Cyclamen

HET XIII. CAPITEL.

Van Verckens-broot oft Cyclamen.

Gheslachten.

Van Dioscorides zijnder twee gheslachten van de Cyclaminos beschreven: het een is de Cyclaminos, die haer om de bijstaende heesteren oft steelen pleegh te vlechten oft te winden, ende daerom Winde in onse taele gheheeten wordt, die hy den toenaem van de Andere Cyclaminos gheeft, als wy elders sullen betoonen: het ander is een gheslacht van Cyclaminos, met ronde wortel, hedensdaeghs Verckens-broot in onse taele genoemt; ende daer van sullen wy nu spreken. Van dit zijnder in onse tijden ettelijcke soorten van de lief-hebbers aenghemerckt ende beschreven gheweest, allegader van malkanderen aengaende haer bladeren wat verschillende; als zijn de naevolghende.

Ghedaente.

1. Een van dese soorten van Verckens-broot, dat is de ghemeynste van allen, heeft breede bladeren, gehoeckt, ende de Veyl-bladeren wat gelijck, aen de kanten een weynighsken ghekertelt oft geschaert: de bovenste sijde van dese bladeren is uyt den groenen wat swartachtigh, doch met sommige witachtighe placken bespickelt, in ’t midden wat witachtigh: de onderste sijde, ter aerden waerts, is purpurachtigh, somtijts heel doncker purpur, somtijdts bleecker oft lichter purpur van verwe. De bloemkens komen voort op teere dunne steelkens, nederwaerts afhanghende; de bladerkens van de welcke zijn nochtans nae bovenwaerts omgebooght, ende zijn met de purpurachtighe verwe van de blauwe Violetten (doch niet heel doncker) blinckende, met heel luttel reuck. Daer nae volgen de bollekens met saedt, als de steelkens eerst in een getrocken ende gekronckelt zijn. De wortel is als een raep oft bol, in de ronde gedraeyt, ende een weynighsken plat ghedouwt, van buyten swartachtigh, van binnen wit; de welcke verdorrende, rimpelachtigh wordt.

2. De Andere oft Tweede soorte van Verckens-broot heeft oock brede, doch gheensins ghehoeckte bladeren, iae bijnae rond, met gheene oft immers niet seer kennelijcke placken aen haer bovenste sijde geteeckent oft gespickelt, van verwe doncker-groen; aen de onderste sijde ter aerdenwaert uyt den roodachtighen wat nae den purpuren treckende. De bloemen zijn die van de voorgaende gelijck, doch veel lieffelijcker van reuck. De wortel is wat kleyner dan die van de voorgaende. [544]

3. De Derde soorte van Cyclamen oft Verckens-broot, heeft insghelijcks oock rondachtige ende gheensins ghehoeckte bladeren: dan sy zijn rondom de randen een weynighsken ghekertelt oft gheschaert: sy zijn oock ghespickelt, ende met placken geteeckent; maer zijn in ’t midden swartachtiger dan die van de eerste soorte. De bloeme is stercker purpur van verwe, ende is van reuck seer lieflijck ende aenghenaem. De wortel is niet alleen kleyner dan die van de Eerste, maer oock dan die van de Tweede soorte van Cyclamen.

Plaetse.

Verckens-broot wast in schaduwachtighe plaetsen, onder de gheboomten, in de bosschen, ende in de haghen, soo Plinius betuyght.

1. De eerste soorte is in ’t Nederlandt ende in de landouwen van Vranckrijck aen Vlaenderen ende Artoys palende gemeyn genoegh.

2. De Tweede soorte wordt ghevonden in den bosch van Ardennen, ende in de omliggende plaetsen van Nederlandt. Beyde zijn in Italien, Hooghduytschlandt ende andere landen ghemeyn.

3. De Derde soorte en wordt soo veel niet ghevonden: dan in Italien en is sy niet vremt.

Tijdt.

De soorten van Verckens-broot bloeyen gemeynlijck omtrent de maendt van September: ende daer nae volghen nieuwe bladeren, die ’s Winters groen staen. Het saedt wordt omtrent den naevolghende Somer volkomen rijp.

Naem.

Dit cruydt voert hier te lande den naem Verckens-broot, oft Seugen-broot; in Hooghduytschlandt Schweinbrot, Erdtopffel; in Vranckrijck Pain de porceau; in Enghelandt Sowbrede; in Italien Pan porcino; in Spaegnien op sommighe plaetsen Mazan de porco; de Griecken noemen ’t Kyclaminos, ende somtijdts oock Kissophyllon, Kyssanthemon, Cheloneion, Ichthyotheron, Chyline: Zoroastres noemt het Trimphalites, ghelijckmen vindt onder de bastaert-naemen by Dioscorides: in ’t Latijn pleeghmen ’t te heeten Tuber terrae, ende Terrae rapum: ende Marcellus noemt het Orbicularis: Apuleius heetet oock Orbicularis ende Palalia, Rapum porcinum, ende Terrae malum. De gheleerde gheven het in ’t Latijn oock den naem Cyclaminos; dan in de Apoteken heetmen ’t ghemeynlijck Cyclamen, Panis porcinus, ende Arthanita.

1. De Eerste soorte heet in ’t Latijn eyghentlijck Cyclaminos orbicularis; in ’t Nederduytsch Verckens-broot met ghesneden bladeren, oft met bladeren van Veyl.

2.3. De Tweede ende Derde soorten heeten Cyclaminos orbicularis rotundifolius, dat is Verckens-broot met ronde bladeren. Dan men soude de Derde seer wel Verckens-broot met ghekertelde randen moghen noemen.

De verwe van de bloemen van Verckens-broot wordt van Plinius Colossinus color gheheeten; want hy schrijft daer aldus van: De bloeme van Cyclamen is van verwen Colossinus, ende wordt onder de Kranscruyden gherekent, ende ghebruyckt om de tuylkens ende meyen daer mede te vercieren. (kleine bloemen en late bloeitijd, zie kissos namen?)

Aerd.

Verckens-broot, soo Galenus betuyght, heeft veelerhande ende verscheyden krachten: want het vaeght af, doorsnijdt, ende opent de lochtgaten oft monden der aderen, ende boven dien kan het nae hem trecken, verdrijven, ontdoen, oft verteeren, ende doen verdwijnen al ’t ghene dat het nae hem ghetrocken heeft.

Kracht ende Werckinghe.

Het sap van Verckens-broot kan de Spenen oft Anbeyen openen, ende maeckt den buyck weeck, oft verweckt den kamergangh, alsmen dat met vlocken wols ghebruyckt ende by de Anbeyen houdt: het wordt seer nuttelijck ghedaen by de gheneesmenghelinghen oft medicamenten diemen bereydt om alle gheswillen, klieren, kropsweeren ende andere diergelijcke hardigheden te verteeren, ende te verdrijven. ‘Tselve sap met honigh vermenght, maeckt scherp ende klaer gesicht, ende neemt alle schellen, vellen ende duysterheydt af, ende gheneest de schemelinghe, op de oogen gestreken, oft daer in ghedruypt. Daer-en-boven is het oock bequaem om het hoofdt ende de herssenen te suyveren; in de neusgaten ghedaen, met honigh vermenght, ende opghehaelt, doet de taeye koude fluymen door den neuse voortkomen, seght Dioscorides. Dit sap onder aen den buyck oft aen den navel gestreken, doet sachtelijck te kamer gaen; maer van de swanghere vrouwen op den buyck ghehouden, brenght de vrucht tot der doodt: selfs met eenen pessaris in de moeder ghesteken, oft ghedroncken, is seer krachtigh om de ontfanghen vrucht te vernielen ende om te brenghen.

