Den Herbarius in Dyetsche

Den Herbarius in Dyetsche. Antwerpen ca 1500. Facsimile. Christian de Backer, Gent MCMLXXIV.

Bewerkt door N. J. Koomen, 2001-2002.

DYE PROLOGHE DES OVERSETTERS.

Uut den Latijn in Dyetsche.

Gods vreese dye wil mij omvaen, dat ic altijt wercken moet bestaen, daer duecht ende die Gods eere in ghescye. Menichwerven heb ic overdacht hoe grote proffitelicheyt in dye medecijn leet, hoe seere wij er in gehouden sijn die se ons yerst vonden. Ende hoe veel meer danckbarich wij schuldich zijn te sijn God van hemelrijc die hem die wijsheyt in plante. O, lieve heer Jhesus alder goetheit fundament, U sij alle lof ende eere dat ghi u arm, cranke kinderen met so duegdeliker giften het versterct. O, werde heere Jhesus alder duegden spiegel, U si geduerigen prijs ende danck dat ghi so goedertierlijc u quellende dieners met sulker proffiteliker genezinge hebt vergift. O alder ontfermhertichste Jhesus ten eewigen tijden, met al ons vermogen si v alle minlicheit ende liefste liefde van ons bewezen, dat ghi u mistrostigen minners mids der heyliger medecinen VII C iare ende XXXVI verloren ende alder werelt onbekent, so minlijc vertroesten doen die heylige vruchtbarege medecijne by Ypocryten soo vruchtbarichlijken verrijsen. En wilt toch minlijke Jhesus so goedertieren gewoelnijke gracie mij niet weygeren, mair wilt te mijnen beginsel zijn eenen voirganc te mijnder middelt een regeerder ende te minen eynde een priselic sluten jonnen. Ghebeden sijnde van sommeghe vrienden uut een duegdelijc versueck dat ick wou een cleenlick boek van den ghemeyne simpel medecijnen uut den Latijn in Dietsche versetten en hebs nie gherne willen consenteren midts zommege misbruyken dier uut mochten rijzen. Maer want daer oec veel goets uut mach comen, soe heb ic in den naem des Heyleghen Gheest bestaen, ordinerede in dat eynde desen prologen of voerspraken het verstant zommeger outheyets van scrijven in medecijnen. 2 Dair nae, uut mijn ruy verstant heb ic een tafel des geheels boecke van de ghemeynen simpel medecijnen nae den A. B.C. voertgaende gemaeckt niet van dat Dietsche beginnende om die groote bedriechtlicke verscheydenheit van noemmene die in Dietsche es, al eest datter in dat Latijn oec veel is. In dese tafel sal den naem een yegelijker simpelder medecijnen in Latin voer gaen en in Dietsche nae, is dat ic eeniger Duytsche noeminge af can gevinden.Want dit boeck, in VII partijkelen gedeylt, so sal altijt van eenderhande partijkel hoer getal boven hem staen. Voer een yegelijck simpele medecijne sal zijn het ghetal zijns capittels. Nae een yegelike medecine sal zijn het getal van den blayers des boecke daert in staet. Ic hope, als sommege duechdelijke personen dese tafel selen gronderen dat syer dancbarich af sullen Gode ten eerste zijn. En voir mij bidden diese met groote arbeyt heb bij der hulpen Gods te sijnder eere ende toet behelp der gheender die hier in lezen sullen geordineert. Ons Lieve Heer wil eenen yegelijken mensche die hier in lesen sal gonnen anders niet daer me te doen dan Gods eere sijnder zielen profeijt ende sijns evens Kerstes salicheyt en eyst, welc verleen de, Vader, die Soen, ende die Heylighe gheest. Amen.

Hier eyndt die voerspraek des oversetters. Die voerspraek des meesters des boeckx, daer dit van woerde te woerde uut gesyet is, volcht hier na.

Want vele lyen midts der armoeden dye apoteken ende vergheerde medecijn overmidts haerder costelicheit scouwen. So hebbe zommege vrienden de grote boeken Ypocras, Galienus, Hafis, Avicenna of der ghelycke dervende mij ghebeden dat ic een vergheringhe der crachten van die ghemeynste simpel medicinen wou maken. Also hoer doechdelijke beede verhoerende, hebbe ic uut der meesteren boeken, een vergheringe der ghemeynder simpelle medecinen ghemaect dye in hoven, in bosschen, beemden of andere plecken in manieren van practijken, waer uut deze boeck mach heeten de vergheringe der simpelder medecinen in manier van practiken. Want hier uut een verstandich mensche sal connen teghen drierhande werken die dagelijcx omtrent de menschen gheschyen hem ghesetten.

Ten yerste, teghent gesunde dat omtrent den mensche gheschiet, sal hy hier uut manieren vinden hem in ghesonden te houden.

Ten tweesten, tsegen die siecte die omtrent de menschen regneert, sal hy hier in groot behulpsel vinden die sieckte te ghenesen.

Ten derden, tegen ongesteltenis omtrent den menschen sijnde die (dats noch recht ghesont) sal hi hier in vinden de manieren die onstelcenisse quijt te worden. Arnoldus de Villa Nova, in sijn Afforismen, (dat sijn corte renen die veel verstans besluten) seyt dus: Als yemant met weinich of luttel medecinen mach den sieken ghenesen tevergheefs ende bedriechlick sueckt hi veel samen ghesette medecinen. Avicenna seyt in sijnen tweeste boeck, in sijn vierde capittel, dat simpel medecinen hebben gemeyn ende sonderlinghe cracht hier uut sluytende, so es dit werc der simpelder medecinen te maercken. Want hierin vint men die manieren van te ghenesen alle gheneselijcke siecten sonder groote cost met luttel medecinen. Alle menichfuldicheyt of te confusie es te scouwen, wat hi stick noe dere der waerheyt es. Boecius, in sijnder Artimetrike seyt: Alle dinghen dye met ordinancie, met redene ende met ghetallen ghestrijckt of geordineert sijnde, sal men met renen en getallen kinnen.

Daerom wort dit boeck in VII partikelen ghedeylt, voer elc partikel hebbende sijn tafel.

Dat yerste partikel tracteert van die crachten der cruiden en heeft CL capittelen.

Dat tweeste partijkel tracteert van medeceynen die cameren maken ende heeft XII capittelen.

Dat derde partikel es van welriekende ende seer sterkende medecinen ende heeft XVI capittelen.

Dat vierde partykel es van vruchten, zayen ende wortelen ende heeft XXII capittelen.

Dat vijfde partikel es van gummen of derghelijke en heeft X capittelen.

Dat seste partijkel es van manieren van souten van minen ende ghesteynten ende heeft XVI capittelen.

Dat sevenste ende dleste partijkel des boeckx es van ghedierten ende datter afcompt en heeft XX capittelen. In desen sal sluuten die meneghe des boeckx in den naem Gods .

De Herbarius in Diets.

DE PROLOOG VAN DE VERTALER.

Uit het Latijn in Dietse.

Gods vrees wil mij omvatten, dat bestaat daarin dat ik altijd werken moet waar deugd en Gods ere in geschiede. Vele malen heb ik overdacht hoeveel voordeel er in de medicijnen ligt en hoezeer wij diegene zouden moeten eren die ze het eerst vonden. En hoe groot moet onze dankbaarheid dan wel niet zijn aan onze God van het hemelrijk die hem die wijsheid bracht. O, lieve Heer Jezus, grond van alle goedheid, U zij alle lof en ere dat gij uw arme zieke kinderen met zo’n waardevolle gift hebt begunstigd. O, waarde Heer Jezus, spiegel van alle deugden, U zij gedurig lof en dank dat gij zo goedertieren bent om uw kwellende dienaars met zulke buitengewone genezingen te begunstigen. O, aller barmhartigste Jezus ten eeuwige tijde, met al ons vermogen bent U alle beminnelijkheid en liefste liefde van ons bewezen toen gij uw mistroostige beminnaars, die de heilige medicijnen 736 jaren verloren lieten gaan en in de gehele wereld onbekend, toch zo beminnelijk vertroostte toen de heilige vruchtbare medicijnen bij Hippocrates zo weldadig voor de dag kwamen. En wil toch, beminnelijke en zo goedertieren Jezus, de gewoonlijke gunst mij niet weigeren, maar wil voor mijn beginsel een voorspraak zijn en voor mij bemiddelen bij een regeerder om tot mijn doel tot een voordelige kostprijs te komen. Uit een redelijk verzoek werd ik door sommige vrienden gevraagd om een klein boek van de gewone, enkelvoudige (1) medicijnen uit het Latijn in Dietsche over te zetten. Ik heb eerst niet willen toestemmen vanwege sommige misbruiken die eruit zouden kunnen voort vloeien. Maar omdat er ook veel goeds uit voort kan komen zo heb ik in de naam van de Heilige Geest gebeden en op het einde van deze proloog of voorspraak de gedachten van sommige grote oude medische schrijvers gezet. Daarna heb ik ruwweg een index van het gehele boek van de gewone enkelvoudige medicijnen naar het A. B C. etc. gemaakt en ben niet in Dietse begonnen vanwege de grote naam verschillen die er in Dietse zijn, hoewel je dat ook wel in het Latijn ziet. In deze tafel zal de volgorde van een naam van een enkelvoudige medicijn in het Latijn beginnen en daarna in het Dietse volgen (als het mogelijk is zal ik ook enige Hollandse namen erbij geven, tenminste als ik er enige Hollandse namen bij kan vinden) Dat verdeelt dit boek in zeven hoofdstukken, dit getal vind je boven elk hoofdstuk. Van elke eenvoudige medische beschrijving zal dit het getal van zijn kapittel zijn. Na elk medicijn zal het nummer van de bladzijden van het boek zijn vermeld waar het in staat. Ik hoop dat sommige deugdelijke personen deze tafels zullen bestuderen en dat zij er zeer dankbaar voor zijn en God zullen eren. En voor mij zullen bidden vanwege de grote inspanning die ik met de hulp van God heb gedaan te zijner ere en om diegene te helpen die hierin zullen lezen. Onze Lieve Heer zal iedereen die hierin gaat lezen niet anders laten doen dan daardoor God te eren en zijn ziel aan te bevelen voor zijn eeuwige Christelijke zaligheid en bidt wat u verleend wordt door de Vader, de Zoon en de Heilige Geest, Amen.

Hier eindigt de inleiding van de vertaler. De voorspraak van de meester van het boek waar dit letterlijk wordt aangehaald volgt hier na.

Want vele lijden vanwege de armoede van de apotheken en verzamelde medicijnen omdat ze haar kosten schuwen. Zo hebben sommige vrienden de grote boeken van Hippocrates, Galenus, Rasis, Avicenna of dergelijke beschikbaar gesteld en me gevraagd of ik een verzameling van de krachten van de gewone medicijnen wilde maken. Zo heb ik hun redelijke bede verhoord en heb uit de boeken van de meesters een praktische samenstelling gemaakt van de gewone eenvoudige medicijnen die in hoven, in bossen, in beemden of op andere plekken groeien, zodat dit boek genoemd kan worden: “een verzameling van eenvoudige medicijnen in de praktijk’. Want hieruit kan een verstandig mens drie soorten werken halen die dagelijks rondom de mens gebeuren.

Ten eerste, voor het gezonde dat rondom de mensen gebeurt zal hij hier manieren vinden om hem gezond te houden.

Ten tweede, tegen ziekten die tussen de mensen heersen zal hij hier in een grote hulp vinden om die ziekte te genezen.

Ten derde, tegen ongesteldheid die in de mensen is (dat ze niet echt gezond zijn) zal hij hier de manier vinden om die ongesteldheid kwijt te raken. Arnoldus de Villa Nova zegt in zijn Afforismen (dat zijn korte regels die veel verstand bevatten) dus: ‘Iemand met weinig of wat medische kennis zal de zieken tevergeefs proberen te genezen, foutief zoekt hij het in veel tezamen gestelde medicijnen’. Avicenna zegt in het vierde kapittel van zijn tweede boek dat eenvoudige medicijnen gemeenschappelijk een bijzondere kracht hebben wat het voorgaande uitsluit en zo kan je dit werk van eenvoudige medicijnen opvatten. Want hierin vind je de manieren van genezing van alle te genezen ziekten zonder grote kosten en met weinig medicijnen. Alle hoeveelheid of fouten zijn te vermijden want dat zit in alles wat waarheid is. Boecius zegt in zijn Artimetrike; “Alle dingen die ingesteld zijn en die met reden en met getallen beschreven of geordend zijn die kan je met redenen en getallen kennen.

Daarom wordt dit boek in zeven hoofdstukken verdeeld en voor elk deel zijn index.

Het eerste hoofdstuk handelt over de krachten van de kruiden en heeft honderd vijftig kapittels.

Het tweede hoofdstuk handelt over de medicijnen die naar toilet laten gaan en heeft twaalf kapittels.

Het derde hoofdstuk gaat over welriekende en zeer versterkende medicijnen en heeft zestien kapittels.

Het vierde hoofdstuk gaat over vruchten, zaden en wortels en heeft tweeëntwintig kapittels.

Het vijfde hoofdstuk gaat over gommen en dergelijke en heeft tien kapittels.

Het zesde hoofdstuk gaat over zoutsoorten, van mijnen en van gesteente en heeft zestien kapittels.

Het zevende en het laatste hoofdstuk van dit boek gaat over dieren en dat wat ervan afkomt en heeft twintig kapittels. Dit hoofdstuk zal sluiten met de bedoeling van het boek in de naam van God.

Dit is die mannier der vremde scriving in medecinen ende dat biediet daer af. Een medecijnspont scrijft men aldus lb, dats XII

Een uncie scrijft men aldus.

,.dats II loot.

Een dragma scrijft men dus.

, dat is dat vierendeel van een loot.

Een scrupel scrijft men dus, dats derde deel van 1 dragma.

Een hant vol scrijft men in Latijn .

Een hant vol scrijft me in Dietsche

Een quaert, dats een vierendeel van I ponde, scrijft men dus

Een greyn scrijft men aldus

, dats een greyn van gheerste.

Een half scrijft men dus.

Elckx al even veel of van een yeghelijc allevenleens, scrijft men dus

Neempt scrijft men aldus in Latijn

Nempt scrijft men dus in Dietsche

Avicenna scrijft men dus A, of Avi.

Serapio scrijft men dus Ser.

Galienus scrijft men dus Ga.

Platearius scrijft men dus Pla. Pandecta scrijft men al dus Pan.

Dat yerste partijkel des boeckx spreckt van die crachten der cruyden in maniere van ghenesingen der sieckten die te apoteken dienen ende heeft hondert capittelen.

Dat ierste capittel is van absinthium of alsen.

Dat II cap. es van abrotanum of agherande.

Dat derde cap. es van altea oft witten hoemsch.

Dat IIIII cap. es van acorus of geheel lielien.

Dat V cap. es van sulfer.

Dat VI cap. es van agrimonie.

Dat VII cap es van loock.

Dat VIII cap es van alkekengi of boberellen.

Dat IX cap. es van reynvaen.

Dat X cap. es van dille.

Dat XI cap. es van eppe of ioffrouw merke.

Dat XII cap. es van byvoet.

