstekende priempje geeft met een kroontje versiert dat vijf straaltjes draagt. Deze bolletjes worden mettertijd dik genoeg, vijfkantig en steken vol klein zaad die op de wormen die in het hout komen van gedaante gelijk. Dit hele gewas is heel opmerkelijk bitter van smaak.

Al deze kruiden willen zeer kwalijk in de hoven aarden.

Kracht van wintergroen.

Men houdt dit kruid meest overal voor droog van nature tot in de derde graad en koud tot in de tweede.

De bladeren van wintergroen alleen of met andere gelijke wondkruiden in wijn gekookt en gedronken genezen niet alleen de inwendige kwetsingen, maar ook alle uitwendige wonden, fistels of lopende gaten en kwade zweren.

Wintergroen is ook zeer goed tegen de verbranding, groen gestampt en daarop gelegd of gepoederd en daarin gestrooid of met de zalven en pleisters die daartoe dienen vermengt.

Het zaad van wintergroen een lepeltje vol met wijn gedronken geneest de rode loop en alle loop van de buik en stopt dat bloedspouwen en bij de vrouwen hun overvloedige natuurlijke ziekte en alle bloedgang.

Men maakt een zeer krachtige en wonderbaarlijke wonddrank van dit kruid en sommige andere diergelijke kruiden om alle inwendige kwetsingen te genezen en nemen van deze kruiden, te weten wintergroen, Alchemilla, betonie, aardbeikruid, paardenstaart, Geum, tormentil, pimpinella, muizenoor of nagelkruid, gulden roede, de wortels van waalwortel en van meekrap en van elk even veel en laten dat koken in half zoveel water als wijn. Van deze drank geeft men de zieke ’s avonds en ’s morgens omtrent vier ons tegelijk te drinken dat goed warm gemaakt is. Dit is een zo zeer geprezen en onderzocht ding dat er veel mee genezen zijn geweest die men bijna het leven ontzegd had.

Het water van wintergroen gedistilleerd geneest de zweren en uitwendige wonden als men die daarmee spoelt, hetzelfde doet ook het sap van hetzelfde kruid als het noch vers is.

Verkiezing.

De chirurgen van Duitsland, de paracellisten en de veldscheerders laten dit kruid uit de bergen Alpen bij Italië halen om in de wonddranken te gebruiken want ze zeggen dat het een van de beste wondkruiden is, maar ze achten dat van Hoog- en Nederduitsland niet zo krachtig als hetgeen dat er uit de andere gebergten komt. Dan in gebreke van het een mag men het ander zeer goed gebruiken.