De gantsche wortel is onstercker dan het sap, hoe wel sy nochtans oock seer krachtigh is: want sy verweckt de maendtstonden oock seer gheweldighlijck, ’t zy ghedroncken zijnde, ’t zy van buyten opgheleyt; ende bovendien kan sy de geelsucht seer wel ghenesen; want sy en suyvert niet alleen de lever ende de galblase ende opent de verstoptheydt van de selve, maer iaeght oock uyt den lijve al de galachtige vochtigheyt die in ’t gantsche lichaem besloten was, ende doet die met het sweeten voortkomen. Dese wortel maeckt oock de huyt des lichaems schoon ende suyver, vaeght die af, ende gheneest de quade schorftheyt, ende belet het uytvallen des hayrs van den hoofde, neemt wegh de lickteeckenen van de maselen ende pockskens, ende alle de puysten, kleyne gheswillen ende andere mismaecktheydt des aensichts.

De milte die hert ende verstopt is wordt kleyn, ende komt tot haer selven, alsmen de wortel van Verckens-broot soo wel droogh als versch wesende, van buyten daer op leght, oft tsap daer af met olien oft salven menght daer toe dienende.

Sommighe besigen dese wortel droogh zijnde tegen de anborstigheydt ende kortheyt van de borst, soo Galenus betuyght.

Dioscorides schrijft oock, dat sommige gelooven, dat soo wanneer een vrouwe, die van kinde swaer is, over de wortel van Verckens-broot quame te schrijden oft te treden, dat sy terstont misvallen soude; ende dat de selve aen den hals ghehanghen het baeren vervroeghen, ende verhaesten kan, ende ghemackelijcker maecken.

Men drinckt de selve wortel oock met wijn teghen alle doodlijck verghift, ende bijsonder teghen dien visch diemen Zee-haes noemt; in ’t Latijn Lepus marinus. Van buyten op de steken oft beten van de slanghen gheleyt, gheneest die.

Dese wortel met wijn vermenght, veroorsaeckt dronckenschap.

Het water daer dese wortel in ghesoden is, is goedt om de verstuyckte ende verwronghen leden daer mede te stoven, oft daer ’t flercijn in is, ende oock de kackhielen, ende gheswillen die aen de voeten ende elders van koude komen zijn.

Men maeckt dese wortel hol, ende men giet daer olie in; ende men setse soo te sieden op heete asschen, doende daer een weynighskens wasch van Toscana oft van Florencen by, soo dat het een salfken wordt; ende dit is seer goet teghen de koude gheswillen, oft kackhielen, oft voeten ende handen daer den winter oft vorst in is.

Sommighe verhalen, dat de selve wortelen ghestooten zijnde, ende daer koeckskens oft broodekens af gemaeckt altemets inghegeven worden, teghen de minne-drancken; want sy konnen die alle haer kracht benemen ende onnut maecken.

Hindernisse.

De wortel van Verckens-broot, als voorseyt is, hoe dat die oock gebruyckt wordt, is de swanghere oft bevruchte vrouwen schadelijck; ende daerom sullen sy haer van binnen niet innemen, maer oock geensins van buyten ghebruycken, noch over haer draghen; selfs wanneer sy maer op dese wortel treden, dan sullen sy daer by beschadight ende behindert worden, als wy te voren uyt Dioscorides verhaelt hebben.

BIIVOEGHSEL.

Om dat niemant meer verscheydentheden van Verckens-broot aengheteeckent heeft dan den hoogh-gheleerden Clusius, sullen wy hier in ’t kort verhaelen ’t ghene hy daer van in ’t lange gheschreven heeft.

Gheslachten van Verckens-broot met welrieckende bloemen. Dese brenghen ghemeynlijck haer bloemen voort in ’t laetste van den Somer, oft in ’t beghinsel van den Herfst; ende dan krijghen sy haer bladeren, die sy daer nae den heelen winter behouden, ende in ’t laetste van April oft het beghinsel van Mey verliesen.

1. Eerste Verckens-broot met welrieckende bloemen krijght uyt haer ronde balachtighe onder gheveselde wortel veele heel ronde bladeren, bijnae als die van Mans-oor, doch niet soo dick als die, boven groen, onder peersachtigh, ter aerden verspreyt: de bloemen deynsen nederwaerts, ende staen op langhe steelkens; elck bloemkens van een bladerkens ghemaeckt, ’t welck met vijf diepen sneden ghedeylt is, soo dat het van vijf verscheyden bladeren ghemaeckt [545] schijnt te wesen; de welcke haer selven open beghinnende te doen, nae bovenwaerts omghekromt worden, van verwe somtijts bleecker, somtijts donckerer peers, seer soet van reuck: dese bloemen verwelckerende, vallen heel af: daer nae volght een hoofdeken, ’t welck sich, midtsgaders het steelken, daer het op rust, met veele kronckelen in een wringht, tot dat het de aerde raeckt; op welcke ligghende wordt het allenghskens grooter, ende ten laetsten wordt het soo groot als het saedt bolleken van de blauwe violetten. Als het saedt rijp is, gaet dat bolleken aen sijn uyterste open, ende vertoont oneffen saedt, uyt den bruynen rosachtigh: ’t welck inde aerde ghesteken zijnde, gheen uytspruytsel en gheeft, maer wordt in een knobbelken oft wortelken verandert, heel anders dan in alle andere saden gebeurt, daer de bladeren ten laetsten uytspruyten.

2. Tweede Verckens-broot met welrieckende bloemen is ’t voorgaende heel ghelijck: dan het brenght altijdt min bladeren voort, ende die aende onderste sijde niet peersch, maer bijnae witachtigh oft bleeckachtigh, daer wat groens by vermenght is. Beyde dese soorten wassen inde landen van Hongarijen ende Oostenrijck over al, in de bosschen, dellinghen der berghen ende vochte weyen; alwaer de wortelen oock verscheyden grootte hebben, somtijts soo groot dat sy de heele handt vullen, die ghemeynlijck een rouwe schorsse hebben, ende sommighe pijpen oft stelen daer de bladeren ende bloemen alle iaer uytspruyten: welcke steelen afghebroken ende in de aerde ghesteken, in ronde wortelen veranderen, ende alle iaer nieuwe bladeren ende bloemen voortbrenghen. Sy worden beyde te Wienen Sawbrot, dat is in onse tael Verckens-broot, gheheeten, van sommighe boeren Erdapfel, in Hongarijen Dizno repa, dat is Verckens-Rape.

3. Verckens-broot met welrieckende bloemen ende langhe wortel en verschilt in bladeren van de voorgaende soorte niet, dan alleen in de wortelen; want op de steenachtighe berghen oft rotsen worden die eenen vingher dick, maer somtijdts anderhalven voet langh, doch somtijdts (daer de spleten van de steenen wijder zijn) wat knobbelachtigh uytpuylende.

Ander veranderinghe van Welrieckende Verckens-broot. Daer zijn noch twee soorten van Verckens-broot op sommighe berghen van Italien wassende, ende van ’t beghinsel van den Somer tot den Herfst toe bloeyende: van ’t saedt van de welcke oock planten voortkomen, die alle op den selven tijdt pleghen te bloeyen: daerom soudemen die Somers Verckens-broot moghen noemen.