Dat XIII cap. es van sarasijne of langhe hoelwortel.

Dat XIIII cap.es van ronde hoelwortel.

Dat XV cap. es asarum of wilde nardus.

Dat XVI cap. es van melde of milde.

Dat XVII cap. es van calfsvoet of aaron.

Dat XVIII cap. es van muysoore.

Dat XIX cap. es van weechbrede.

Dat XX cap. es van wilde savie of reynvaen.

Dat XXI cap. es van affodillus of hondert hoefde.

Dat XXII cap. es van waterwilghe of agnus castus.

Dat XXIII cap. es van bernagie.

Dat XXIIII cap. es van ossen tonge of buglossa. Dat XXV cap. es van bottonie of betonie.

Dat XXVI cap. es van berenclau.

Dat XXVII cap. es van beete.

Dat XXVIII cap. es van teskens cruyt of stops bloet.

Dat XXIX cap. es van berberis vel amuberberis. Dat XXX cap. es van basilike.

Dat XXXI cap. es van brionie.

Dat XXXII cap. es van ciceroye of hemelsluetel. Dat XXXIII cap. es van catten cruyt of nepte of wilde poley of steenmunte of calamentum.

Dat XXXIIII cap. es van santorie.

Dat XXXV cap. es van wilt soffraen.

Dat XXXVI cap. es van honstonghe.

Dat XXXVII cap. es van camille.

Dat XXXVIII cap. es van groote gamandre of camepiteos.

Dat XXXIX cap. es van steenrute of capillus veneris.

Dat XL cap. es van eywijn.

Dat XLI cap. es van coriander of kalander.

Dat XLII cap. es van cuscuta dat is side of wranghe.

Dat XLIII cap. es van cyperus.

Dat XLIIII cap. es van gouwortel.

Dat XLV cap. es van scytcruyt of catapucia.

Dat XLVI cap. es van cucumeren.

Dat XLVII cap. es van wilt riet of calamus agrestis.

Dat XLVIII cap. es van kempe.

Dat XLIX cap. es van daucus creticus.

Dat L cap. es van dyptamus.

Dat LI cap. es van cleyn sporie of esule.

Dat LII cap. es van endivie.

Dat LIII cap. es van boelkenscruyt, dat es eupatorium.

Dat LIV cap. es van alant, dats enula.

Dat LV cap. es van leewerck cruyt, dats epatica.

Dat LVI cap. es van wit niescruyt of elleborus albus.

Dy LVII cap. is van theylich kerstcruit of elleborus niger.

Dat LVIII cap. es van adick of cleyn wilt vlier.

Dat LIX cap. es van onderave of edera terrestris.

Dat LX cap. es van velouwe of edera arborea. Dat LXI cap. es van grisecom of duyvenkervel.

Dat LXII cap. es van venkel of feniculus.

Dat LXIII cap. es van eertbesiencruyt.

Dat LXIIII cap. es van eschen of fraxinus.

Dat LXV cap. es van witte steenbreecke, is grana sol.

Dat LXVI cap. es van gallitricum of hanenkam.

Dat LXVII cap. es van gariofilaet.

Dat LXVIII cap. es van gantiaen.

Dat LXVIIII cap. es van brem of genesta.

Dat LXX cap. es van gherse of gramen.

Dat LXXI cap. es van titelose of hermodactilus.

Dat LXXII cap. es van balsem of insquiamus.

Dat LXXIII cap. es van yspe of ysopus.

Dat LXXIIII cap. es van yreos of yris of swerdele.

Dat LXXV cap. en van genefer of iuniperus.

Dat LXXVI cap. es van yringium of secacul.

Dat LXXVII cap. es van lelien of lilium.

Dat LXXVIII cap. es van hoppe of lupulus.

Dat LXXIX cap. es van partike of lapacium acutum.

Dat LXXX cap. es van lachtike of lactuca.

Dat LXXXI cap. es van levesche of levesticus.

Dat LXXXII cap. es van lavendere of lavendula.

Dat LXXXIII cap. es van laureola of drankers saet.

Dat LXXXIIII cap. es van mellissa.

Dat LXXXV cap. es van garwe of dusentblat.

Dat LXXXVI cap. es van maluwe.

Dat LXXXVII cap. es van munte of menta.

Dat LXXXVIII cap. es van mallote of mellilotuu.

Dat LXXXIC cap. es van matre of matricaria.

Dat XC es van mageleyne of maiorana.

Dat XCI cap. es van maelrovie of marubium.

Dat XCII cap. es van moerbesien of mora celsi.

Dat XCIII cap. es van smeerwortel of mercuriael.

Dat XCIIII cap. es van mandragorem of doelwortel.

Dat XCV cap. es van hoefkerse of nasturcium domesticum.

Dat XCVI cap. es van waterkerse of nasturcium aquam.

Dat XCVII cap. es van balsemsaet of aliquos.

Dat XCVIII cap. es van applompen of nenufer. Dat XCIX cap. es van wilde mageleyne of origanum.

Dat C cap. es van bertram of piretrum.

Dat CI cap. es van pionie of pionia.

Dat CII cap. es van peercelle of petercellen of petercilium.

Dat CIII cap. es van boemvaren of polipodium.

Dat CIIII cap. es van paridane of partarie.

Dat CV cap. es van porcelline of portulaca.

Dat CVI cap. es van onser vrouwen wiechstro. Dat CVII cap. es van pareye of porrum.

Dat CVIII cap. es van vijfblat of pentasilon.

Dat CVIIII cap. es van pimpinella of bevenelle. Dat CIX cap. es van oelsaet of papaver.

Dat CXI cap. es van popelboem of populus.

Dat CXII cap. es van wilde pasternake of pisternake.

Dat CXIII cap. es van pasternake of pastinaca domestica.

Dat CXIIII cap. es van roosen of rosa.

Dat CXV cap. es van radize of rafamis.

Dat CXVI cap. es van de wortel des tans radijs. Dat CXVII cap. es van rute of ruta.

Dat CXVIII cap. es van rosenmarijn of rosmarinus.

Dat CXIX cap. es van rapen of rapa.

Dat CXX cap. es van aelbesien of rybes.

Dat CXXI cap. es van mede daer men me verwet.

Dat CXXII cap. es van nachtschaye of solatrum.

Dat CXXIII cap. es van spinagie of spinagia.

Dat CXXIIII cap. es van wilt commijn.

Dat CXXV cap. es van mostaert.

Dat CXXVI cap. es van hoy of van stroo of caf dat die kemelen eeten ende heet squinatum.

Dat CXXVII cap. es van serpentine of serpentaria.

Dat CXXVIII cap. es van wolfs of hasen cullen. Dat CXXIX cap. es van mottencruyt of sticados atrinum, is absinthium marinum.

Dat CXXX cap. es van sticados Arabicum, is van Arabien.

Dat CXXXI cap. es van sparagus, of spargus.

Dat CXXXII cap. es van savelboem of savina.

Dat CXXXIII cap. es van donckerbaert oft semper viva.

Dat CXXXIIII cap. es van eyuyn die squilla heet.

Dat CXXXV cap. es van vlier of sambucus.

Dat CXXXVI cap. es van wilghe of salix.

Dat CXXXVII cap. es van steenbreeck of saxifraga.

Dat CXXXVIII cap. es van hertstonge of scolopendra.

Dat CXXXIX cap. es van hasenoor of scabiosa. Dat CXL cap. es van savie of salvia.

Dat CXLI cap.es van spica nardi.

Dat CXLII cap. es van roems spica of spica Celtica.

Dat CXLIII cap. es van onse vrouwen bedstro of serpillum.

Dat CXLIIII cap. es van wollecruyt of taxus barbascus.

Dat CXLV cap. es van tormencille of tormentilla.

Dat CXLVI cap. es van violetten of viola.

Dat CXLVII cap. es van wilde carden of virga pastoris.

Dat CXLVIII cap. es van netelen of urtica.

Dat CXLVIIII cap. es van valeriane of valeriana.

Dat CXL en tleste capittel deser iersten partijkelen es van usnea of mos.

Dit is de manier van het vreemde schrijven in medicijnen en de afkortingen daarvan (dat is in de tekst al opgelost) Een dokters pond (376, 4 gram) schrijft men aldus , dat is twaalf ons. (31, 2 gram)

Een ons schrijft men aldus ,dat is twee loot (7,8 gram)

Een maal 3,9 gram (3,9 gram) schrijft men dus , dat is het vierendeel van een loot.

Een scrupel (ca 1,302 gram) schrijft men dus, , dat is het derde deel van een maal 3,9 gram.

Een hand vol schrijft men in Latijn

Een hand vol schrijft men in Dietse .

Een kwart, dat is een vierde deel van 1 pond, schrijft men dus

Een grein (0,065 gram) schrijft men aldus , dat is een gerstekorrel.

Een half schrijft men dus

Van elk even veel of van eenieder even veel schrijft men dus .

Neem schrijft men dus in Latijn .

Neem schrijft men dus in Dietse .

Avicenna schrijft men dus A of Avi.

Serapio schrijft men dus Ser.

Galenus schrijft men dus Ga.

Platearius schrijft men dus Pla.

Pandecta schrijft men al dus Pan.

Het eerste hoofdstuk van het boek spreekt van de krachten van de kruiden op die manier om de ziekte te genezen zoals die in de apotheek gebruikt worden en heeft honderd (honderd vijftig) kapittels.

Het eerste kapittel is van Artemisia absinthium.

Het II kap. is van Artemisia abrotanum.

Het derde kap. is van Althaea officinalis.

Het IIII kap. is van Acorus calamus.

Het V kap. is van Rumex acetosa.

Het VI kap. is van Agrimonia eupatoria.

Het VII kap. is van Allium sativum.

Het VIII kap. is van Physalis alkekengi.

Het IX kap. is van Tanacetum vulgare.

Het X kap. is van Anethum graveolens.

Het XI kap. is van Apium graveolens.

Het XII kap. is van Artemisia vulgaris.

Het XIII kap. is van Aristolochia clematitis.

Het XIIII kap. is van Corydalis cava.

Het XV kap. is Asarum europaeum.

Het XVI kap. is van Atriplex hortensis.

Het XVII kap. is van Arum maculatum.

Het XVIII kap. is van Anagallis arvensis

Het XIX kap. is van Plantago major en P. lanceolata.

Het XX kap. is van Salvia pratensis

Het XXI kap. is van Asphodelus albus.

Het XXII kap. is van Vitex agnus-castus.

Het XXIII kap. is van Borago officinalis.

Het XXIIII kap. is van Anchusa officinalis.

Het XXV kap. is van Stachys officinalis.

Het XXVI kap. is van Heracleum sphondylium.

Het XXVII kap. is van Beta vulgaris.

Het XXVIII kap. is van Capsella bursa-pastoris.

Het XXIX kap. is van Berberis vulgaris.

Het XXX kap. is van Ocimum basilicum.

Het XXXI kap. is van Bryonia dioica.

Het XXXII kap. is van Cichorium intybus.

Het XXXIII kap. Is van Clinopodium calamintha, Clinopodium menthifolium en Clinopodium acinos

Het XXXIIII kap. is van Centaurium erythraea. Het XXXV kap. is van Carthamus tinctorius.

Het XXXVI kap. is van Cynoglossum officinalis. Het XXXVII kap. is van Anthemis nobilis

Het XXXVIII kap. is van Teucrium chamaedrys.

Het XXXIX kap. is van Asplenium ruta-muraria, vrouwenhaar is Adiantum capillus-veneris.

Het XL kap. is van Allium cepa.

Het XLI kap. is van Coriandrum sativum.

Het XLII kap. is van Cuscuta epithymum.

Het XLIII kap. is van Cyperus longus.

Het XLIIII kap. is van Chelidonium majus, Ranunculus ficaria is de mindere.

Het XLV kap. is van Euphorbia lathyrus.

Het XLVI kap. is van Cucurbita pepo de kalebas, Cucumis sativus de komkommer, Cucurbita citrullus, de citrullen, Cucumis melo de meloen.

Het XLVII kap. is van Iris pseudoacorus.

Het XLVIII kap. is van Cannabis sativa.

Het XLIX kap. is van Athamanta cretensis carota.

Het L kap. is van Origanum dictamnus.

Het LI kap. is van Euphorbia esula.

Het LII kap. is van Cichorium endivia.

Het LIII kap. is van Eupatorium cannabinum.

Het LIV kap. is van Inula helenium.

Het LV kap. is van Marchantia polymorpha.

Het LVI kap. is van Veratrum album.

Het LVII kap. is van Helleborus niger.

Het LVIII kap. is van Sambucus ebulus.

Het LIX kap. is van Glechoma hederacea.

Het LX kap. is van Hedera helix.

Het LXI kap. is van Fumaria officinalis.

Het LXII kap. is van Foeniculum vulgare.

Het LXIII kap. is van Fragaria vesca en moschata.

Het LXIII kap. is van Fraxinus excelsior.

Het LXV kap. is van Lithospermum officinale

Het LXVI kap. is van Rhinanthus minor.

Het LXVII kap. is van Geum urbanum.

Het LXVIII kap. is van Gentiana pneumonanthe of G. cruciata.

Het LXVIIII kap. is van Cytisus scoparius.

Het LXX kap. is van gras, Elytrigia repens.

Het LXXI kap. is van Colchicum autumnalis.

Het LXXII kap. is van Hyoscyamus niger.

Het LXXIII kap. is van Hysopus officinalis.

Het LXXIIII kap. is van Iris germanica en Iris Iris germanica x var. florentina

Het LXXV kap. is Juniperus communis.

Het LXXVI kap. is van Eryngium maritimum.

Het LXXVII kap. is van Lilium candidum.

Het LXXVIIII kap. is van Humulus lupulus.

Het LXXIX kap. is van Rumex acutus en obtusifolius, mogelijk ook Rumex patientia.

Het LXXX kap.is van Lactuca sativa, de wilde Lactuca scariola of virosa.

Het LXXXI kap. is van Levisticum officinale.

Het LXXXII kap. is van Lavandula angustifolia.

Het LXXXIIII kap. is van Daphne mezereum en laureola.

Het LXXXIIII kap. is van Melissa officinalis.

Het LXXXV kap. is van Achillea millefolium.

Het LXXXVI kap. is van Malva alcea.

Het LXXXVII kap. is van Mentha spicata, arvensis en sylvestris.

Het LXXXVIII kap. is van Melilotus officinalis.

Het LXXXIC kap. is van Matricaria recutita .

Het XC kap. is van Origanum majorana.

Het XCI kap. is van Marrubium vulgare.

Het XCII kap. is van Morus alba en nigra en Rubus fruticosus.

Het XCIII kap. is van Mercurialis perennis.

Het XCIIII kap. is van Mandragora autumnalis.

Het XCV kap. is van Lepidium sativum.

Het XCVI kap. is van Rorippa nasturtium-aquaticum.

Het XCVII kap. is van Nigella sativa.

Het XCVIII kap. is van Nymphaea alba en Nuphar lutea.

Het XCIX kap. is van Origanum vulgare.

Het C kap. is van Tanacetum parthenium

Het CI kap. is van Paeonia officinalis.

Het CII kap. is van Petroselinum crispum en segetum.

Het CIII kap. is van Polypodium vulgare.