4. De eerste heeft bladeren met doncker witte stickelen gheteeckent, aen d’ander sijde roodachtigh, wat kantigh: de bloemen zijn donckerer peersch.

5. De ander heeft bladeren aen d’ een sijde groen, aen d’ ander met veel dicht by een staende witte seer merckelijcke placken besprenckelt, ronder dan die van de voorgaende: de bloemen zijn bleecker peersch. Beyde dese soorten hebben seer wel ende wijt rieckende bloemen; ende sy hebben dat eyghens dat sy de oude bladeren behouden tot dat de nieuwe voortskomen.

Verckens-broot van Constantinopelen heeft ronde wortelen, niet grooter dan Castanien, met een seer effene gladde schorsse bedeckt. De welck een weynighsken voor den Winter bladeren uytgheven, de bladeren van dat Verckensbroot seer wel ghelijckende dat in ’t beghinsel van ’t Vooriaer eerst uytspruyt ende bloeyt, aen d’een sijde schoon peersch, aen d’ander met witachtighe spickelen ghesprenckelt, doch niet soo veel kanten hebbende. Oft het in de Lente oft in den Herfst bloeyt, is onseker.

Andere gheslachten van Varckens-broot met bladeren als Veyl-bladeren. In Turckijen, in Italien, in Nederlandt ende in Vranckrijck wassen verscheyden soorten van dit Verckens-broot met bladeren als die van den Veyl: de veranderinghe van de welcke is als volght. Verckens-broot van Constantinopelen met veele bloemen heeft groote ende platte wortelen (ende is in Turckijen Buhur meneni, ende Dohum gheheeten) somtijdts soo groot ende plat als een palme van een handt; ende daer uyt spruyten bladeren als die van ’t ghemeyn Verckens-broot, met bladeren als Veyl-bladeren, maer onder aen roodachtigh; daer nae volghen meer dan twintigh bloemen, die van Nederlandtsch Verckens-broot met Veyl-bladeren niet onghelijck, oock sonder reuck: het volghende iaer (als wy ghesien hebben) meer dan vijftigh bloemen, het derde iaer meer dan twee hondert. ‘Tsaedt is eens soo groot als d’ander.

Verckens-broot met Veyl-bladeren van Nederlandt wast in een bosch omtrent Doornick ende krijght daer wortelen een pont swaer, soo groot als een raep. De bladeren zijn meestendeel onder groen: de bloeme is bleeckrood, lijfverwigh, somtijdts witachtigh, sonder reuck. Van ’t saedt van dit cruydt komen somtijdts planten met dierghelijcke bloemen, ende Veyl-bladeren; maer die somtijdts boven op met een oft meer witte spickelen gheteeckent zijn, somtijdts niet. Dese ende de voorgaende soorte bloeyen van October af tot November toe, laeter dan de andere voorseyde soorten.

Veranderinghe. Sommighe van de soorten van Verckens-broot met bladeren als Veyl-bladeren hebben aen haer bladeren seer veele hoecken oft kanten, somtijdts luttel. Voorts oock de ghene die kantigh zijn, hebben somtijdts seer langhe ende spitse hoecken, somtijdts korte ende botte: sommighe soorten hebben oock seer veele ende dicht by een wassende bladeren, sommighe hebben heel luttel bladeren, wijt van een staende, ende gheensins dicht by een versamelt. Oock zijn de bladeren door de verscheydentheydt van haer placken kenbaer: want sommighe en hebben die witte placke in ’t midden oft aen den navel niet inghedruckt, ende in de ghene diese hebben, is sy seer kleyn, ende bijnae niet sienlijck, oft oock tamelijcken kleyn; ander hebben daer-en-teghen de selve placken seer groot ende wijt loopende; welck laetste gheslacht by alle kenders der cruyden voor het alderfraeyste ghehouden is, ende hier te lande ghemeynlijck uyt Italien overgesonden wordt. De bloemen van dese gheslachten en schillen niet in haer ghedaente oft maecksel, al is ’t saecke dat sommighe van dese cruyden de bloemen langher hebben d’ een als d’ander, maer verschillen seer veel in het getal oft menighte ende oock verwe van de selve bloemen; want sommighe krijghen seer veele bloemen, sommige seer weynigh, ende niet dicht by een staende: sommighe zijn seer bleeck ende bijnae witachtigh: sommighe zijn donckerer oft hoogher gheverwt; ende daer in ghelijcken sy de bloemen van het Verckens-broot met ronde bladeren ende welrieckende bloemen eenighsins.

Op ’t gheberghte van Roomen groeyt die soorte met korte bloemen seer veel, seydt Lobel.

Veranderinghe van Verckens-broot dat in de Lente bloeyt. Van ’t saedt van dit Cyclamen uyt Nederlandt zijn somtijdts planten voortgekomen het derde iaer nae dat het ghesaeyt was, die seer soet rieckende bloemen hadden, wat donckerer rood dan de ghemeyne, ende wat teerer; de bladeren kleyner dan d’ andere, rondom by nae ghekronckelt, ende de Veyl-bladeren heel ghelijckende, doch teerer, aen d’een sijde met witte placken ghespickelt, ende oock witachtigh aen ’t uyterste van de hoecke, aen d’ ander sijde heel peersch. Van dit gewas isser een mede-soorte met langhworpighe bladeren.

Verckens-broot met geele bloemen wast in Italien omtrent Bolonien, schrijft Lobel; ende bloeyt in de Lente: daer nae volghen de bladers.

Verckens-broot in den Somer bloeyende, in ’t Latijn Cyclamen aestivum gheheeten, heeft wortelkens soo groot als een kleyn Haselnootken, ende krijght in den Somer bloemen grooter dan die van de andere soorten; ende wast tusschen Roomen ende Florencen. Dit gheslacht is ’t selve (oft een mede-soorte) dat wy voor het derde oft vierde welrieckende Verckens-broot beschrijven.

Spaed-bloeyende Verckens-broot met witte bloemen, in ’t Latijn Cyclamen albo flore autumnale, wast in Candien, ende bloeyt daer in November. Men vindt het oock op de Pyrenerberghen.

Vroegh-bloeyende Verckens-broot met witte bloemen van Clusius oock beschreven, in ’t Latijn Cyclamen vernum albo flore heeft penninck ronde, niet seer groote, maer dicke ende ghelijfvighe bladeren, aen de aerd-sijde heel rood, aen de bovenste groen, met wit ghespickelt. De bloemen zijn heel wit, in de Lente voortkomende. De wortel is als die van Cyclamen met Veyl-bladeren. Elcke plante brenght in ’t eerste twee oft dry bloemen voort, veel kleyner dan die van eenigh ander Cyclamen, doch van maecksel de roode bloemen ghelijck, oock welrieckende, maer heel sneeuwit, vijf smalle snippelinghen bovenwaerts omgheslaghen hebbende: de welcke afvallende, de teere roodachtighe steelkens trecken haer selven in, ende draeyen haer selven in ronde kronckelkens, alsmen in d’andere soorten siet, ende ligghen boven den risch der aerden met haer saedt-huyskens. De bladeren zijn anderhalve duymbreedde langh, omtrent het steelken oock soo breedt, omtrent het spits wat smaller, aen de randen wat kantigh, aen de aerd-sijde met vijf dickachtighe zenuwen beset, ende heel rood: aen de bovenste sijde groen, met veele witte placken besproeyt: de steelkens der bladeren zijn bovenwaerts roodachtigh, soo verre als sy uyt der aerden zijn: maer daerse in d’aerde noch schuylen, daer zijnse witachtigh, ende worden allenghskens smaller, tot haeren oorspronck toe; als oock zijn de steelkens der bloemen.

Cyclamen van Antiochien heeft witte seer groote bloemen: de bladeren zijn rond, ghepleckt.

Kleyn Verckens-broot van Matthiolus vermaent, maer niet beschreven; het soude moghen wesen ’t selve dat Dodoneus hier voor het Derde Verckens-broot beschrijft, ’t welck een heel kleyn wortel heeft, oft immers een soorte daer van.

Valsche Verckens-broot, aen Clusius ghesonden met den Latijnschen naem Cyclamen spurium vernum, heeft op de Pyrenerberghen geele bloemkens, ende een dicke knobbelachtighe wortel, een hert ghelijck, met een dunne dicke schorsse, allom gheveselt: de welcke hier te lande in d’aerde ghesteken, een dun peersch pijpken oft schachtken voort ghebroght heeft, in dry oft vier groene korte steelkens verdeylt, draghende groene bladeren met langhe steelkens, de Pensee-bladeren gelijck, voor spits, verscheyden van grootte, sommige seven, sommige vijf, ende sommige maer dry zenuwen hebbende; op ’t sop van dese steelen komen in Braeckmaendt twee oft dry grasverwighe bloemkens (niet geel, alsmen schrijft datse in Vranckrijck zijn) als die van de roode Aelbesien, met geele draeykens.

Naem.

Behalven de voorseyde naemen soo noemtmen dit gewas in onse tael Eerdt-broot, Eerdt-apel, iae oock wel Eerdt-noten. Sommighe gheven ’t dry toenaemen, te weten Cyclamen Romanum, dat gekertelde bladeren heeft, met herts-ghewijse witte placken, met blosen bloemen: Cyclamen Gallicum, met ghekertelde kanten, maer niet soo schoone placken, ende bleecker bloemen: Cyclamen Germanicum, met ronde bladeren, karmozijn roode ende oock wel purpurachtighe bloemen. Dan het beste onderschil is, datmen nae den tijdt van bloeyen maeckt, oft nae de ghedaente der bladeren. Nae den tijdt van bloeyen soo het een gheslacht Vroegh Verckens-broot, in ’t Latijn Cyclamen vernum, om dat het in de Lente bloeyt: het ander Spaede Verckens-broot, in ’t Latijn Cyclamen autumnale, om dat het in den Herfst bloeyt: het andere Cyclamen aestivum, om dat het in den Somer bloeyt: nae de ghedaente van de bladeren heet het een Cyclamen folio Hederae, dat is, Verckens-broot met bladeren als Veyl bladeren: het ander Cyclamen orbiculato folio, dat is Cyclamen met ronde bladeren. In ’t Hooghduytsch heet het oock somtijdts Erdtapfel, Sewbrot ende Erdtwurtz. Het heet oock Umbilicus terrae. Sommighe ghelooven dat die de Sphaeritis van Aëtius is. Sommighe houden de Witte Bryonie voor de Cyclamen van Dioscorides, doch qualijck, als hier nae blijcken sal. Het Tweede Cyclamen van Dioscorides, in ’t Griecks Cyclaminos hetera, is de Alfrancke, als eenighe meynen. Het Derde Cyclamen, van [546] Plinius, oft Cyclaminos tertia, wordt ghelooft het Eenbladt te wesen, oft oock de Thora, een soorte van Hanenvoet. Dan noch de Tweede noch de Derde Cyclaminos en ghelijcken dese tegenwoordighe soorten van Verckens-broot niet, als Dodoneus oock eensdeels vermaent.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Verckens-broot is warm ende droogh tot in den derden graed, ende is van eyghen aerd scheydende, deylende, seght Mesue, fijn makende, ontdoende, afvagende, suyverende ende de verstoptheydt opendende.

Verckens-broot ghelijck een plaester van buyten ghebruyckt, gheneest de buyckpijn oft colijcke, die uyt taeye vochtigheden oft door den kamergangh te langhe inghehouden te hebben, den oorsprongh heeft.

De wortel van Verckens-broot ghedrooght ende gepoedert, ende twee oft dry vierendeel loots swaer met Honigh-water oft Meede inghenomen, iaeght af door den kamergangh de taeye slijmachtige fluymen, ende de waterachtighe vochtigheden.

De selve wortel met wijn inghenomen doet de gheele verwe des lichaems vergaen, alsmen, nae datmen dese wortel in heeft gedroncken, ons wel laet decken, ende wel sweet.

‘Tsap van dese wortel met edick vermenght, doet den aersdarm, die uyt ghegaen is, wederom in sijn plaetse keeren, als hy daer mede bestreken wordt.

Dese wortel gheneest oock de wonden ende quetsuren, met honigh ende edick vermenght, ende daer op ghestreken, als Dioscorides seght.

‘Twater daer dese wortel in gesoden heeft, is goedt om de schorftheydt te ghenesen; ende belet het uytloopen van de blaerkens, die aen de huyt pleghen te komen.

‘Tselve water oft tsap ghestreken op de dijen, ende op d’onderste van den buyck, ende de omliggende deelen des lichaems, drijft uyt de taeyen ende slijmachtighe vochtigheden.

‘Tsap door den neuse opghetrocken, is seer goedt den ghenen die kranck ghesicht hebben ende loopende ooghen; ende gheneest alderhanden hooftsweer, de treckinghe van den mondt, lammigheydt, ende andere koude ghebreken van de herssenen.

‘Tselve sap met honigh-azijn, oft met honigh-wijn, oft seer soeten wijn inghenomen, gheneest onghetwijffelt de gheelsucht, alsmen terstondt wel ghedeckt is, ende wel sweet, want daer door wordt de materie ghelijck eenen domp uytghedreven.

Al is ’t saecke dat dit cruydt den naem Verckens-broot voert, om dat de Verckens de wortel van ’t selve gheerne eten, nochtans is het bequaem om de wolven ende vossen te dooden.

Een scrupel van dit sap met eenighen dranck inghenomen, gheneest de watersuchtighe, ende al de ghene die in de lever ghebreckelijck zijn.

‘Tghedistilleert water van dese wortel vier oncen swaer gedroncken met een half once fijn ghestampt suycker, stelpt het bloedt-braecken, dat van de borst oft maeghe komt, ende heelt de gebroken oft ghequetste aderen. ‘Tselve met de neusgaten opgetrocken, stelpt het bloedt uyt den neuse.

De krachten van den Geelen Cyclamen zijn die van den Ghemeynen ghelijck, seght Lobel, ende ’t wordt veel in Languedock ghebruyckt teghen de pocken.

Om ’t sap van dese wortel te hebben stootmen die, ende men perstse uyt; ende dat sap wordt ghesoden tot dat het soo dick is als honigh.

Dese wortel wordt oock ghesneden ghelijckmen de Squille oft Zee-Aiuyn doet, ende soo wegh gheleyt ende bewaert.

Men seght, dat dese wortel ghestooten, ende kleyne koeckskens daer af ghemaeckt, inghegheven wordt om tot liefde te verwecken. Dodoneus schrijft daer-en-teghen, dat sy goedt is om de minnedrancken krachteloos te maecken.