Het CIIII kap. is van Parietaria officinalis.

Het CV kap. is van Portulaca oleracea.

Het CVI kap. is van Mentha pulegium.

Het CVII kap. is van Allium porrum

Het CVIII kap. is van Potentilla reptans.

Het CVIIII kap. is van Pimpinella major.

Het CIX kap. is van Papaver somniferum.

Het CXI kap. is van Populus nigra.

Het CXII kap. is van Caucalis platycarpos.

Het CXIII kap. is van Pastinaca sativa.

Het CXIIII kap. is van Rosa soorten

Het CXV kap. is van Raphanus sativus.

Het CXVI kap. is van Armoracia rusticana.

Het CXVII kap. is van Ruta graveolens en Pegamum harmala.

Het CXVIII kap. is van Rosmarinus officinalis.

Het CXIX kap. is van Brassica rapa.

Het CXX kap. is van Ribes rubrum.

Het CXXI kap. is van Rubia tinctoria.

Het CXXII kap. is van Solanum nigrum.

Het CXXIII kap. is van Spinacia oleracea.

Het CXXIIII kap. is van Cuminum cyminum.

Het CXXV kap. is van Brassica nigra en Sinapis alba.

Het CXXVI kap. is van Andropogon schoenanthus.

Het CXXVII kap. is van Persicaria bistorta.

Het CXXVIII kap. is van Dactylorhiza majalis en maculata.

Het CXXIX kap. is van Helichrysum arenarium.

Het CXXX kap. is van Lavandula stoechas.

Het CXXXI kap. is van Asparagus officinalis.

Het CXXXIII kap. is van Juniperus sabina.

Het CXXXIII kap. is van Sempervivum tectorum.

Het CXXXIIII kap. is van Urginea maritima.

Het CXXXV kap. is van Sambucus nigra.

Het CXXXVI kap. is van Salix alba.

Het CXXXVII kap. is van Saxifraga granulata.

Het CXXXVIII kap. is van Asplenium scolopendrium.

Het CXXXIX kap. is van Knautia arvensis.

Het CXL kap. is van Salvia officinalis.

Het CXLI kap. is van Nardostachys jatamansi. Het CXLII kap. is van Valeriana celtica.

Het CXLIII kap. is van Clinopodium vulgare en Thymus serpylum.

Het CXLIIII kap. is van Verbascum thapsus en V. lychnitis.

Het CXLV kap. is van Potentilla erecta.

Het CXLVI kap. is van Viola odorata.

Het CXLVII kap. is van Dipsacus fullonum en sylvestris.

Het CXLVIII kap. is van Urtica dioica.

Het CXLVIIII kap. is van Valeriana phu.

Het CXL en laatste kapittel van het eerste hoofdstuk is van Usnea barbatus.

I Absinthium, Alsen

Alsen of wit alsen oft absinthisium es heet in den iersten graet, droeg in den tweeden. Hevet eenen amperechtegher scerpen (dats pontiken) en alder bittersten smaeck. Int ieste van den lenten sal ment vergheren in die scaye, dats in die lommere van den sonnen. Een iaer in groter macht mach ment houden. Hebbende contrari macht als tontsluten oft te laxeren uut sijnre hette oft bitterheit ende te constringeren oft stoppen uut sijnre grover substantien. Ofte de ghedaenten ordeele men hem contrari macht te hebben waer om ment nyet en sal geven die materie en is bereet of gedigeert Also met zijnre heyten wordt dye materi ontbonden ende midts zijnder scerper amperheyt of pontiteyt sijnde te gader gedout, wort se neerwert uut gedreven. Alsen opent sterckelick verstoppinge comende als die gheel veru watersucht sonderlinge uut couder saken comende. So Avicenna II capittel, II. II tractaet seet dat III of een 1/2 unce smergens nuchter X dage lanc genomen van den sap van alsen gheneest des sieckten, maer om zijn versmayelike bitterheit mach ment met sukers ghenoegh versueten. Oft in gheyten wey mach men alsen sieden, luttel sukers toe doende. Ofte als men pillen van rebarben ghenomen heeft mach men dese navolghende syroep X dage lanc nemen, lau des smorgens 1½ gelaeske. Neemt van die soppekens van alsen1 half, neemt bloemen van santorye, van violetten, van bernagi, ende van tamariscus, elcks II dragma, wortelen van repontica, calissihout elck I dragma, rosinen 1½ unce, tsamen weynigh ghestoten, sal men se in water tot derdendeel versoden es zyden, ende dan doer eenen doeck gedaen mit genoech zukers versoet sal men syroep maken. Daer na om te stercken neempt dyarodon abbatis.

Teghen alopiciam (dat is uutvallighe van haer) ende tineam (dats scorftheyt) oft rappicheit van hoefde, siedt alsen, agherand, roems spica, van elcx soe veel als ghi wilt in wijn ende wast daer mede thoet.

Teghen doy verwe oft litteyken omtrent dooghen oft elders van stoten oft van slaghe, neempt tsap van alsen met honich ende gheersten meel ghemingt.

Tegen die wormen, neemt sap van alsen, poier van wormcruit met weinigh honichs ghemingt. Teghen rootheit van oghen ende duysternis es sap van alsen goet ende teghen doofheyt oft tuytinghe in die oren. Ende is goet in oren ontfaen den rueck van wijn in water der alsen in gesoyen is. Tsap van alsen, oly van dye kernen van persekens in die ooren gedaen doodt die wormen. Item teghen eenen stinckende mont van verrotten materien in de mage sijnde. Ende (is) goet wijn daer alsen ende scorsen van citrum in gesoden is.

Tegen dronckenheit is goet dat sap van alsen met honich genomen.

Een pessarium (dats een manier van instrument in die moyer als een clister in den eers) van raepoly daer alsen ende byvoet in gesoyen is doen den vrouwen menstrua comen.

I Alsem. (Artemisia absinthium)

Alsem, wit alsem of absinthium is heet in de eerste graad en droog in de tweede. Het heeft een bitter zure, scherpe (dat is een wrange smaak) en aller bitterste smaak. In het begin van de lente kan je het verzamelen in de schaduw, dat is uit de zon. Een jaar kan je het in goede staat houden. Het heeft krachten die met elkaar in tegenstelling zijn, namelijk om te ontsluiten of te laxeren vanwege zijn hitte of bitterheid en samen te binden of te verstoppen vanwege zijn grove substantie. Afgaande op het uiterlijk ben je gemakkelijk van oordeel dat het de tegengestelde werking heeft, daarom moet je het niet geven wanneer het plantmateriaal niet bereid of klaar gemaakt is. Vanwege zijn hitte wordt de materie los gemaakt en doordat het vanwege zijn scherpe zuurheid of wrangheid tezamen wordt geduwd wordt het naar beneden uitgedreven. Alsem opent sterk de verstoppingen zoals de geel gekleurde waterzucht die vooral uit koude zaken ontstaan zijn. Zoals Avicenna in het tweede kapittel, tweede fen en tweede traktaat zegt dat als je van het sap van alsem ’s morgens drie of een half ons nuchter gedurende tien dagen in neemt zal het deze ziekte genezen, maar vanwege zijn afstotende bitterheid kan je het met suiker voldoende zoet maken. Maar je kan alsem ook in geitenwei koken waarbij je een beetje suiker toevoegt. Of wanneer je pillen van rabarber genomen hebt kan je de siroop die hierna volgt tien dagen lang nemen en elke morgen anderhalf lauw glaasje; ‘Neem van de topjes van alsem de helft, neem de bloemen van santorie, van violen, van bernagie en van tamarisk en van elk twee maal 3,9 gram, van de wortel van rapunzel en zoethout van elk een maal 3,9 gram en van rozijnen anderhalf ons. Dit doe je bij elkaar, stamp het licht en kook het in water totdat een derde deel verkookt is, dan haal je het door een doek en met voldoende suiker maak je het zoet en moet je er een siroop van maken. Daarna neem je om aan te sterken van dyarodon abbatis.

Tegen alopecia (dat is het uitvallen van het haar) en tineam (dat is schurft/schimmel) of schurftachtige uitslag op het hoofd kook je alsem, abrotanum en roomse spica en van elk zoveel als je wilt in wijn en was je daarmee het hoofd.

Tegen bleekheid of littekens rond de ogen of elders die door stoten of van slagen gekomen zijn: ‘Neem het sap van alsem en meng het met honing en gerstemeel’.

Tegen wormen neem je het sap van alsem en meng het met poeder van wormkruid en wat honing.

Tegen het rood van de ogen en blindheid is het sap van alsem goed, ook tegen doofheid of tuiten in de oren. Het is ook goed om in de oren de damp van wijn die vermengd is met het water waar alsem in gekookt is te ontvangen.

Als je het sap van alsem en de olie uit de kernen van perziken in de oren doet doodt dat de wormen. Item tegen een stinkende mond als gevolg van verrotte materiën die zich in de maag bevinden. Het is een goede wijn waar alsem en de schil van citroen in gekookt is.

Tegen dronkenschap is het goed om het sap van alsem met honing in te nemen.

Een pessarium (dat is een soort van instrument in de baarmoeder net zoals een klysma in de aars) van raapolie waar alsem en bijvoet in gekookt is laat bij de vrouwen hun menstruatie komen.

II Abrotanum averone es heet in den iersten, droeg in den tweeden. Als tegen uutvallen des haers (dats alopicia), ende scorftheit oft schellinghe des hoets (dats tinea es) averoen gelijc alsen goet den baert oft elders daermen ghern haer hadde sal men strijken met desen om thaer oft den baert haest te doen wassen: Neempt sap van averoen met dyloly oft olye van squinati, ghemengt

Teghen ontsteltenis der borst uut couder saken siet averoen, ysop, calissihout in water met penyt suker gesuet, daer af drinckt. Van buten strijckt daer op die borst met meysche boter, of om meer te vermorwen die materie in die borst, salve van dialtea. Dan neemt pillen van agaricus om te suveren die borst. Daer nae om te stercken, neemt penijt zuker oft dye ayris salomonis. Tegen lange ronde wormen ende corte breede ormen: Neemt agerande, gewreven poier van lupinen, elcx een unce en een half greyn, minghet met gallen ende olie van alsen exiket buten op die dermen. Sap van alsen ende van agerand met melc gedroncken doget tselve.

Sap van agerand in manier oft een clisteer waer (dats een pessarium) doet den vrouwen menstrua comen, dat velleken daer de vrucht in den lichaem in rust ende die doy vrucht worpet uut, ende die beslotene moyer openet, genesende apostonien de fleumatijck zijn in de moyer of vulva.Oft dees wekinge doet sterckelijc de stonden comen: Neemt agerand, savelboem, bivoet, elcx II hant vollen, onser vrouwen wiechstroe, melde, mageleyn, reynvaen, elcx een hant vol, asare, beccareeppe, elcx een half hant vol, stoet se tsamen ende doeget roken als ghi wilt. Die self es oeck goet om te doen vergaen apostonien die hert sijn om te resolveren, eest datter men toe mingt tsap van agherand, ghersten meel ende honich, ende doeghet soe daer op. Dat self verdrijft oeck slagen oft stoten op de zijden.

Agherand in die houken van den huse gheleet verdrijft die fenijnde dieren, oft dat huys sal men daer met besprayen, oft agherand sal men nt huys laten roken. Agherand in wijn ghesoden is goet teghen fenijn.

Teghen die serpicheyt des aengaen der corts, stoet agherand, dan mingt se met sout ende oli ende strijct er dye polcen der handen ende voeten.

Agherand in wijn met eppen gesoden, met suker ghesuet, gheneest die coupis ende breect den steen.

Teghen omdrayinghe in die ogen (dats vertigo) oft schinsel der vlieghen in de ogen (dats scotomia) striket rhoet met agheranden ghestoten.

II Abrotanum of averone. (Artemisia abrotanum) Abrotanum is heet in de eerste en droog in de tweede graad. Tegen het uitvallen van het haar (dat heet alopecia) en schurft of roos van het hoofd (dat heet tineam) kun je averone net als alsem gebruiken om de baard of elders waar je graag haar had hiermee te bestrijken om het haar of de baard sneller te laten groeien: ‘Neem hiertoe het sap van averone en meng het met dillenolie of olie van kamelenhooi’.

Tegen ontsteltenis van de borst (1) die uit koude oorzaken ontstaan is kook je averone, hysop en zoethout in water, met fijne suiker maak je het zoet en drink hiervan. Van buiten bestrijk je de borst met meiboter of om de materie in de borst meer te vermurwen met een zalf van Althaea. Dan neem je pillen van cantharel om de borst te zuiveren. Daarna neem je om te versterken fijne suiker of ayris salomonis.

Tegen lange, ronde wormen en korte, brede wormen: ‘Neem averone en gewreven poeder van lupinen, van elk een ons en een half van 0, 65 gram, vermeng het met gal en olie van alsem exicet en strijk het buiten op de darmen’. Het sap van alsem en van averone dat tezamen met melk wordt gedronken doet hetzelfde.

Het sap van averone dat je op de wijze van een klysma zet (dat is een pessarium) laat bij de vrouwen hun menstruatie komen, de moederkoek waar de vrucht in het lichaam rust en de dode vrucht worden uitgeworpen en de gesloten baarmoeder geopend. Het geneest de slijmachtig blaren in de baarmoeder of vulva. Vaak laat de volgende oplossing de stonden sterk komen: ‘Neem averone, savelboom en bijvoet, van elk twee handen vol; onze vrouwe wiegstro, melde, majoraan en reinvaarn, van elk een hand vol, Asarum en Veronica beccabunga, van elk een halve hand vol, stamp dit tezamen en dan kan je als je het wil er mee roken’. Hetzelfde is ook goed om blaren te laten vergaan die te hard zijn om op te lossen vooral als je het sap van averone, gerstemeel en honing erbij mengt en het er zo op legt. Hetzelfde verdrijft ook de slagen of stoten van de zijde.

Als je averone in de hoeken van het huis legt verdrijft het venijnige dieren of besproei er het huis mee of laat de rook het huis doortrekken. In wijn gekookt is averone zo ook goed tegen gif.

Tegen scherpte bij het begin van de koorts stamp je averone, dan meng je het met zout en olie en bestrijk je er de polsen van de handen en voeten mee.

Averone die in wijn met wat met eppe gekookt en met suiker zoet gemaakt is geneest de aandrang tot waterlozing en breekt de steen.

Tegen het omdraaien van de ogen (dat is vertigo) (2) of het schijnsel van de vliegen in de ogen (3) (dat is scotomia) (4) moet je dit er uit strijken met gestampte averone.

III Altea, witten hoemsch

Witten hoemsch oft altea es tusschen heet ende droeghe ghelijck. Sijn werckinghe ende eygentheyt es te saechten, te ripen, morw te maken, te verwandelen ende af te droeghen. Tsaet ende groen wortelen sijn van meester macht.

Teghen dye coupisse, den steen, die grove overvloedicheyt ende teghen sciaticam (dats een stercke pijne van ontrent die hope ten knien werts) siedt witten hoemschsaet ende wordel met agerand in wijn, drinct er af.