Is ’t dat ghy de wortel van dit cruydt kleyn ghekapt te weycken leght in olie van Roosen, oft van Camille, oft van bitter amandels, ende daer nae siedet, met wat wijns daer by ghevoeght, ende dan uytperst: alsulcke olie, te weten, twee oft dry druppels daer van in d’oore ghedrupt, gheneest het suysen ende tuyten van de ooren, ende de doofheydt; sonderlinghen is ’t dat ghy op de ooren ’s avondts alsmen slapen gaet het marck van dese wortels bindt, ende alsmen ’s morgen de oore met warmen witten wijn uytspoelt. Oft kapt dese wortels wel kleyn; stootse met keernen van persen ende bitter amandels: leght dat t’samen in gebrande wijn te weycken; ende perst het dan uyt: laet hier van eenighe druppels in de ooren druypen: want dat is een sonderlinghe hulpe teghen het suysen van de ooren ende doofheydt.

‘Tsap van dese wortel met honigh vermenght, ende in den mondt ghehouden, gheneest de ghebreken van den mondt, tandtvleesch, ende versoet den tantsweer. Van dit sap met water van Wechbre wordt een spoelinge gemaeckt, om de gebreken binnen ’s monts te ghenesen.

Beteringhe van Verckens-broot. Dit cruydt, seght Lobel, wordt ghelijck de Speer-wortel ende Bryonie ghecorrigeert ende verbetert: andere, om sijn ghewelt te benemen, doen wat Mastick, oft Note Muscate oft Rhabarber by dit sap, als sy dat ghebruycken; andere wat suycker: andere gelooven dat het ghenoegh ghebetert wordt door de olie, daerom ghebruycken sy dat in de clysterien teghen de colijcke. Maer men moet groote neerstigheydt doen om wel te sweeten, nae datmen dese wortel met eenighen dranck inghenomen heeft.

HET XIII. KAPITTEL.

Van varkensbrood of Cyclamen. (Cyclamen hederifolium, Cyclamen purparescens)

Geslachten.

Van Dioscorides zijn er twee geslachten van Cyclaminos beschreven, het een is de Cyclaminos die zich om de bijstaande heesters of stelen plag te vlechten of te winden en daarom winde in onze taal genoemd wordt die hij de toenaam van andere Cyclaminos geeft zoals we elders zullen betonen en het andere is een geslacht van Cyclaminos met ronde wortel die tegenwoordig varkensbrood in onze taal genoemd wordt en daarvan zullen we nu spreken. Van deze zijn er in onze tijden ettelijke soorten van de liefhebbers aangemerkt en beschreven geweest die allen van elkaar aangaande hun bladeren wat verschillen als zijn de volgende.

Gedaante.

1. Een van deze soorten van varkensbrood, dat is de gewoonste van allen, heeft brede bladeren die gehoekt en wat op klimopbladeren lijken en aan de kanten wat gekarteld of geschaard zijn, de bovenste zijde van deze bladeren is uit het groene wat zwartachtig, doch met sommige witachtige plekken bespikkels en in het midden wat witachtig, de onderste zijde ter aarde waart is purperachtig en soms heel donker purper, soms bleker of lichter purper van kleur. De bloempjes komen voort op tere dunne steeltjes die nederwaarts afhangen en de bladertjes er van zijn nochtans naar bovenwaarts omgebogen en zijn met de purperachtige kleur van de blauwe violen (doch niet geheel donker) blinkend met heel weinig reuk. Daarna volgen de bolletjes met zaad als de steeltjes eerst ineen getrokken en gekronkeld zijn. De wortel is als een raap of bol in de rondte gedraaid en wat plat geduwd, van buiten zwartachtig en van binnen wit en wordt als die verdort rimpelachtig.

2. De andere of tweede soort van varkensbrood heeft ook brede, doch geenszins gehoekte bladeren, ja bijna rond met geen of immers niet zeer herkenbare plekken aan haar bovenste zijde getekend of gespikkeld en van kleur donkergroen en aan de onderste zijde ter aardenwaarts uit het roodachtige trekt het wat naar het purper. De bloemen zijn die van de voorgaande gelijk, doch veel lieflijker van reuk. De wortel is wat kleiner dan die van de voorgaande. [544]

3. De derde soort van Cyclamen of varkensbrood heeft insgelijks ook rondachtige en geenszins gehoekte bladeren, dan ze zijn rondom de randen wat gekarteld of geschaard en zijn ook gespikkeld en met plekken getekend, maar zijn in het midden zwarter dan die van de eerste soort. De bloem is sterker purper van kleur en is van reuk zeer lieflijk en aangenaam. De wortel is niet alleen kleiner dan die van de eerste, maar ook dan die van de tweede soort van Cyclamen.

Plaats.

Varkensbrood groeit in schaduwachtige plaatsen onder de bomen in de bossen en in de hagen, zo Plinius betuigt.

1. De eerste soort is in Nederland en in de landstreken van Frankrijk die aan Vlaanderen en Artoys palen gewoon genoeg.

2. De tweede soort wordt in het bos van Ardennen en in de omliggende plaatsen van Nederland gevonden. Beide zijn in Italië, Hoogduitsland en andere landen algemeen.

3. De derde soort wordt niet zoveel gevonden, dan in Italië is ze niet vreemd.

Tijd.

De soorten van varkensbrood bloeien gewoonlijk omtrent de maand september en daarna volgen nieuwe bladeren die ’s winters groen staan. Het zaad wordt omtrent de volgende zomer volkomen rijp.

Naam.

Dit kruid voert hier te lande de naam verckens-broot of seugen-broot, in Hoogduitsland Schweinbrot en Erdtopffel, in Frankrijk pain de porceau, in Engeland sowbrede, in Italie pan porcino, in Spanje op sommige plaatsen mazan de porco, de Grieken noemen het Kyclaminos en soms ook Kissophyllon, Kyssanthemon, Cheloneion, Ichthyotheron, Chyline, Zoroastres noemt het Trimphalites zoals men onder de bastaardnamen bij Dioscorides vindt, in het Latijn plag men het te Tuber terrae en Terrae rapum te noemen en Marcellus noemt het Orbicularis, Apuleius noemt het ook Orbicularis en Palalia, Rapum porcinum en Terrae malum. De geleerde geven het in het Latijn ook de naam Cyclaminos, dan in de apotheken noemt men het gewoonlijk Cyclamen, Panis porcinus en Arthanita.

1. De eerste soort heet in het Latijn eigenlijk Cyclaminos orbicularis, in het Nederduits varkensbrood met gesneden bladeren of met bladeren van klimop.

2.3. De tweede en derde soorten heten Cyclaminos orbicularis rotundifolius, dat is varkensbrood met ronde bladeren. Dan men zou de derde zeer goed varkensbrood met gekartelde randen mogen noemen.

De kleur van de bloemen van varkensbrood wordt van Plinius Colossinus color genoemd want hij schrijft er aldus van: ‘de bloem van Cyclamen is van kleur Colossinus en wordt onder de kranskruiden gerekend en gebruikt om de tuiltjes en meien daarmee te versieren’.

Aard.

Varkensbrood, zo Galenus betuigt, heeft velerhande en verschillende krachten want het veegt af, doorsnijdt en opent de luchtgaten of monden van de aderen en bovendien kan het naar zich trekken, verdrijven, op te lossen of verteren en laten verdwijnen al hetgeen dat het naar zich getrokken heeft.

Kracht en werking.