Teghen den tantzweer, siedet hoemsch wortel met bertran ende luttel mastike, wast den mont daer mede al lau. Tegen morpheam (dats een pleckinghe die wit oft swert int vel es) siedt hoemschzaet met loeck ende eeck, strijckt er mede daensicht oft die huyt in dye sonne want het royet dye plecken uut. Dat selve met olyen op die plaetse gheleet es goet teghen ghefenijnde beten, ende teghen steken der bien.

Teghen sweeringhe der dermen ende blutsinge der zenuen, siedt witten hoemschwortel in wijn ende water met weynigh masticke.

Hoemschwordel es goet teghen heete apostonien der borsten ende des ers, teghen die treckinghe der zenuen, teghen den herden apostonien oft clieren ende het verdwijnt opgeblasen apostonien oft gheswillen der oogheschelen. Het gheneest apostonien der oren dye ghandule heeten, het saecht pijne der juncturen oft ghebannen der been.Hoemsch, met meel van fenu graecum, met meel van lizaet, met smeer van eenden, ende termentijn is goet tegen de uutreikinge der zenuen want het verteert oft verwandelt, rijpt ende opent apostonien. Dat self suvert dye moyer ende die overvloedicheit. De ervaring eest dat men daer mede pessaria (dat zijn manaer van clisteren) in de moyer sedt.

Teghen uutvalling des haers siedt hoemsch wortel met agerand in eeck, strijckt er mede in dye sonne want hij geneest al droghende.

Tegen hoest uut couder saken om lichtelijck oeck te doen spuwen, siedt hoemssaet, calissiehout, vighen, int water, dan suetet met zuker. Eest dat men daer toe menghet dragagantum, soe eest goet tegen bloetspuwen. Dat self es goet teghen dorst ende die barrende pisse.

Teghen apostomen in die borst (dats pleuresis) ende in die longhene (dats periplemonia): Neempt witten hoemschwortel, een unce, calissihout een ½ unce, cicoreye wortel, gherste, van die IIII cou zayen (als cucureren, couworden, melonen, citrullen) endiviezaet, porcelynsaet elcx II dragma, violetten blomen, rosinen, elcx een ½ unce, stoet se al tsamen, dan siedt se ende gevet also int capittel van als hem geseet is.

III Althaea of witte heemst. (Althaea officinalis) Witte heemst of Althaea wordt gelijk tussen heet en droog gesteld. Zijn werking en eigenschap is om te verzachten, te rijpen, murw te maken, te veranderen en af te drogen. Het zaad en de groene wortels hebben de grootste kracht.

Tegen aandrang tot waterlozing, steen, grove overvloedigheid en tegen ischialgie (dat is een sterke pijn rondom de heup naar de knieën toe) kook het witte heemstzaad en zijn wortel met averone in wijn en drink ervan.

Tegen tandpijn kook je heemstwortel met bertram en wat mastiek en was de mond daar lauw mee.

Tegen morfeem (dat zijn witte of zwarte plekken in de huid) kook je heemstzaad met knoflook en azijn en strijk je daarmee over het gezicht of de huid in de zon want dat roeit die plekken uit. Als je hetzelfde doet, maar met olie, en op die plaats legt is het goed tegen beten van ongedierte en tegen bijensteken.

Tegen zweren van de darmen en blutsingen van de zenuwen kook je witte heemstwortel in wijn en water met wat mastiek.

Heemstwortel is goed tegen hete blaren van de borsten en de aars, tegen het trekken van de zenuwen, tegen harde blaren of klieren en het laat de opgeblazen blaren of gezwellen van de oogschellen verdwijnen. Het geneest blaren van de oren die glandula parotis genoemd worden en (1) het verzacht pijnen van de gewrichten of gespannen benen. Heemst met meel van Grieks hooi, met meel van lijnzaad, met eendenvet en terpentijn is goed tegen het uittrekken van de zenuwen want het verteert of verandert, rijpt en opent de blaar. Hetzelfde zuivert de baarmoeder en haar overvloedigheid. Uit ervaring weet men dat je daarmee pessaria (dat is een soort van klysma) in de baarmoeder zet.

Tegen het uitvallen van het haar kook je heemstwortel met averone in azijn en bestrijk je het in de zon want het geneest al drogende.

Tegen hoest die uit koude zaken komt (2) en om ook gemakkelijk te kunnen spuwen kook heemstzaad, zoethout en vijgen in water en maak het zoet met suiker. Als je daar nog wat dragagantum bij doet dan is het ook goed tegen het bloed spuwen. (3). Hetzelfde is ook goed tegen dorst en het brandende plassen.

Tegen blaren in de borst (dat is pleuritis) (4) en in de longen (dat is peripneumonie) (5): ‘Neem een ons witte heemstwortel, van zoethout een half ons, cichoreiwortel, gerst, de vier koude zaden (als komkommer, kauwoerden, meloenen, citrullen) andijvie- en posteleinzaad, van elk twee maal 3,9 gram; violenbloemen en rozijnen, van elk een half ons, stamp dit alles tezamen, kook het en geef het zoals in het kapittel ervan verteld is.

IIII Gheel lelien of acorus.

Gheel lelien oft acorus es heet ende droege in den IIden graet. Hebbende macht te openen verstoppinge der leveren, der nieren oft der blasen (dat heet diuerticiem) te ontbinden af te droghen ende te opene. Acorus is goet om te ontbinden die hertheit der milten ende te opene verstoppinge der milten, oec de leveren uut couden saken, aldus gemaeckt: Neempt van der wortelen van acorus gestoten het vierendeel van eenen pont, maect se nat in eeck, III dage, dan doet er toe II drachma der wortelen van repontijck, bernaidsebloemen, hertstonge, elcx een half hant vol, anijszaet, calissihout, rosinen, elcx een half unce, breect se al groffelijc ende siedt se in II pont waters dat derdendeel versoden si, dan doer eenen doeck gedaen, zuetet met suker, dat genoech si. Van desen dranc neemt smerghens ende tsavonts al lau telcken een half gleesken. Daer na neempt pillen van rebarben ende van lapide lazuli, elckx een half dragma, mingt se met syroep van hertstonghe ende maeckt er VII of IX. Dan neemt van dyagalanga of dyaboraginatum om te stercken. Alderlest bestrijct die plaetse, daer die lever ende milt rust, met dyaltea om te morwen die materie die verstopt. Wijn daer acorus in gesoden es tot tselve goet als sonder corts es.

Teghen die gheel vrou is goet acorus mit hertstonge, met adivie, met calissihout ende met die IIII cou zaden gesoden, gecoleert oft doer eenen doeck gedaen, met suker gesoet als voer.

Teghen die witheyt van den ogen (die albugo heet) ende tegen die duisternis der ogen: Neemt zap van acorus, ende van venkel, elcx III uncen, calmijnsteen een dragma, aloe, epatici, thutie elcx een half dragma, die te breken syn sal men cleyn breken ende met dan ger sien om een vergheringhe te maken, dan doer enen doeck ghecleert sal men se met een druppel smaels in een penne ghedaen aen die oghen beseghen.

Tsap van acorus te drincken gegheven, oft gesoden, doet pissen want het duuegt ende opent. Oec eest goed tegen pijn der zijden in der longhenen. Tselve is oec goet den gefenijnde beten.

Teghen pijn der moyer, siedt acorus ende sidt daer op.

Men seet als yemant acorus bi hem draegt dat hi nemmermeer den bloyende lichaem of roet merizoen en criget noch spasmum, (dats vertreckinge der leen) seit Pandecta.

IIII Gele lis of acorus. (Acorus calamus). Gele lis of Acorus is heet en droog in de tweede graad. Het heeft de kracht om de verstoppingen van de lever, (1) van de nieren of van de blaas (dat heet diuretica) te ontbinden, af te drogen en te openen. De gele lis is goed om de hardheid van de milt te ontbinden en om verstoppingen van de milt te openen, ook van de lever die uit koude zaken komen (2). Dan moet je het zo maken: ‘Neem van de gestampte wortels van gele lis het vierde deel van een pond, week het drie dagen lang in azijn, doe er dan twee maal 3,9 gram van rapunzelwortels, bernagiebloemen en hertstong bij, van elk een halve hand vol; anijszaad, zoethout en rozijnen, van elk een half ons; breek het grof en kook het in twee pond water tot dat het derdedeel verkookt is, dan doe je het door een doek en maak het zoet met suiker tot dat het zoet genoeg is. Van deze drank neem je ‘s morgens en ’s avonds telkens een half lauw glaasje. Daarna neem je pillen van rabarber en van lapis lazuli, van elk een half maal 3,9 gram, meng het met siroop van hertstong en maak er zeven of negen van. Dan neem je sap van galanga of sap van Borago om te versterken. Tot slot bestrijk je de plaats waar de lever en milt zitten met Althaea om de materie die verstopt is te vermurwen’. De wijn waar de gele lis in gekookt is helpt daar ook tegen mits je zonder koorts bent (3).

Tegen geelzucht is het goed om gele lis met hertstong, met andijvie, met zoethout en met de vier koude zaden te koken, zuiver het of doe het door een doek dat je met suiker zoet maakt zoals voorgaande.

Tegen witheid van de ogen (die albugo heet) (4) en tegen blindheid: ‘Neem het sap van de gele lis en van venkel, van elk drie ons, van kalmijn of zinkerts een maal 3,9 gram, Aloë epatica en sap van stinkende gouwe, van die elk een half maal 3,9 gram; datgene dat je kan breken, breek je klein, dan moet je dit koken zodat het een mengsel wordt, dan wordt het door een doek gezuiverd en moet je het met een druppel per keer, in een pen gedaan, op de ogen strijken. Sap van gele lis dat je te drinken hebt gegeven dat vaak gekookt is zorgt ervoor dat je moet plassen want het werkt en opent. Ook is het goed tegen pijn in de zijden van de longen. Hetzelfde is ook goed tegen venijnige beten.

Tegen menstruatiepijn, kook gele lis en ga erop zitten. (op de damp)

Men zegt dat als iemand gele lis bij zich draagt hij nooit meer last heeft van een bloedende loop of rode bloedgang en ook dat hij geen spierkrampen krijgt, zegt Pandecta.

V Sulker of acetosa es som tam of domestike die in die hoven wast, som wilt buten wassende. Si is cout in den eersten, droege in den II graet. In hoer es bedwininghe (dats stipticiteyt) ende zuerechticheyt waer uut de colere te boven gheet, maer haer vochticheit es te prisene. Tegen sweerende scorftheyt ende excoriacie (oft afvillige des nagels) es goet dye wortel van sulker mit eeck gesoien. Dat self es oec goet tegen pleckig des vels als morphea ende crupende sieckten oft scorftheien als serpigo ende tegen dyergeliken besmettinge des vels. Als men die plaetschen daer mede bestmet, dan sal men dees scorfte plaetsen met deser salven bestrijken: Neemt zap van zulker V unce, termentijn een half greyn, een unce sout, I dragma, minget met olye van bayen ende maeckt er bi dat vier ruerende salve af.

Tegen die gheel veru van van verstoppinghe uut couder saken: Neemt sulker ende de IIII cou sayen, siet se in endiviewater ende drincket. Oft met wijn, dien wijn seet men te ghenesen gheneychtheit tot walginge.

Serapio en Avicenna segghen eest dat yemant van sulker aet oft ghesoyen daer af dronckende, daer na van scorpionen ghesteken ware ten sal hem niet letten, daerom ees goet teghen venijn.

Teghen die pestilentie es goet sulker water met een weynich dryakelen: Neemt sulker water een ½ unce, van driakel een drachma, minghet en drincket al lau, omtrent middernacht dan deckt den zieken om te sweeten, want het seker bevonden es.

Sulker midts sinen sueren amperechteghen oft scerpen smaeck gheneest sweringe der dermen ende den lichaem, maer sulkersaet is sterker int stoppen den lichaem.

Teghen die lopende spenen ende dronckenheit, drincket sap van sulker.

Tegen die serofulen maeckter men I plaester af. Men seyt seghet het. Avicenna eest dat men die wortel van sulker in den hals leghet den ghenen die serofulen heeft dat hij se quijt wort.

Teghen den tantsuer, neemt sap van sulker of siedt hem met wijn ende al lau wast de tanden. Tegen den loep der moeyeren, wrijft die wortel ende syedt se in wijn, breket den steen der nyeren en afscabling der dermen.

v Zuring. (Rumex acetosa) Zuring of acetosa is soms tam en dat is de gekweekte die in de hoven groeit, (1) soms groeit het in het wild in buiten. Het is koud in de eerste en droog in de tweede graad. In haar is het bedwingende aanwezig (dat is stipticiteit) en zuurachtigheid waaruit de gal naar boven gaat, maar haar vochtigheid is te prijzen. Tegen zwerende schurft en oppervlakkig defect van de huid (of het afvallen van de nagels) kun je de wortel van zuring met azijn koken. Hetzelfde kun je ook gebruiken tegen plekken in de huid zoals morfeem (2) en kruipende ziekten of schurft zoals serpigo (3) en tegen dergelijke besmettingen van de huid. Als die plaatsen daarmee besmet zijn kun je deze schurftachtige plaatsen met deze zalf bestrijken: ‘Neem vijf ons van het sap van zuring; van terpentijn een half van 0, 65 gram, een ons en een maal 3,9 gram zout, meng het met olie van laurierbes en maak er al roerende bij het vuur een zalf van’.

Tegen de gele kleur van verstoppingen die uit koude zaken komen: ‘Neem zuring en de vier koude zaden, kook het in andijviewater en drink het’. Of met wijn en van die wijn zegt men dat je daarvan kan walgen.

Serapio en Avicenna zeggen dat als iemand van zuringzaad eet of het kooksel daarvan drinkt en daarna door een schorpioen gestoken wordt het hem geen last zal bezorgen, daarom is het goed tegen venijn.

Tegen pest kun je zuringwater met wat raapzaad te nemen: ‘Neem van zuringwater een half onsje, van knoflook een maal 3,9 gram, meng het en geef het rond middernacht lauw te drinken en dek de zieke toe om te zweten, dat is als een zeker middel bevonden’.

Zuring met zijn zure bitter zure of scherpe smaak geneest de zweren van de darmen en van het lichaam, maar zuringzaad is sterker in het stoppen van het lichaam.

Tegen lopende aambeien en dronkenschap, drink het sap van zuring.

Tegen scrofulas (4) maak je er een pleister van.

Men zegt, zei het. Avicenna vertelt dat als je de wortel van zuring in de hals legt bij diegene die kropzweren heeft dat hij ze dan kwijtraakt. Tegen het tandzuur neem je het sap van zuring of kook het met wijn en als het lauw is was je daarmee de tanden.