Het sap van varkensbrood kan de spenen of aambeien openen en maakt de buik week of verwekt de kamergang als men dat met vlokken wol gebruikt en bij de aambeien houdt, het wordt zeer nuttig gedaan bij de geneesmengsels of medicamenten die men bereidt om alle gezwellen, klieren, kropzweren en andere diergelijke hardigheden te verteren en te verdrijven. Hetzelve sap met honing vermengt maakt scherp en helder gezicht en neemt alle schellen, vellen en duisterheid af en geneest de schemering, op de ogen gestreken of er in gedruppeld. Daarboven is het ook geschikt om het hoofd en de hersens te zuiveren, in de neusgaten gedaan en met honing vermengt en opgehaald laat de taaie koude fluimen door de neus voortkomen, zegt Dioscorides. Dit sap onderaan de buik of aan de navel gestreken laat zacht te kamer gaan, maar van de zwangere vrouwen op de buik gehouden brengt het de vrucht tot de dood en zelfs met een pessarium in de moeder gestoken of gedronken is het zeer krachtig om de ontvangen vrucht te vernielen en om te brengen.

De ganse wortel is zwakker dan het sap, hoewel ze nochtans ook zeer krachtig is want ze verwekt de maandstonden ook zeer geweldig, hetzij gedronken, hetzij van buiten opgelegd en bovendien kan ze de geelzucht zeer goed genezen want ze zuivert niet alleen de lever en de galblaas en opent de verstopping er van, maar jaagt ook alle galachtige vochtigheid uit het lijf die in het ganse lichaam besloten was en laat die met het zweten voortkomen. Deze wortel maakt ook de huid van het lichaam schoon en zuiver, veegt die af en geneest de kwade schurft en belet het uitvallen van het haar van het hoofd en neemt de liktekens van de mazelen en pokjes weg en alle puisten, kleine gezwellen en andere mismaaktheid van het aanzicht.

De milt die hard en verstopt is wordt klein en komt tot zichzelf als men de wortel van varkensbrood zowel droog als vers van buiten daarop legt of het sap daarvan met oliën of zalven mengt die daartoe dienen.

Sommige gebruiken deze wortel droog tegen de benauwdheid en kortheid van de borst, zo Galenus betuigt.

Dioscorides schrijft ook dat sommige geloven dat wanneer een vrouw die van kind zwaar is over de wortel van varkensbrood kwam te schrijden of te treden dat ze terstond misvallen zou en als die aan de hals gehangen wordt het baren vervroegen en verhaasten kan en gemakkelijker maken.

Men drinkt die wortel ook met wijn tegen alle dodelijk vergif en vooral tegen die vis die men zeehaas noemt, in het Latijn Lepus marinus. Van buiten op de steken of beten van de slangen gelegd geneest die.

Deze wortel met wijn vermengt veroorzaakt dronkenschap.

Het water daar deze wortel in gekookt is is goed om de verstuikte en verwrongen leden daarmee te stoven of daar jicht in is en ook de kakhielen en gezwellen die aan de voeten en elders van koude gekomen zijn.

Men maakt deze wortel hol en men giet daar olie in en men zet het zo te koken op hete as en doe er wat was van Toscana of van Florence bij zodat het een zalfje wordt en dit is zeer goed tegen de koude gezwellen of kakhielen of voeten en handen daar de winter of vorst in is.

Sommige verhalen dat die wortels gestoten en er koekjes of broodjes van gemaakt en af en toe ingegeven worden tegen de minnedranken want ze kunnen die al hun kracht benemen en onnut maken.

Hindernis.

De wortel van varkensbrood, als gezegd is, en hoe dat die ook gebruikt wordt is de zwangere of bevruchte vrouwen schadelijk en daarom zullen ze die van binnen niet innemen, maar ook geenszins van buiten gebruiken, noch bij zich dragen en zelfs wanneer ze maar op deze wortel treden dan zullen ze daarbij beschadigd en verhinderd worden zoals we tevoren uit Dioscorides verhaald hebben.

BIJVOEGING.

Omdat niemand meer verscheidenheden van varkensbrood aangetekend heeft dan de hooggeleerde Clusius zullen we hier in het kort verhalen hetgeen hij daarvan in het lang geschreven heeft.

Geslachten van varkensbrood met welriekende bloemen. Deze brengen gewoonlijk haar bloemen op het eind van de zomer of in het begin van de herfst voort en dan krijgen ze hun bladeren die ze daarna de hele winter behouden en op het eind van april of begin mei verliezen.

1. Eerste varkensbrood met welriekende bloemen krijgt uit haar ronde balachtige en onder gevezelde wortel vele heel ronde bladeren bijna als die van mansoor, doch niet zo dik als die, boven groen en onder paarsachtig en ter aarden verspreidt, de bloemen deinzen nederwaarts en staan op lange steeltjes en elk bloempje is van een blaadje gemaakt wat met vijf diepen sneden gedeeld is zodat het van vijf verschillende bladeren gemaakt [545] schijnt te wezen die zichzelf open beginnen te doen en naar bovenwaarts omgekromd worden, van kleur soms bleker en soms donkerder paars en zeer zoet van reuk en als deze bloemen verwelken vallen ze geheel af en daarna volgt een hoofdje wat zich met het steeltje daar het op rust met vele kronkels ineen wringt totdat het de aarde raakt waarop het ligt en geleidelijk aan groter en tenslotte zo groot wordt als het zaadbolletje van de blauwe violen. Als het zaad rijp is gaat dat bolletje aan zijn uiterste open en vertoont oneffen zaad dat uit het bruine rosachtig is en als dat in de aarde gestoken wordt geeft het geen uitspruitsel, maar wordt in een knobbeltje of worteltje veranderd, heel anders dan in alle andere zaden gebeurt daar de bladeren tenslotte uitspruiten.

2. Tweede varkensbrood met welriekende bloemen is het voorgaande heel gelijk, dan het brengt altijd minder bladeren voort die aan de onderste zijde niet paars maar bijna witachtig of bleekachtig zijn waar wat groens bij vermengd is. Beide deze soorten groeien in de landen van Hongarije en Oostenrijk overal, in de bossen, dalen van de bergen en vochtige weiden waar de wortels ook verschillende grootte hebben en soms zo groot zijn dat ze de hele hand vullen, die gewoonlijk een ruwe schors hebben en sommige pijpen of stelen daar de bladeren en bloemen elk jaar uitspruiten welke stelen afgebroken en in de aarde gestoken in ronde wortels veranderen en elk jaar nieuwe bladeren en bloemen voortbrengen. Ze worden beide te Wenen Sawbrot, dat is in onze taal varkensbrood, genoemd en van sommige boeren Erdapfel, in Hongarije dizno repa, dat is varkensraap.

3. Varkensbrood met welriekende bloemen en lange wortel verschilt niet in bladeren van de voorgaande soort dan alleen in de wortels want op de steenachtige bergen of rotsen worden die een vinger dik, maar soms vijf en veertig cm lang doch soms (daar de spleten van de stenen wijder zijn) puilen ze wat knobbelachtig uit.

Andere verandering van welriekend varkensbrood. Daar zijn noch twee soorten van varkensbrood die op sommige bergen van Italië groeien en van het begin van de zomer tot de herfst toe bloeien en van het zaad van deze zijn ook planten voortgekomen die allen op dezelfde tijd plegen te bloeien en daarom zou men die zomers varkensbrood mogen noemen.

4. De eerste heeft bladeren met donker witte spikkels getekend en aan de andere zijde roodachtig en wat kantig, de bloemen zijn donkerder paars.

5. De ander heeft bladeren aan de ene zijde groen en aan de andere met veel dicht bijeen staande witte zeer opmerkelijke plekken besprenkelt die ronder zijn dan die van de voorgaande en de bloemen zijn bleker paars. Beide deze soorten hebben zeer goed en ver ruikende bloemen en ze hebben dat eigens dat ze de oude bladeren behouden tot dat de nieuwe voortkomen.

(Cyclamen persica) Varkensbrood van Constantinopel heeft ronde wortelen die niet groter zijn dan kastanjes en met een zeer effen en gladde schors bedekt. Die wat voor de winter bladeren uitgeeft die zeer goed op de bladeren van dat varkensbrood lijken en in het begin van het voorjaar eerst uitspruit en bloeit, aan de ene zijde mooi paars en aan de andere met witachtige spikkels gesprenkeld, doch heeft niet zoveel kanten. Of het in de lente of in de herfst bloeit is onzeker.

Andere geslachten van varkensbrood met bladeren als klimopbladeren. In Turkije, in Italië, in Nederland en in Frankrijk groeien verschillende soorten van dit varkensbrood met bladeren als die van klimop en die verandering is als volgt. Varkensbrood van Constantinopel met vele bloemen heeft grote en platte wortels (en is in Turkije buhur meneni en dohum genoemd) die soms zo groot en plat als een palm van een hand wordt en daaruit spruiten bladeren als die van het gewone varkensbrood met bladeren als klimop, maar onderaan roodachtig en daarna volgen meer dan twintig bloemen die van Nederlands varkensbrood met klimopbladeren vrij gelijk en ook zonder reuk en het volgende jaar (zoals we gezien hebben) meer dan vijftig bloemen en het derde jaar meer dan twee honderd. Het zaad is eens zo groot als de andere.

Varkensbrood met klimopbladeren van Nederland groeit in een bos omtrent Doornik en krijgt daar wortels van een pond zwaar en zo groot als een raap. De bladeren zijn meestal onder groen, de bloem is bleekrood, vleeskleurig en soms witachtig en zonder reuk. Van het zaad van dit kruid komen soms planten met diergelijke bloemen en klimopbladeren, maar die zijn soms bovenop met een of meer witte spikkels getekend en soms niet. Deze en de voorgaande soort bloeien van oktober af tot november toe en later dan de andere voor vermelde soorten.

Verandering. Sommige soorten van varkensbrood met bladeren als klimopbladeren hebben aan hun bladeren zeer vele hoeken of kanten en soms weinig. Voorts ook diegene die kantig zijn hebben soms zeer lange en spitse hoeken en soms korte en botte, sommige soorten hebben ook zeer vele en dicht bijeen groeiende bladeren en sommige hebben heel weinig bladeren die wijdt vaneen staan en geenszins dicht bijeen verzameld. Ook zijn de bladeren door de verschillen van hun plekken herkenbaar want sommige hebben die witte plek in het midden of aan de navel niet ingedrukt en in diegene die ze hebben is ze zeer klein en bijna niet zichtbaar of ook tamelijk klein en andere daartegen hebben die plekken zeer groot en wijdt lopend welk laatste geslacht bij alle kenners van de kruiden voor het allerfraaiste gehouden is en hier te lande gewoonlijk uit Italië overgezonden wordt. De bloemen van deze geslachten verschillen niet in hun gedaante of maaksel al is het zaak dat sommige van deze kruiden de bloemen langer hebben de een als de ander, maar verschillen zeer veel in het getal of menigte en ook kleur van dezelfde bloemen want sommige krijgen zeer vele bloemen en sommige zeer weinig die niet dicht bijeen staan, sommige zijn zeer bleek en bijna witachtig, sommige zijn donkerder of dieper gekleurd en daarin lijken ze enigszins op de bloemen van het varkensbrood met ronde bladeren en welriekende bloemen.

Op het gebergte van Rome groeit die soort met korte bloemen zeer veel, zegt Lobel.

Verandering van varkensbrood dat in de lente bloeit. Van het zaad van deze Cyclamen uit Nederland zijn soms planten voortgekomen het derde jaar nadat het gezaaid was die zeer zoet ruikende bloemen hadden en wat donkerder rood dan de gewone en wat teerder, de bladeren kleiner dan de andere en rondom bijna gekronkeld en zeer op de klimopbladeren lijken, doch teerder en aan de ene zijde met witte plekken gespikkeld en ook witachtig aan het uiterste van de hoek en aan de andere zijde heel paars. Van dit gewas is er een medesoort met langwerpige bladeren.

Varkensbrood met gele bloemen groeit in Italië omtrent Bolonië, schrijft Lobel, en bloeit in de lente en daarna volgen de bladeren.

(Cyclamen purpurascens) Varkensbrood die in de zomer bloeit, in het Latijn Cyclamen aestivum genoemd, heeft worteltjes zo groot als een kleine hazelnootje en krijgt in de zomer bloemen die groter zijn dan die van de andere soorten en groeit tussen Rome en Florence. Dit geslacht is hetzelfde (of een medesoort) dat we voor het derde of vierde welriekende varkensbrood beschrijven.

Laat bloeiend varkensbrood met witte bloemen, in het Latijn Cyclamen albo flore autumnale, groeit in Kreta en bloeit daar in november. Men vindt het ook op de Pyreneeën bergen.

(Cyclamen repandum) Vroeg bloeiend varkensbrood met witte bloemen is van Clusius ook beschreven, in het Latijn (Cyclamen hederifolium) Cyclamen vernum albo flore, heeft penning ronde en niet zeer grote, maar dikke en stevige bladeren die aan de aardzijde heel rood en aan de bovenste groen en met wit gespikkeld zijn. De bloemen zijn heel wit en komen in de lente voort. De wortel is als die van Cyclamen met klimopbladeren. Elke plant brengt in het begin twee of drie bloemen voort die veel kleiner zijn dan die van enige andere Cyclamen, doch van maaksel de rode bloemen gelijk en ook welriekend, maar heel sneeuwwit en heeft vijf smalle snippers die bovenwaarts omgeslagen zijn en als die afvallen trekken de tere roodachtige steeltjes zichzelf in en draaien zichzelf in ronde kronkeltjes zoals men in de andere soorten ziet en liggen boven de ris van de aarde met haar zaadhuisjes. De bladeren zijn anderhalve duimbreed lang en omtrent het steeltje ook zo breed en omtrent de spits wat smaller en aan de randen wat kantig en aan de aardzijde met vijf dikachtige zenuwen bezet en heel rood, aan de bovenste zijde groen en met vele witte plekken besproeid, de steeltjes van de bladeren zijn bovenwaarts roodachtig zover als ze uit de aarde zijn, maar daar ze in de aarde noch schuilen daar zijn ze witachtig en worden geleidelijk aan smaller tot hun oorsprong toe als ook zijn de steeltjes van de bloemen.

Cyclamen van Antiochië heeft witte zeer grote bloemen, de bladeren zijn rond, en geplekt.

Klein varkensbrood van Matthiolus vermaant maar niet beschreven zou hetzelfde mogen wezen dat Dodonaeus hier voor het derde varkensbrood beschrijft wat een heel kleine wortel heeft of immers een soort daarvan.