Tegen de loop van baarmoederbloedingen (5) wrijf je de wortel en kook die in wijn, het breekt ook de nierstenen en het afschaven van de darmen. (6)

VI Agrimonia es heet ende droeghe in den tweeden graet. Teghen dye iecht neemt van desen navolghende syroep smerghens ende tsavonts een half gheleesken: Neemt agrimoniwortel, savie, primula van elcx een half hant, beverscullen (oft beverzijn) kaneel, elckx II dragma, dit stoot tsamen groffelijck, dan siedet in II ponts outs wijns tot dat derdendeel versoden es, cleret doer eenen doeck, ende met afgebloemt hoenich maeckt er af syroep. Als desen syroep al es ghedroncken: Neemt deser pillen tsavonts als men slapen gaet, VII of IX, te weten pillen van euforbium ende stinckende pillen, elcx een greyn, I drachma met syroep van sticados, daer na neemt van dyacastorium. ‘s Morgens strikende die lam leden met dese salven, gewermt: Neemt sap van agrimonien, mostaertsaet ende dat beste van pioniesaet, elckx een half greyn, beversijn, bertram, elckx een half greyn dragma, soffraen een half greyn een serupel, breeck se tsamen ende met olye van beversijn ende met was maect er af mors salve. Om die oghen te verclaren. Neemt sap van agrimonie dat gheclaert si, doet er in met cleynen vier luttel tuchia die gebroken si, ende alst beghint te stiven eest goet cout op die oghen gheleit. Teghen pine ende gheswil der leden, mingt sap van agri met meel van fenigrieck, met bolus armenicus (dats roye eerde) ende met swinensmeer en beseg het.

Agrimonie met wermoes als heete spinagie gheten es goet tegen pijn in den buyck ende der milten. Agrimonie es goet om te pissen, opende verstoppinge.

Groen gestoten ende met sulkerwater gedroncke es teghen quade puysten (als antrax (2) en teghen beten der serpenten of der verwoeder honden, buyten opgheleit eest oec goet tegen dat selve.

VI Agrimonia of agrimonie. (Agrimonia eupatoria) Agrimonia is heet en droog in de tweede graad. Tegen jicht neem je van deze navolgende siroop ‘s morgens en ‘s avonds een half glaasje: ‘Neem Agrimonia wortel, Salvia en Primula, van elk een halve hand vol, bevergeil (of beverzijn) en kaneel, van elk twee maal 3,9 gram; dit stamp je grof tezamen, dan kook je het in twee pond oude wijn totdat een derde deel verkookt is, dan zuiver je het door een doek en met afgeschuimde honing maak je er een siroop van’. Als je deze siroop hebt gedronken: ‘Neem dan zeven of negen van deze pillen ’s avonds als je slapen gaat, te weten: pillen van Euphorbia en stinkende pillen (1) van elk een 0, 65 gram; 3,9 gram siroop van lavendel spica, daarna neem je van bevergeil’. ’s Morgens bestrijk je de lamme leden met deze opgewarmde zalf: ‘Neem het sap van Agrimonia, mosterdzaad en het beste van pioenenzaad, van elk een half van 0, 65 gram; bevergeil en bertram, van elk een half van 3,9 gram; van saffraan een half van 0, 65 gram en 1, 3 gram; breek het en meng het met olie van bevergeil en met was maak je er een murwe zalf van’.

Om de ogen op te helderen. ‘Neem het gezuiverde sap van Agrimonia, doe er bij een klein vuurtje wat gebroken tuchia bij en als het begint stijf te worden is het klaar om het koud op de ogen te leggen’.

Tegen pijnen en gezwellen van de leden meng je het sap van Agrimonia met meel van fenegriek, met bolus armeniacum (dat is rode aarde) en met zwijnenvet en gebruik het.

Als je Agrimonia met warme groente als hete spinazie eet is het goed tegen pijn in de buik en de milt.

Agrimonia is goed om te laten plassen, het opent de verstoppingen.

Als je het groen stampt en samen met zuringwater drinkt is het goed tegen kwade puisten (als antrax) (2) en tegen beten van serpenten of dolle honden en als je het aan de buitenkant legt helpt het daar ook goed tegen.

VII Loock of alleum

Dats een plante wel bekent. De es twerley als tam de in die hoven wast ende wilt dye scordeon heet. Tam loeck of huysloock es heet ende drooghe in den III graet tot den IIII graet. Wilt loock es heeter ende droegher, daerom magt licht verkeren dat venijn wort aldus doende: Neemt loecsaet ende sayet ende tsaet dat daer of coemt sayet voert dat doet V oft VI werven, Dan sal dat leste loeck venijn werden. Daerom sal men loeck verplanten ende niet versayen om deser saken wil ende anders gheen, al ist dat die hoveniers niet al en weten.

Teghen uutvallen van den haer mits stinckende humoren comende: Menghet loeck dat gestoten is met olye van bay ofte met den droessem (dats dat dic van den oly van den line) daermede striket op die plaetse.

Tegen vochtege sweeren ende scellige van den hoefde, neemt gestoten loeck, striket daerop. Tegen die luysen ende neeten es loeck goet gheten ende dat daer voer steet.

Die meesters seggen dat loeck dic gheten maect hoeftswer, ja seer dic geeten maeckt lazerie ende diergeliken swaer sieckten. Rou loec gheeten crancket gesichte want het droget seer mer natte ogen en lettet nyet.

Tegen den tantweer es goet den mont lau gewassen met water daer looc, mastic en bertran in gesoyen es.

Looc gebraden met suker gemingt ende gheeten cleert die stemme. Oec eest goet tegen den ouwen hoest ende tegen pijn in de maghe uut vercoutheit.

Loec verwermt, besnijt ende verteert, daerom eest goet den ghenen die grove tay humoren in den mage hebben.

Loeck es goet dengenen die fungen (dats comperlolien) hebben gheten, fungen seit men fenijn mids hoer der groter couden. Hets oec den rustieren goet de overdach coude water drincken ende grove spijse ende cou eten, daerom seyt men dat loock der rustieren. Drieakel es loock, corrigeert ende betert dwater dat nae sijn eetinghe ghedroncken wort, darom eest den scheepvaerders, die dic quaet water drincken, goet gheten.

Loeck ghewreven met honichwater ghenomen purgeert flumen ende die wormen.

Loeck is zeer verdwinende die opblasinghe die van windechtichheyt coempt, daerom seet Galenus dat loec meer de winden verteert dan eenighe ander medicijn die de winden verteert.

Teghen morpheam (dats pleckinghe) snijt eerst oft slaet die plecken, dan wrijft er tzap van loeck op.

Die wortel van yreas gheten es goet teghen den stanck van den loeck.

VII Knoflook. (Allium sativum en Allium scorodoprasum) Knoflook of Allium is een plant die goed bekend is. Er zijn twee soorten van als een tamme die in de hoven groeit en een wilde die Allium scorodoprasum heet. Tamme knoflook of huislook is heet en droog in de derde tot de vierde graad. Wilde look is heter en droger en daarom zal het gemakkelijk in venijn veranderen als je zo doet: ‘Neem knoflookzaad en zaai het en het zaad dat daarvan komt dat zaai je weer en zo een vijf of zesmaal door. Dan zal het laatste knoflook venijn worden’. Daarom moet je knoflook verplanten en niet zaaien vanwege deze zaak en niet anders al is het dat de hoveniers dit allemaal niet weten.

Tegen het uitvallen van het haar dat uit stinkende levenssappen voortkomt: ‘Meng gestampte knoflook met de olie van laurierbes of met de droesem (dat is het dikke van de vlasolie) en daar mee bestrijk je die plaats’.

Tegen vochtige zweren en roos van het hoofd neem je gestampte knoflook en strijk dit erop. Tegen luizen en neten is het goed om knoflook te eten en andere dergelijke soorten.

De meesters zeggen dat als je veel knoflook eet hoofdpijn krijgt, ja, als je het zeer veel eet geeft het melaatsheid en dergelijke zware ziekten. Als je rauwe knoflook eet verziekt dit het gezicht want het verdroogt zeer met natte ogen en houdt niet op. Tegen tandpijn is het goed om de mond lauw te wassen met water waar knoflook, mastiek en bertram in gekookt is.

Gebakken knoflook die met suiker gemengd is en gegeten wordt verheldert de stem. Ook is het goed tegen oude hoest (1) en tegen pijn in de maag die uit verkoudheid komt.

Knoflook verwarmt, besnijdt en verteert, daarom is het goed voor diegenen die grove, taaie levenssappen in de maag hebben.

Knoflook is goed voor diegene die paddenstoelen (dat is een cantharel) hebben gegeten, paddenstoelen, zegt men, zijn venijnig vanwege hun grote koude. Het is ook voor de rustende goed die overdag koud water drinken, grof eten en koude etenswaren gebruiken, daarom zegt men; ‘knoflook van de rustende’. Drieakel (2) is knoflook, het corrigeert en verbetert het water dat na het eten gedronken wordt, daarom is het voor de scheepslui die dikwijls slecht water drinken goed om te gebruiken.

Gewreven knoflook dat met honingwater ingenomen wordt laxeert slijm (uit de longen) en wormen.

Knoflook verdrijft heel goed de oprispingen die van winderigheid komen en daarom zegt Galenus dat knoflook meer de winden verteert dan enig ander medicijn die de winden weg neemt.

Tegen morfeem (dat zijn plekken) snij eerst of sla op die plekken en dan wrijf je er het sap van knoflook op.

Als je de wortel van Iris eet is dit goed tegen de stank van knoflook.

VIII Krieken van over zee of boberellen dats alkakengi oft, nae Serapio, kekengi zijn die tweetste manier van nachtscaye. Ende syn cout ende droeghe omtrent den II graet. Sy hebben blaeders ghelijck der nachtscayen. Sy hebben manieren van bleeskens daer roye vruchten in sijn als wijnbesien, welkx macht es ghelijck den lupinen.

Teghen loopende gaten als sijn fistilen: Neemt sap van desen alkakengi ende minghet met den sap van gouwortel ende met ghebroken roems, coperroot, doeter af int lopende gat, ende over anderen tijden wast dat gat of die fistile met honich van rosen totdat die fistile ghedoot es, dats als dat quaet etter achter blijft ende es wit etter want dan es sy bij dat heylen.

Teghen ou sweeren der oren ende opgheblasen sweeren: Nemet cruyt hier af met den stelen, stotet ontstucken ende met eeck maket ghelijck een plaester die men daer op sal legghen.

Teghen asma (dats swaren azem) ende opblasinge der lever, tegen die gheel vrou ende swaerheyt van pissen oft coupisse: Neemt sap van alkekengi, zap van percellen elcx een ½ pont, venkelzaet, ionffrou merckezaet, lachtichsaet, steenbreeckzaet of milysaet, elcks II dragma, rosinen, viletten blomen elcks een ½ unce, siedt se al tsamen in water ende lutter wijn dye wit si tot dat derdendeel versoien si, dan doeget doer eenen doeck ende suetet met suker dat ghenoech si tot een syroep van den welcken men sal smergens ende tsavonts lau een half gheleesken nemen. Teghen siecten lest ghenoemt, want het doet pissen ende verteert of breeckt den steen in die nieren ende der blasen, als desen syroep es ghenomen: Neemt van die clonte der stinkender pillen II dragma, der pillen der mezeroen een scru, maeckt IX of VII pillen met den syroep die acetolus de radiribus heet. Des anders daeges daer nae: Neemt electuarium ducis dyalacca om te stercken.

Teghen apostonien van binnen ende van buten, drinckt sap van alkakengi, sonderlinghe die vruchten ghedroncken sijn goet teghen sweeren der nieren ende der blasen.

VIII Krieken van over zee, lampionsplant. (Physalis alkekengi) Krieken van over zee of boberelle, dat is alkekengi of naar Serapio kekengi, dat is de tweede soort van nachtschade. En deze is koud en droog omtrent de tweede graad. Hij heeft dezelfde bladeren als de nachtschade. Hij krijgt een soort van blaasjes waarin rode vruchten komen als druivenbessen en waarvan de kracht dezelfde is als van lupinen.

Tegen lopende gaten als fistelen (1): ‘Neem het sap van deze alkekengi en meng het met het sap van stinkende gouwe en met gebroken roomse (2) en koperroot, doe het in het lopende gat, later was je dat gat of de fistel met honing van rozen totdat de fistel gedood is, dat wil zeggen als de kwade etter weg blijft en het witte etter wordt want dan is het vrijwel beter.

Tegen oude oorzweren en opgeblazen zweren: Neem het kruid met de stelen en stamp het stuk en met azijn maak je er een pleister van die je daarop moet leggen.

Tegen astma (dat is moeilijk adem halen) en een opgeblazen lever, tegen geelzucht en moeilijk plassen of aandrang tot waterlozing: ‘Neem het sap van alkekengi en het sap van peterselie, van elk een half pond; venkelzaad, selderijzaad, slazaad en steenbreekzaad of duizendbladzaad, van elk twee maal 3,9 gram; rozijnen en violenbloemen, van elk een halve ons; kook alles tezamen in water en wat witte wijn totdat een derde deel verkookt is, dan doe je het door een doek en maak je het zoet met suiker zoveel als genoeg is voor een siroop waarvan je ‘s morgens en ‘s avonds een half glaasje lauw moet nemen. Tegen de laatstgenoemde ziekte, want het laat plassen en verteert of breekt de steen in de nieren en de blaas als deze siroop is genomen: ‘Neem van de klonten van de stinkende pillen (3) twee maal 3,9 gram; van de pillen van Daphne mezereum 1, 3gram; maak hiervan negen of zeven pillen met de siroop die acetolus de radiribus heet’. De volgende dag: ‘Neem likkepot dulcis dyalacca om aan te sterken’.

Tegen blaren van binnen en van buiten drink je het sap van alkekengi, vooral als je het sap van de vruchten drinkt is dit goed tegen de zweren van de nieren en van de blaas. (4)

IX Reynvaen, athonasia of tanacetum, dye som hetent ameos, maer ameos es anders. Het es een cruyt daer men tsaet af in medicijnen besicht dwelc es heet ende droeg in den derden graet.

Teghen pijn in den buyc uut winden, ende om te doen pissen, oeck om den vrouwen haer stonden te doen comen, ziedt reynvaen in wijn, alst van couder saken es, in water alst van heeter saken es.

Sap van reynvaen met honich ghemenget doet die breede wormen in den buick (die ascarides cucurbitini heeten) die van groven flumen comen. Het suvert oock dye nieren ende die ayeren dye mezeraye heeten, daerom eest goet teghent graveel.

Teghen die coupisse oft tegen die gheen die met swaerheyt pyssen, sonderlinghe reynvaen met venkelzaet, peerceelzaet, spargussaet ende saet van alkakengy met hoenich dat afghescuymt es, ghedroncken.

Ghesoden reynvaen met hertstong, met senebladeren, met peerceelzaet, venckelzaet, briseus, spargus, met rosinen ende calissihout, dan met suker ghesuet, es goet teghen die quaertaen, smerghens ende tsavonts telcken een half gleesken ghedroncken. Daer na dees pillen nemende, als neemt van die vergheering der pillen die lazuli ende der pillen van rebarbe elckx ½ dragma, dyagridij (dats bereyde scamonee) III greyn, ming se met syroep van hertstonghe, makende IX pillen. Dan neemt van metridatum met wijn tsmaels I dragma oft II dragma.

Teghen pleckinge (als morphea) ende doet verwe als liniditas, siedt reynvaen in water met teruwen meel en de luttel honich, ming het te gader ende striket.

Roeck onder in dye moyer ontfaen van reynvaensap ghesoden met laudanum suveret die moyer.

Teghen die ontsteltenis der borst ende des adems om dat etter lichtelijc uyt te spuwen, siedt reyn vaen met poyer van yreos in honich dat afghescuymt es.