Valse varkensbrood is aan Clusius gezonden met de Latijnse naam Cyclamen spurium vernum heeft op de Pyreneen bergen gele bloempjes en een dikke knobbelachtige wortel die op een hert lijkt met een dunne dikke schors die alom gevezeld is en als die hier te lande in de aarde gestoken wordt een dun paars pijpje of schachtje voortbrengt dat in drie of vier groene korte steeltjes verdeeld wordt en groene bladeren met lange steeltje draagt die op vioolbladeren lijken, voor spits en verschillend van grootte en sommige hebben zeven, sommige vijf en sommige maar drie zenuwen en op de top van deze stelen komen in juni twee of drie graskleurige bloempjes (niet geel zoals men schrijft dat ze in Frankrijk zijn) als die van de rode aalbes met gele draden.

Naam.

Behalve de voor vermelde namen zo noemt men dit gewas in onze taal eerdt-broot, eerdt-apel, ja ook wel eerdt-noten. Sommige geven het drie toenamen te weten Cyclamen Romanum dat gekartelde bladeren heeft met hartvormige witte plekken en blozende bloemen, Cyclamen Gallicum met gekartelde kanten maar niet zulke mooie plekken en bleker bloemen, Cyclamen Germanicum met ronde bladeren, karmozijn rode en ook wel purperachtige bloemen. Dan het beste verschil is dat men naar de tijd van bloeien maakt of naar de gedaante van de bladeren. (Cyclamen coum?) Na de tijd van bloeien zo het een vroeg geslacht varkensbrood is heet het in het Latijn Cyclamen vernum omdat het in de lente bloeit, het andere late varkensbrood heet in het Latijn Cyclamen autumnale omdat het in de herfst bloeit en het andere Cyclamen aestivum omdat het in de zomer bloeit, naar de gedaante van de bladeren heet het ene Cyclamen folio Hederae, dat is varkensbrood met bladeren als klimopbladeren en het ander Cyclamen orbiculato folio, dat is Cyclamen met ronde bladeren. In het Hoogduits heet het ook soms Erdtapfel, Sewbrot en Erdtwurtz. Het heet ook Umbilicus terrae. Sommige geloven dat het de Sphaeritis van Aëtius is. Sommige houden de witte Bryonia voor de Cyclamen van Dioscorides, doch kwalijk als hierna blijken zal. De tweede Cyclamen van Dioscorides, in het Grieks Cyclaminos hetera, is de alfsrank zoals enige menen. De derde Cyclamen van [546] Plinius of Cyclaminos tertia wordt geloofd dat het eenblad is of ook de Thora, een soort van hanenvoet. Dan noch de tweede noch de derde Cyclaminos lijken niet op deze tegenwoordige soorten van varkensbrood zoals Dodonaeus ook eensdeels vermaant.

Aard, kracht en werking.

Varkensbrood is warm en droog tot in de derde graad en scheidt van zijn eigen aard en verdeelt zegt Mesue, maakt fijn, ontdoet, veegt af, zuivert en opent de verstoppingen.

Varkensbrood als een pleister van buiten gebruikt geneest de buikpijn of koliek die uit taaie vochtigheden of door de kamergang te lang ingehouden te hebben zijn oorsprong heeft.

De wortel van varkensbrood gedroogd en verpoedert en twee of drie vierendeel lood zwaar met honingwater of mede ingenomen jaagt door de kamergang de taaie slijmachtige fluimen en de waterachtige vochtigheden af.

Die wortel met wijn ingenomen laat de gele kleur van het lichaam vergaan als men nadat men deze wortel heeft opgedronken zich goed laat toedekken en goed zweet.

Het sap van deze wortel met azijn vermengt laat de aarsdarm die uitgegaan is wederom in zijn plaats keren als hij daarmee bestreken wordt.

Deze wortel geneest ook de wonden en kwetsingen met honing en azijn vermengt en daarop gestreken, als Dioscorides zegt.

Het water daar deze wortel in gekookt heeft is goed om de schurft te genezen en belet het uitlopen van de blaartjes die aan de huid plegen te komen.

Hetzelfde water of het sap op de dijen en op het onderste van de buik en de omliggende delen van het lichaam gestreken drijft de taaie en slijmachtige vochtigheden uit.

Het sap door de neus opgetrokken is zeer goed diegenen die slecht gezicht hebben en lopende ogen en geneest allerhande hoofdpijn, trekking van de mond, lamheid en andere koude gebreken van de hersens.

Hetzelfde sap met honingazijn of met honingwijn of zeer zoete wijn ingenomen geneest ongetwijfeld de geelzucht als men terstond goed gedekt is en goed zweet want daardoor wordt de materie als een damp uitgedreven.

Al is het zaak dat dit kruid de naam varkensbrood voert omdat de varkens de wortel er van graag eten, nochtans is het geschikt om de wolven en vossen te doden.

Een scrupel van dit sap met enige drank ingenomen geneest de waterzuchtige en al diegene die in de lever gebrekkelijk zijn.

Het gedistilleerdwater van deze wortel vier ons zwaar gedronken met een half ons fijn gestampt suiker stelpt het bloedbraken dat van de borst of maag komt en heelt de gebroken of gekwetste aderen. Hetzelfde met de neusgaten opgetrokken stelpt het bloed uit de neus.

De krachten van de gele Cyclamen zijn die van de gewone gelijk, zegt Lobel, en het wordt veel in Languedoc gebruikt tegen de pokken.

Om het sap van deze wortel te hebben stoot men die en men perst ze uit en dat sap wordt gekookt totdat het zo dik is als honing.

Deze wortel wordt ook gesneden zoals men de squil of zeeui doet en zo weg gelegd en bewaard.

Men zegt dat deze wortel gestoten en er kleine koekjes van gemaakt ingegeven wordt om tot liefde te verwekken. Dodonaeus schrijft daartegen dat ze goed is om de minnedranken krachteloos te maken.

Is het dat ge de wortel van dit kruid klein gekapt te weken legt in olie van rozen of van kamille of van bittere amandels en daarna kookt en wat wijn er bij voegen en dan uitperst geneest zulke olie, te weten twee of drie druppels daarvan in de oren gedruppeld het suizen en tuiten van de oren en de doofheid en vooral als ge op de oren ’s avonds als men slapen gaat het merg van deze wortels bindt en als men ’s morgen de oren met warme witte wijn uitspoelt. Of kapt deze wortels goed klein en stoot ze met kernen van perziken en bittere amandelen en leg dat tezamen in gebrande wijn te weken en pers het dan uit, laat hiervan enige druppels in de oren druipen want dat is een bijzondere hulp tegen het suizen van de oren en doofheid.

Het sap van deze wortel met honig vermengt en in de mond gehouden geneest de gebreken van de mond, tandvlees en verzoet de tandpijn. Van dit sap met water van weegbree wordt een spoeling gemaakt om de gebreken binnen de mond te genezen.

Verbetering van varkensbrood. Dit kruid, zegt Lobel, wordt als de speerwortel en Bryonia gecorrigeerd en verbetert om zijn geweld te benemen, anderen doen wat mastiek of notenmuskaten of rabarber bij dit sap als ze dat gebruiken en anderen wat suiker, andere geloven dat het genoeg gebeterd wordt door de olie en daarom gebruiken ze dat in de klysma’s tegen de buikpijn. Maar men moet grote naarstigheid doen om goed te zweten nadat men deze wortel met enige drank ingenomen heeft.