Reynvaen met munten ende weynich galegaen ghesoden es goet teghen walling ende omkeringhe der maghen.

IX Reinvaarn. (Tanacetum vulgare) Reinvaarn, athonasia of Tanacetum wordt soms ameos genoemd, maar ameos is anders. (1) Het is een kruid waarvan het zaad in medicijnen gebruikt wordt. Het is heet en droog in de derde graad.

Tegen buikpijnen die uit winden ontstaan zijn en om te laten plassen en ook om bij vrouwen hun stonden te laten komen kook reinvaarn in wijn als het uit koudheid komt en in water als het uit hete zaken komt.

Als het sap van reinvaarn met honing gemengd is doodt het de brede wormen in de buik (die ascarides cucurbitini heten) (2) die van grove slijm komen. Het zuivert ook je nieren en de openingen die mezeraye heten, daarom is het goed tegen niergruis.

Tegen aandrang tot waterlozing of voor degene die met moeite plassen is het bijzonder goed om reinvaarn met venkelzaad, peterseliezaad, aspergezaad en zaad van alkekengi met afgeschuimde honing te drinken.

Gekookte reinvaarn met hertstong, sennebladeren, peterseliezaad, venkelzaad, Bruscus, asperge, rozijnen en zoethout dat met suiker gezoet is goed tegen vierde daagse (3) malariakoorts door ‘s morgens en ‘s avonds telkens een half glaasje te drinken. Daarna neem je deze pillen die van de hoop van de pillen van lazuli en de pillen van rabarber gemaakt worden, van elk een half maal 3,9 gram; dyagridij (dat is klaar gemaakte scammonia) drie maal 0, 65 gram; meng het met de siroop van hertstong en maak er negen pillen van. Dan neem je per keer een of twee maal 3,9 gram van metridatum met wijn in. Tegen plekken (zoals morfeem) en die een kleur geeft als liniditas, kook reinvaarn in water met tarwemeel en een beetje honing, meng het tezamen en strijk het erop.

De rook die van onder in de baarmoeder ontvangen wordt van reinvaarn sap dat gekookt is met laudanum zuivert de baarmoeder.

Tegen ontsteltenis van de borst en adem (4) en om de etter er gemakkelijk uit te spuwen, (5) kook reinvaarn met het poeder van Iris in afgeschuimde honing.

Reinvaarn dat met munt en een beetje galigaan gekookt is helpt tegen het walgen en het omkeren van de maag.

X Dille of anetum es heet tusschen den tweeden in den derden graet, droeghe tusschen den eersten in den tweden. Als dille gebrant wort soe eest droege in den II. Het is verwandelende (dats ontbindende of verteerende) ripende apostonien ende sweeren sonderlinghe.

Dillesaet gesleghen of gestoten met hoemschwortel ende swinensmeer rijpt die flumechteghe apostonien, makende dracht ende etter.

Om die sweeren te droeghen: Neemt aschen van dillesaet gebrant, mingt se met die wortel van yreos, ghebroken

Oly van dilsaet met dialtea gheminget gheneest die pijne der iuncturen.

Dilleolye met olye van oelsaet gheminget op die slapen van den hoefde ghestreken doeghet slapen.

Olye van dilzaet met olien van bitter amandelen gheminghet, lau in die oren ghedruupt gheneest dye pijn der oren, hoer vochticheyt droghende. Avicenna seet, dille saet dick gheten, flauwet tghesichte.

Dillesaet es goet teghen letsel der borst van couder saken comende.

Neemt V of meer vigen, legt se int sap van dille eenen nachte te weyke, dan sied se met luttel anijszaet, yspe ende calissihout in wijn, doer eenen doeck ghedaen, gheeft er af te drincken, want het doet die flumen die in dracht verkeert zijn uut spuwen.

Poyer van dilsaet in supenen, vleessop oft pappen ghegheven es goet den vrouwen want het doet dat melck in die borst over vloyen.

Teghen den hick, uut vervultheyden der spisen in den maghe swemmende, es dilsaet goet gheconfect. Dat selfs es oeck goet teghen stekende pijne des lichaems.

Aschen van dilsaet sijn goet op die spenen van den eerse, op die swerende manliker royen ende opt gheswilder cullen.

Teghen overgheven, walghinge ende teghen den hick uut couder saken es goet dilsaet met masticke ghesoden.

Het is quaet dick dilsaet gheten want het verteert spma, A. m Ser.

Als vrouwen in siedinge van dille sitten soe helpet teghen pijne der moyer.

Dilsaet gebroken es goet den sweren die draeght oft etter hebben, want het verteert dat etterende, doeghet vleesch wassen. Avicenna, Serapio, Pandecta.

X Dille. (Anethum graveolens) Dille of Anethum is heet tussen de tweede en de derde graad, droog tussen de eerste en de tweede. Als dille gebrand wordt dan is het droog in de tweede. Het verandert (dat wil zeggen het ontbindt of verteert) bijzonder goed rijpe blaren en zweren.

Geslagen of gestampt dillenzaad dat met heemst wortel en zwijnenvet gemengd is rijpt de slijmachtige blaren en zorgt ervoor dat pusvormende ontstekingen rijpen en knappen. Om de zweren te drogen: ‘Neem as van verbrandt dillenzaad en meng het met de gebroken wortel van Iris’.

Olie van dillenzaad dat met Althaea gemengd is geneest van de gewrichten.

Dillenolie dat met olie van papaverzaad gemengd is en op de slapen van het hoofd gestreken wordt laat je slapen.

Olie van dillenzaad dat met olie van bittere amandelen gemengd is en lauw in de oren gedruppeld wordt geneest oorpijn en verdroogt haar vochtigheid. (1)

Avicenna zegt dat als je veel dillenzaad eet dat je dan minder kan zien.

Dillenzaad helpt tegen het letsel van de borst dat uit koude komt. (2)

Neem vijf of meer vijgen en leg die een nacht te weken in het sap van dille, dan kook je het met wat anijszaad, hysop en zoethout in wijn, dat doe je door een doek en geef daarvan te drinken want het laat slijm (uit de longen) die van binnen verkeerd zijn uitspuwen. (3) Het poeder van dillenzaad dat in soep, vleessap of pap gegeven wordt is goed voor vrouwen want het laat de melk in hun borsten overvloeien.

Tegen hik, vanwege de volheid van het eten dat in de maag zwemt, is het goed om gekonfijt dillenzaad te gebruiken. Hetzelfde tegen stekende pijnen van het lichaam.

As van dillenzaad is goed op aambeien van de aars, op de zwerende manlijke roede en op gezwollen ballen te leggen.

Tegen overgeven, walging en tegen hik die uit koude zaken komt is het goed om dillenzaad dat met mastiek gekookt is te nemen.

Het is een slechte zaak om veel dillenzaad te eten want het verteert sperma volgens Avicenna en Serapio.

Als vrouwen in een kooksel van dille zitten dan helpt het tegen menstruatiekrampen.

Gebroken dillenzaad is goed tegen zweren die vol zijn of etter hebben, het zorgt ervoor dat pusvormende ontstekingen rijpen en knappen en laat het vlees groeien. Avicenna, Serapio en Pandecta.

XI Eppe oft ionffrou merck es apium, welcks es heet in den I graet in den tweeden graet, so Avicenna seyt. Maer na Platearius eest heet ontrent den III ende droege in de midden van den derden graet. Hy heeft macht te ontbinden die opblasinghe ende gheswillen, te openen die verstoppinghe ende te saechten die pijne. Eppe es veelderleie als tam die in die hoven wast, ende wilt dat int wilt wast, oeck een ander esser dat int water wast. Het saet sal men in medicinen doen want in hem die meeste macht is, eppezaet ghenoemt, es goet teghen eenen stinkende mont. Oeck es eppe goet teghen verstoppinghe der lever ende der milten uut couder saken aldus gemaect: Nemet eppen saet III, hertstong, bornaidze elcx een half greyn, hant van den wortelen van acorus, van bruscus ende spargus elcx II dragma, venkelsaet, peercelsaet, elcx een dragma, dees siedt in water dat die helft versoden si ende doer eenen doeck ghedaen, versuetet met wit suker ende maect er af eenen dranck, den welcken besicht als voer int IX capittel met sine pillen ende versterckende dinghen.

Teghen verstoppinge der leveren ende der milten, daer op gheleit is goet dees plaester: Neemt sap van eppe, dillezaet, hoemschwortel, minget met meyboter tsamen.

Teghen den steen om hem te breken: Neempt sap van eppe, milie, steenbreeck saet, van krieken over zee, hier af maket syroep.

Teghen uutvallinghe des haers: Neempt loeghe daer in ghesoden es eppe ende agherand, daer mede wasschet thoeft.

Eppe sterckt ende maeckt een toeneighen der vallender sieckten, daerom seit Galenus vrouwen die kinder draghen sullent scuwen, want het ontbint die kinden daer die vrucht in den lichaem mede ghebonden es. Makende in dye vrucht apostonien ende scorftheyden. Die dye kinder sogen sullen der afwachten opdat tkint die vallende sieckte niet en crijget, noch sot en wort want het ontbint dye materie ende jaegste opwaert, die gangen der kinderen sijn nau, daerom sijn se bereet die vallende sieckten te crijghen.

Eppenwortel ende venkel int sap van grisecom ende van scaerleye ghesoyen, met zuker ghesuet, es goet siroep teghen dye watersucht uut flumen. Oeck teghen dye gheelsucht uut verstoppinge. Eppe, venkelzaet, peercelsaet, milye in win gesoden es goet teghen die coupisse, doende pissen ende menstrua comen, sonderlinghe doget pissen als in die siedinge licoutripon wordt gedaen.

XI Eppe. (Apium graveolens) Eppe of juffrouw merk is hetzelfde als Apium, die is heet in de eerste en droog in de tweede graad zoals Avicenna zegt, maar volgens Platearius is het heet omtrent de derde en droog in het midden van de derde graad. Het heeft de kracht om oprispingen en gezwellen te ontbinden, verstoppingen te openen en tevens om de pijn te verzachten. Er zijn vele eppesoorten zoals de tamme die in de hof groeit en de wilde die in het wild groeit, ook is er nog een andere die in het water groeit. Het zaad, eppezaad genoemd, moet je in medicijnen doen want dat heeft de meeste kracht, het is goed tegen een stinkende mond.

Ook is eppe goed tegen verstopping van de lever (1) en van de milt die uit koude zaken komen als je het zo maakt: ‘Neem van eppezaad drie maal 0, 65 gram; van hertstong en bernagie elk een half van 0, 65 gram; een hand vol van gele lis wortels; van Ruscus en asperge, van elk twee maal 3,9 gram; venkelzaad en peterseliezaad, van elk een maal 3,9 gram; dit kook je in water totdat de helft verkookt is, dat doe je door een doek en maak het zoet met witte suiker waar je een drank van maakt die je gebruikt zoals eerder in het negende kapittel is beschreven met zijn pillen en versterkende dingen’.

Tegen verstoppingen van de lever (2) en van de milt leg je er deze pleister op: Neem het sap van eppe, dillenzaad en heemstwortel en meng het tezamen met meiboter.

Tegen de steen om die te breken: ‘Neem het sap van eppe, duizendblad, steenbreekzaad en krieken over zee, hiervan maak je een siroop’.

Tegen het uitvallen van het haar: ‘Neem loog en daarin kook je eppe en averone en daar mee was je het hoofd’.

Eppe sterkt en maakt een geneigdheid tot de vallende ziekte, (3) daarom zegt Galenus dat vrouwen die kinderen dragen dit moeten vermijden want het ontbindt de stof waar de vrucht in het lichaam mee gebonden is. Het maakt in de vrucht blaren en schurft. Diegene die hun kinderen zogen zullen moeten afwachten of hun kind de vallende ziekte krijgt of gek wordt want het ontbindt hun materie en jaagt die opwaarts omdat de gangen van de kinderen nauw zijn, daarom zijn ze bevattelijk om de vallende ziekte te krijgen. Eppewortel dat met venkel in het sap van aardrook en van Salvia sclarea gekookt en met suiker zoet gemaakt wordt is een goede siroop tegen waterzucht die uit slijm komen. Ook tegen geelzucht die uit verstopping (4) komt.

Eppe, venkelzaad, peterseliezaad dat met duizendblad in wijn gekookt wordt is goed tegen aandrang tot waterlozing (5), het laat plassen en de menstruatie komen, vooral laat het plassen als in het kooksel licoutripon wordt gedaan.

XII Bivoet of arthimesia es een cruyt, dat heet ende droge in den derden graet es, soe Plaetearius seet. Het heyt mater herbarum (dats moeder der cruden) waer af die groen bladeren sijn van meester macht. Bivoet opent seer, daerom eest goet teghen verstoppinghe der lever ende der milten uut couder sakeen alst men met hertstonghe ende met lutter alsen in wijn siedet ende dan met suker suet. Als men daer toe doet luttel bloemen van santorie so eest goet teghen die gheel vrou uut ghebreck der milten. Dye cruden die daer nae de cleering bliven sal men op die milte legghen al lau, dit self es oec goet teghen dye verheffinghe der milten.

Om die stonden te doen comen ende den doden lichaem te verdriven: Maeckt een badt van water daer bivoet, laurierbladeren ende reynvaen in ghesoden es, daer in doet se sitten, of neempt een sponcie dout se daer in ende legtse op dye moyer. Bivoet met laurierbladeren in olye van noten oft van oliven ghesoden, dan daer mede die moyer ghepessariseert doet die stonden comen. Teghen tenasmonen (dats appetijt van sciten sonder yet te connen doen die uyt couder saken compt) leght Griex peck op die colen ende dien asem sal die sieck van onder al den eers ontfaen, dan warmt bivoet in wijn ende lechten op enen molesteen daer die sieck op sidt, want het es geproeft.

Teghen onvruchtbaricheyt uut vochticheyden, pulveriseert bivoet met scafelinghe van yvoren ende hertshoren met nootmuscaten ende honich ghemingt, dit drincket met wijn daer bivoet in ghesoden es, Pandecta et Platearius. Want waert onvruchtbaricheyt van droechten, soe soude scaden, dit sal men kennen daerbi of si vet is of magher. Daerna sal men se bayen ende met sponcien daer op douwen, soet voergheseyt is, ende pessariseren.

Poyer van bivoet ende van doye netelen es goet teghen apostonien die glandines heeten die omrent den aers oft die oren comen, maer eerst sal men se op slaen, dan het poyer dair op leggen.

Bivoet in huys gheleet ende gheroeckt veriaghet die duvelie.

Ende op den voet geleet, als si gestoten is, mit smeer gemingt, verdrijft se die pijne der voeten van gaen comende.

XII Bijvoet. (Artemisia vulgaris) Bijvoet of Artemisia is een kruid dat heet en droog is in de derde graad volgens Platearius. Het wordt Mater Herbarum genoemd. (dat is de moeder van de kruiden) Daarvan hebben de groene bladeren de grootste kracht. Bijvoet opent zeer, daarom is het goed tegen verstoppingen van de lever (1) en van de milt die uit koude zaken komen (2) als je het met hertstong en met wat alsem in wijn kookt en dan met suiker zoet maakt. Als je daar nog wat bloemen van santorie bij doet is het goed tegen geelzucht als gevolg van miltziekte. De kruiden die na de zuivering achter blijven moet je lauw op de milt leggen, hetzelfde is ook goed tegen opheffing van de milt.

Om de stonden te laten komen en de dode vrucht te verdrijven: ‘Maak een bad van water waar bijvoet, laurierbladeren en reinvaarn in gekookt zijn, daarin moet ze zitten of neem een spons doe het daarin en leg dit op de baarmoeder’. Bijvoet die met laurierbladeren in olie van noten of van olijven gekookt zijn en als het daarmee in de baarmoeder als een pessarium gezet wordt laat het de stonden komen.

Tegen tenasmonem (dat is graag naar toilet willen zonder te kunnen dat uit koude zaken komt) leg Grieks pek op de kolen en die damp moet de zieke van onderen in de aars ontvangen, dan warm je bijvoet in wijn en leg dit op een molensteen waar de zieke op zit, want het is bewezen.

Tegen onvruchtbaarheid die uit vochtigheid ontstaan is verpulver je bijvoet met het schaafsel van ivoor en hertshoren, meng het met nootmuskaten en honing en drink dit met de wijn waar bijvoet in gekookt is, Pandecta en Platearius. Als de onvruchtbaarheid van droogte komt dan zal dit schadelijk zijn, je kunt dit herkennen of ze vet (3) of mager is. Daarna moet ze een bad nemen en met een spons erop duwen, zo het net verteld is, en een pessarium zetten.

Het poeder van bijvoet en van dove netelen is goed tegen klieren die glandines heten die rond de aars of de oren komen, maar eerst moet je er op slaan en dan het poeder erop strooien.

Als je bijvoet in huis legt en rookt verjaagt dit de duivels.

En als je het op de gekneusde voet legt maar dan met wat smeer gemengd verdrijft het de pijn van de voeten die van wandelen komt.

XIII Sarasine oft lange hoelwortel oft aristologia longa. Holwortel es tweederley als lang hoelwortel ende ronde hoelwortel. Dye welcke beyde sijn heet in den eersten graet, droege II. Sommege segghen dat si heet sijn in den III, droege in den II. Lange hoelwortel is afdroghende ende verwermende in sijnre kracht, daerom eest goet in dye sweeren om daer dat vleesch in te doen wassen.

Als dat poyer der langer hoelwortel met poyer van yreos ghemenghet wort, soe heelet dye sweeren.

Teghen ghebreck in den azem als asma uut vochticheyt: Neemt die II deel langher hoelwortel, een half greyn, deel ganciaen ende lutter poyer van yreos, maeckt er af met afghescuimt honich een electuarium, beseghet als ghy wilt.

Poyer hyer af in sap van ruten oft munten mit honich ghemenget, gheft tseghen fenijnen ende fenijninghe beten.

Poyer deser langher hoelwortel bijtet doer vleesch af in wonden ende fistelen als men een wieke maeckt ende met honich bestrijct dan dat poyer daer op stroyt so in de fistile stect.

Om de doye vrucht ende levende met vellekin, daer de vruecht in leet, quijt te worden, sied lange hoelwortel met peper ende mirre daer af nempt. Van buten siedet in wijn lange hoelwortel daer douet in ende uut een sponcie ende legse op de moyer. Oeck siedt dese wortel met mirren ende peper in olie maect er af pessarium (dats een manier in die moyer als de clisteer in den ers es).

Tpoyer deser wortel met de wortel van yreos ende diptamus ende honich te gader ghemingt in een manier van salven gemaect trect uut dat int lijf oeck in wonden of in zweren steckt.

Teghen de vallende siecte, uut grove humoren, es goet water gedroncken daer dese wortel in ghesoden es. Oeck eest goet tegen asma uuyt gheliken humoren.

Hoelwortel, die lanck heet, ghestoten met huemschwortel, met olien ende zwijnensmeer ghemingt ende op vertrockenen leen, (dat sijn gespasmeerde) ghestreken es boven alle medicine goet.

Dese wortel in huus geweckt veriaecht duvelie ende de duvels.

Pandecta, water daer lange hoelwortel in gesoden es gedronke is goet tegent fleerlijn in den voet.

XIII Sarasine. (Aristolochia longa) Sarasine of lange holwortel of Aristolochia longa. Van holwortel zijn er twee soorten, zowel een lange en een ronde holwortel (Corydalis cava). Beide zijn heet in de eerste graad en droog in de tweede. Sommige zeggen dat ze heet zijn in de derde en droog in de tweede graad. De lange holwortel is afdrogend en verwarmend in zijn kracht, daarom is het goed om het in zweren te doen om het vlees er in te laten groeien.

Als het poeder van de lange holwortel met het poeder van Iris gemengd wordt dan heelt het zweren.

Tegen ademgebrek zoals astma uit vochtigheid: ‘Neem twee delen van de lange holwortel, een half van 0, 65 gram, en een deel gentiaan met wat poeder van Iris, maak er met afgeschuimde honing een likkepot van en gebruik het als je wilt’.

Het poeder hiervan dat in het sap van ruit of munt en met honing gemengd is helpt tegen gif en venijnige beten van ongedierte.

Het poeder van deze lange holwortel bijt door het vlees heen in wonden en lopende gaten, (1) als je een verband maakt en dit met honing bestrijkt en daar het poeder op strooit en het zo in lopende gaten steekt.

Om de dode vrucht en de levende met de moederkoek waar de vrucht in ligt kwijt te raken, kook de lange holwortel met peper en mirre en dit neem je in. Voor de buitenkant kook je de lange holwortel in wijn, daarin doe je een spons en leg die op de baarmoeder. Ook kun je deze wortel met mirre en peper in olie koken en er een pessarium van maken (dat is hetzelfde in de baarmoeder als het klysma in de aars is).

Het poeder van deze wortel dat met de wortel van Iris, dictamnus en honing tezamen gemengd en als een soort zalf gemaakt is trekt uit je lijf wat in wonden of in zweren steekt.

Tegen vallende ziekte die uit grove levenssappen komt is het goed om water te drinken waar deze wortel in gekookt is. Ook is het goed tegen astma uit gelijke levenssappen.

De lange holwortel die gestampt is met heemstwortel en met oliën en zwijnenvet gemengd en op vertrokken leden (dat zijn spierkrampen) gestreken is is een van de beste medicijnen.

Als de wortel in huis geweekt wordt verjaagt deze kwade geesten en duivels.

Volgens Pandecta helpt het als je het water drinkt waar de lange holwortel in gekookt is tegen jicht in de voet.

XIIII Ronde hoelwortel is van der selver macht als lange hoelwortel in hitten ende droechten. De wortele der ronder is zonderlinge der medicinen nut. Sy heeft macht te ontbinden, te verteren ende uut de driven. De wortele sal men eer si blomen heeft vergheren. De wortel der ronder hoelwortelen es machtegher dan der langher in te ghenesen want si subtiliseert meer, daerom in allen is de ronde hoelwortele crachtiger dan de lange. Pandecta seyt in wat wonden oft ontsteltheyen willen wi de grove humoren sterckxt subtijl maken, daer es die ronde hoelwortel de best.

Tegen scroftheye conficeert dat poyer der ronder hoelwortelen met den sap van partike ende van grisecum met weynich van aloe, epatici, met levende calck ende met olie van bayen, minghet te gader.

Poyer der ronder hoelwortelen met honich ghemingt in wonden ghedaen bijt af dat doot vleesch sonderlinge in lopende gaten.

Tegen de vallende siecte ende dat fleerfijn. Neemt II deelen der ronder hoelwortelen, gebroken, beversijn een deel, levende soltere ende euforbij elcx een ½ deel, minghet te gader met olie van beversijn ende met was, maect er af salve, dier strijcket wat op den cnocht, te weten achter aent fas van boven neerwert.

Wijn daer dese ronde hoelwortel in gesoden es ende wil nardus met jouffrou merck ende gedroncken doet den vrouwen stonden comen, verdrivende de levende ende dode vrucht met dat velleken daer si in rust. Pessaria hier af gemaect met honich ende mirre is toet selve goet.

Teghen asma is goet wijn ghedroncken daerin gesoyen es ronde hoelwortel, yspe, calissihout. Tpoyer deser wortel, niet poyer van aloe en levende calck met honich gemingt es goet tegen cankerechtige sweren in den nose.

Ronde hoelwortel is bat genesende pijn die in den ganck der spiriten oft asem compt uut verstoppende humoren dan die langhe.

Poyer der ronder hoelwortel met honich is goet tegen corruptie in den mont aent tantvleesch ende tkinnebacken.

Poyer dese met poer van diptamus ende honich te gader trect den doerne uut want dese ronde wortel heeft macht af te droghen, te subtileren, te dunnen ende aen te recken, synde in desen sterker, al es die lange in stinckende wonden oft sweeren beter want si meer afdroget. Serapia, Platearius, Pandecta.

XIIII Ronde holwortel. (Corydalis cava) Ronde holwortel is van dezelfde kracht als de lange holwortel in hitte en droogte. De wortel van de ronde is bijzonder goed als medicijn. Hij heeft de kracht om te ontbinden, te verteren en uit te drijven. De wortel moet je verzamelen voordat hij bloeit. De wortel van de ronde holwortel is krachtiger dan de lange in het genezen want het verfijnt meer, daarom is in alles de ronde holwortel krachtiger dan de lange. Pandecta zegt dan ook dat in elke wond of ongesteldheid de grove levenssappen zo sterk mogelijk verfijnd moet worden, daarom is de ronde holwortel de beste.

Tegen schurft meng je het poederachtige mengsel dat samengesteld is uit het poeder van de ronde holwortel, het sap van zuring en aardrook en wat Aloë epatica en ongebluste kalk en olie van laurierbes.

Het poeder van de ronde holwortel dat je met honing mengt en in de wonden doet bijt het dode vlees af, vooral in lopende gaten.

Tegen vallende ziekte en jicht. ‘Neem twee delen van de gebroken ronde holwortel; van bevergeil een deel; levende zwavel en Euphorbia, van elk een half deel; meng het tezamen met olie van bevergeil en met was en maak er een zalf van, die strijk je wat op de ruggengraat, te weten achter aan het nekhaar van boven naar beneden’. Wijn waar deze ronde holwortel met Asarum en selderij in gekookt en gedronken is laat bij de vrouwen hun stonden komen, het verdrijft de levende en dode vrucht met de moederkoek waar het in rust. Een pessarium die hiervan gemaakt is met honing en mirre is tegen hetzelfde goed.

Tegen astma is het goed om de wijn te drinken waarin de ronde holwortel met hysop en zoethout in gekookt is.

Het poeder van deze wortel dat met het poeder van Aloë en levende kalk in honing gemengd is goed tegen kankerachtige zweren in de neus.

De ronde holwortel is beter om pijn die in de gangen van de geest of adem komt vanwege verstoppende levenssappen te genezen dan de lange. Het poeder van de ronde holwortel is met honing goed tegen bederven in de mond, aan het tandvlees en de kin.

Het poeder hiervan dat met het poeder van dictamnus en honing tezamen gemengd is trekt dorens uit want deze ronde wortel heeft de kracht om af te drogen, te verfijnen, te verdunnen en aan te trekken, het is hierin sterker, al is de lange in stinkende wonden of zweren beter omdat het meer afdroogt. Serapio, Platearius en Pandecta.

XV Wilde nardus of asarum es heet ende droge in den derden. Het opent, het verteert, droget of het verwermt met couwe leden.Genesende alle pijnen van binnen, het doet den stonden den vrouwen comen, het doet pisse, die mitsgrove flumen verhouwen is lossen, daerom eest goet den watersuchtigen purgerende hem bij der pisse aldus: Neemt asarum, reijnvaen, de wortel van acorus elcx ½ hant brusci, spargi, venbelsaet, petercelisaet, mili, elck ½ uncie, grisecum ½ hant, seveblayeren, rosinen elckx een ½ oncie, stoot se te gader, dan sied se in wijn ende water, elck I pont met witte wijn, eeck I unche, tot dat derdendeel versoyen is, daer nae claret doer eenen doec ende suetet met suker. Desen syroep sal men tsmergens ende tsavens nemen so et voer van ander syropen is geseit. Als dezen syrope al uut es: Neemt van den clonten der pillen rebarben, van grisecum ende van mesereon (deser drierhande pille in Latyn coconidinum heet) mingt tsamen met syrope van grisecom ende maect af VII of IX pillen. Des ander daechs neempt dijalacca of dyacostum om te stercken. Alle dese sijn goet tegen verstoppinge der leveren, der melten ende teghen dye gheelsucht (of gheel vrow) uut couder saken. Dits ock goet tegen die artetike, teghen sciacica (dats pijn in de hope).

Asarum reijnt weinich den lichaem so elleborus. Avicenna, asarum in honich water ghesoyen doeget self. Galenus in den VI der simpelder medecinen int cap. van asarum seyt dat die wortel es te verstaen als men van asarum seit ende si es van meest macht, si heeft de selve macht die acorus heeft.

Pandecta, asarum in medicinen der oghen ghedaen subtileert den roec der ogen, daerom claret ghesiechte. Oec in most gesoyen den watersuchtigen gegheven ende den geelsuchtegen ist goet.

Met hertstongen ende seveblayeren in wijn gesoyen es goet tege ou cortzen, als quartenen, want het opent verstoppinge der lever ende der milten, ghenesende hoer heetheyt.

In wijn ghesoyen vermeerdert sperma.

Om te purgeren mit er toe keeswey met honichwater. Johannes Mesue, olie daer af met laudanum op die knochten achter omtrent den fasse gestreken hebt in die cortzen uut verstoppige.

XV Wilde nardus. (Asarum europeanum) Wilde nardus of Asarum is heet en droog in de derde graad. Het opent, het verteert, het verdroogt en het verwarmt de koude leden. Het geneest alle pijnen van binnen, het laat de stonden bij de vrouwen komen, het laat plassen en wat vanwege de middelmatige slijm afgesloten is geweest lossen, daarom is het goed voor de waterzuchtige, het laxeert de plas als je het zo neemt: ‘Neem Asarum, reinvaarn en de wortel van gele lis, van elk een halve hand vol; Ruscus, asperge, venkelzaad, peterseliezaad en duizendblad, van elk een halve ons; van aardrook een halve hand; van zevenblad (1) en rozijnen elk een halve ons; stamp het tezamen, kook het dan in wijn en water, van elk een pond; witte wijn en azijn een ons totdat het derde deel verkookt is, daarna zuiver je het door een doek en maak het zoet met suiker’. Deze siroop moet je ‘s morgens en ’s avonds nemen zoals het voor van andere siropen gezegd is. Als deze siroop op is: ‘Maak van de voorraad pillen van rabarber, van aardrook en van mezereon (deze drie soorten pillen die men in Latijn coconidinum noemt) meng het tezamen met siroop van aardrook en maak er zeven of negen pillen van’. De volgende dag neem je dijalacca of sap van Costus om te aan te sterken. Deze zijn allen goed tegen verstoppingen van de lever (2), van de milt en tegen geelzucht (of gele vrouw) die uit koude zaken komt. Dit is ook goed tegen arthritis/artrose, (3) en tegen ischialgie (dat is pijn in de heup).

Asarum reinigt het lichaam weinig zoals Helleborus het doet. Maar Avicenna zegt dat als Asarum in honingwater gekookt wordt ze hetzelfde doet. Galenus zegt in het zesde boek van enkelvoudige medicijnen in het kapittel van Asarum dat de wortel wordt bedoeld als je over Asarum spreekt, die is van de grootste kracht, het heeft dezelfde kracht als gele lis.

Pandecta zegt dat als Asarum in de oogmedicijnen gedaan wordt het de rook van de ogen verfijnt, (4) daarom heldert het gezicht op. Ook in most gekookt en het de waterzuchtige gegeven is het goed, zo ook de geelzuchtige.

Met hertstongen en zevenblad (5) in wijn gekookt is het goed tegen oude koortsen als de vierdaagse malariakoorts (6) want het opent de verstoppingen van de lever (7) en van de milt en geneest haar heetheid.

In wijn gekookt vermeerdert het sperma.

Om te purgeren voeg je er kaaswei met honingwater bij. Volgens Johannes Mesue heft olie van deze plant die met laudanum op de ruggengraat achter omtrent het nekhaar gestreken wordt de koorts op die van verstoppingen komen.

XVI Milde of melde of atriplex is cruyt dat nat maeck in den II ende vercoelt in den iersten, het verdwijnt wenich ende is goet teghen heete apostonien als erisipila int beginsel of in dat ende. Tegen dwelck alst verherdt ende vercoelt es wilde milt best.

Teghen die gheelvrou van verstopping der leveren oft der milten uut heeter sake, siedt mildsaet ende endivie, hertstongen met water, dan doet er in suker als voer.

Als mild met wermoes en mercuriael gesoyen wordt dan morwet den lichaem.

Milde met hoemsch wortelen in water ghesoyen daer af een plaester ghemaect ende op heete apstonien geleit doet se verdwijnen.

Mildsaet in radijswater met weinich sofferaens gemingt soberlijck lau een goet deelken ghedroncken al lau doet walgen, ende niet alleen dat, maer oec doeget cacken, iae tsap van mild alleen II of III drachma doet spouwen ende scijten, Serapio. Mild, donderbaert, ghestoten met eec, is goet op theylich vier geleit .

Mild met honich gewreven op dat fleerzijn in de voet gedaen geneest fleerfijn .

Die blayers van mild geeten in vleessop of wermoes verdrijven pijn der blazen.

Met beten ende mercuriael geten doot de scerpe cortzen. Met wormcruyt gemingt verdrijft de wormen. Gheeten is goet tsegen dissinteriam (dats velling der dermen).

Milde, gestoten met hoemschwortel, op de moyer gheleet saecht de pijn der moyer.

Mild rou of gecoeckt dertoe hoemsch wortel, saet van fenigrieck ende lisaetsaet met wenich boteren gestoten geneest alle hertheit.

Sap van mild met honich ghemingt is goet tsegen de pijn der nagelen, zonder zweren.

Milde die in de hoven wast is couder dan dye int wilde wast, daerom gestoten met eeck opgeleit es goet den aposto van bloye, ende in wermoes ghesoyen vued wel den geelsuchtegen en hete leveren.

XVI Melde. (Atriplex hortensis) Milde, melde of Atriplex is een kruid dat vochtig maakt in de tweede en verkoelt in de eerste graad, het verdwijnt weinig en is goed tegen hete blaren als erisypelas (1) in het begin of op het eind. Tegen diegene die verhard en koud zijn is de wilde melde het beste. (2)

Tegen geelzucht, vanwege opstopping van de lever of van de milt uit hete zaken, (3) ‘kook melde zaad, andijvie en hertstongen met water, dan doe je er suiker bij zoals (voor eerder) beschreven is’.

Als melde met warme groente en bingelkruid gekookt wordt dan vermurwt ze het lichaam.

Als melde met heemstwortelen in water gekookt en daarvan een pleister gemaakt en op hete blaren gelegd wordt laat het die verdwijnen.

Meldezaad dat in radijswater met wat saffraan gemengd wordt waarvan matig lauw een goed deel gedronken wordt laat walgen en niet alleen dat, maar het laat ook schijten, ja, als je twee of drie maal 3,9 gram van het meldesap neemt laat het spuwen en schijten volgens Serapio.

Melde en donderbaard die met azijn zijn gestampt is goed om op het heilig vuur te leggen.

Leg melde die met honing gewreven is op de jichtzijde van de voet, het geneest jicht.

Als je de bladeren van melde in vleessap of warme groente eet verdrijft het de pijn van de blaas. Melde dat met biet en bingelkruid tezamen gegeten wordt doodt scherpe koortsen. Met wormkruid gemengd verdrijft het wormen. Gegeten is het goed tegen dysenterie (dat is de afschaven van de darmen)

Gestampte melde die met heemstwortel gemengd op de baarmoeder gelegd wordt verzacht de menstruatiepijn.

Melde, rouw of gekookt waar heemstwortel bij gedaan wordt dat met het zaad van fenegriek en lijnzaadzaad in wat boter gestampt wordt geneest alle hardheid.

Het sap van melde dat met honing gemengd is is goed tegen nagelpijn zonder zweren. (4)

De melde die in de hoven groeit is kouder dan die in het wild groeit, als die dan gestampt met azijn en opgelegd wordt helpt deze tegen bloedblaren en in warme groenten gekookt is het nuttig voor zowel geelzuchtige als hete lever. (5)

XVII Calfsvoet of aaron of aron of iarcus es heet ende droghe in den iersten graet Pandecta seet, mer Platearius seit dat heet ende droge es in den derden. Het heeft macht tontbinden, te laxeren, te dunnen en af te drogen.

Met den sap van calfsvoet met laudanum ende mirre maect men een pessarium in de moijer om de stonden te doen comen.

Een plaester van calfsvoet ende comijn in wijn gesoyen ende gemeyn olye es goet op de opblasing of opheffinge de oren.

Tseghen de spenen is goet calfsvoet, al heel, dat cruyt ende wollecruyt in wijn en water gesoyen der in geseten.

Oec ist goet tegen ficus (dat zijn swerende hertheijen omtrent den ers).

Dat cruyt es oec goet gestoten met out smeer gemingt, heet opgeleit, tegen cou apostonien. Tegen scrofulas (dat zijn maniren van herde buulkens oft clieren waren) en verherde apstonien: Neempt dat cruyt met squilla ende out beerensmeer, ming het te gader ende legget daerop.

Om dat aensicht schoon te maken ende de huyt te cleren, maeckt cleijn poyer van gedroechder wortel ende van os sepie (dats een been van eenen vische) minget met cerusen ende rooswater, daer me waschet aensicht.

Dijaf seit int capittel van aaron, die cracht van aaron es it saet, in die blayers ende in die wortele.

Aaron met ossenmeest ghemingt, gheneest fleerfijn in den voet.

De wortel van binnen esi van buten ghegeven neert seer de geswollen leen uut groven humoren, met wijnsteen ende suker van binnen ende met wijnsteen ende gemeyn olij van buten.

Dat cruyt gheten verdrijft grove, taye humoren uut der borst, oft siedet cruyt in lutter water ende honichs ende beseghet om de grove, taye vochticheyen oft humoren in de borst ende scorten sijnde uyt te spuwen.

Poyer van calfsvet op verrotte sweren ghedaen bijt af dat quaet overvloedich, dick vleesch.

Also hevet in die blaijers ende saijen groote macht, in de wortel alder meeste, Pandecta, Platearius etc.

XVII Kalfsvoet. (Arum maculatum) Kalfsvoet, aaron, Arum of iarcus is heet en droog in de eerste graad volgens Pandecta, maar Platearius zegt dat het heet en droog is in de derde graad. Het heeft de kracht om te ontbinden, te laxeren, te dunnen en af te drogen.

Met het sap van kalfsvoet, laudanum en mirre maak je een pessarium in de baarmoeder om de stonden te laten komen.

Een pleister die gemaakt is van kalfsvoet en komijn en in wijn is gekookt met gewone olie is goed voor het opblazen of opheffen van de oren. Tegen aambeien is het goed om de hele plant met wolkruid in wijn en water te koken en daarin te zitten.

Ook is het goed tegen aambeien (1) Het gestampte kruid is ook goed tegen koude blaren als je het met oud vet mengt en dat er heet op legt.

Tegen scrofulas (dat is een soort van harde builtjes alsof het klieren zijn) (2) en verharde blaren: ‘Neem dit kruid met zeeui en oud varkensvet, meng het tezamen en leg het er op’.

Om het gezicht schoon te maken en de huid te zuiveren maak je van de gedroogde wortel een fijn poeder en van os sepia (dat is een been van een vis) meng het met loodwit en rozenwater en daarmee was je het aangezicht.

Dyaf zegt in het kapittel van Arum dat de kracht van Arum in het zaad ligt, in de bladeren en in de wortel.

Arum dat met ossenmest gemengd is geneest jicht in de voet.

De wortel van binnen en van buiten gegeven is zeer goed tegen gezwollen leden die uit grove levenssappen ontstaan zijn, (3) met wijnsteen en suiker van binnen en met wijnsteen en gewone olie voor van buiten.

Als je het kruid eet verdrijft het de grove, taaie levenssappen uit de borst (4) of kook het kruid in wat water en honing en gebruik het op de grove, taaie vochtigheden of levenssappen in de borst en binnen korte tijd zal je het uit spuwen.

Het poeder van kalfsvet dat op verrotte zweren gedaan wordt bijt het kwade overvloedige vlees weg. Zo heeft het in zijn bladeren en zaad grote kracht en in de wortel het allermeest volgens Pandecta, Platearius etc.

XVIII Muysoren oft auricula muris oft pilosella verwermet weijnich ende verdroecht sonder bijtinghe. Het droghet oft vaghet sterckelyck af ende treckt tou tseghen gheswil aen den eers: Maect een plaester van muijsoren, van calfsvoet ende wollecruyt in wijn ghesoyen. Tsap van muysoren met gouwortel ghemingt gheneest donckerheyt der ooghen.

Tsegen der watersucht, het graveel ende tgebreck in de lever: Nempt muysoren, mesereon, grisecom, adivie, sietse int water met weynich eeckx, met rosinen, venkelsaet, petercelisaet, alst gesoyen is doeghet doer eenen doec, dan suetet met sukere ende dan besieghet smergens ende tsavons. Daer nae nempt van den hoop der pillen van mesereon, ende der pillen van rebarbe elcx een ½ dragma, ende van V sayen, die cocognidium heeten, het middelste, ming het tsamen met syropen van grisecom ende maeckt IX pillen. Daer na, ten derden, om te conforteeren ende sterken, nempt dyalecca oft electuarium ducis.

Muysoren met der wortel van diptamus ghestooten trect dat in den lichaem sterck toet hem of uuijt als pillen ende diergelijck. Oec en latet gheen gheswil in de wonde bliven.

Teghen pijn der tanden: Neempt sap van muysoren, daer me stoot onderave, ende doeter af in den noese.

Dit sap van muysoren es goet tegen duysternisse der oogen, het gheneest oec die ghefenijnde beten. In den noese ghedaen purgeert die onreynicheyt des hoofts.

Met mulsa (dats wijn ende honich te gader geminghet) te drincken ghegheven heelet wonden ende morwet den lichaem.

Tsap van desen met wollecruyt in wijn ghesoyen es goet teghen dat uutgaen van den ende of erse alst werm es ende men daerin sit.

Gedroncken met wijn is goet teghen den vallende siecte.

Poyer daer af met gimberpoyer gemingt doet niesen, oec reyniget der hersenen.

Dit cruyt met schiterwit ende comijn in wijn gesoyen es goet in colica ende int lancevel.

Tsap hier af met bolus armenicus ghemingt es goet tsegen dbloet spouwen.

Poyer van muysoren in den noese gedaen es goet tegen omdrayinghe in der ooghen ende reyniget de flumen.

Tsap hier af met bivoetwater es goet tseghen der opclimminghe oft verworghinge der moijeren.

XVIII Muizenoor (Anagallis arvensis) Muizenoor, auricula muris of pilosella verwarmt weinig en verdroogt zonder bijten. Het droogt of veegt sterk af en trekt tegen het gezwel van de aars aan: ‘Maak daarvoor een pleister van muizenoor, van kalfsvoet en wolkruid door het in wijn te koken’.

Als je het sap van muizenoor met stinkende gouwe wortel mengt geneest het de blindheid van de ogen (1).

Tegen waterzucht, (2) het niergruis en het gebrek in de lever: ‘Neem muizenoor, mezereum, aardrook en andijvie, kook het in water met wat azijn, met rozijnen, venkelzaad en peterseliezaad en als het gekookt is doe je het door een doek, dan maak je het zoet met suiker en gebruik je het ’s morgens en ’s avonds’. Daarna neem je van de hoop de pillen van mezereum en de pillen van rabarber, van elk een half maal 3,9 gram; het binnenste van de vijf zaden die cocognidium heten, meng het tezamen met siroop van aardrook en maak er negen pillen van. Daar na als derde om te verbeteren en te versterken, neem dyalecca of een zoete likkepot.

Muizenoor die met de wortel van dictamnus gestampt is trekt in het lichaam sterk tot zich of uit als pillen en dergelijke. Ook laat het geen gezwel in de wond achterblijven.

Tegen tandpijn: ‘Neem het sap van muizenoor, daar mee stamp je hondsdraf en doe het in de neus’.

Dit sap van muizenoor is goed tegen blindheid van de ogen en geneest ook venijnige beten. In de neus gedaan laxeert het de onreinheid van het hoofd. (3)

Met mulsa (dat is wijn en honing tezamen gemengd) te drinken gegeven heelt het wonden en vermurwt het ‘t lichaam.

Het sap hiervan dat met wolkruid in wijn gekookt is goed tegen het uitgaan van het einde of aars als je er warm in zit.

Als je het drinkt met wijn is het goed tegen vallende ziekte.

Het poeder daarvan dat met gember gemengd is laat je niezen, ook reinigt het de hersens.

Dit kruid dat met schijtwit en komijn in wijn gekookt is is goed tegen koliek en onderbuikspijn.

Het sap hiervan dat met bolus armeniacus gemengd is goed tegen bloed spuwen.

Als je het poeder van muizenoor in de neus doet is het goed tegen het omdraaien van de ogen en reinigt het slijm.

Het sap hiervan met bijvoetwater is goed tegen het opklimmen of verwurging (4) van de baarmoeder.

XIX Weechbree of plantago of sarnoglossa is cout ende droge in den IIden graet. Ende is twederhande als meeste ende minste. Si is goet om wonden t drogen en om te suveren haer vulicheyt, als het tsap daer af, weijnigh gebroken aloe, epatici, wort gheminghet. Wegbre met endiviewater gesoyen, doer eenen doec, gesuvert ende met wit suker ghemingt sterket der lever dye heet is. Buten sal men de lever striken of epithimeren met sap van weeghbree, der endiviwater toe gemigt ist.

Tsap der af met sap van donderbaert ende eeck gemingt es goet tegen eenderhande zeer, dat heylich vier heet of wilt vier seggen der zommegen

Tseghen de spenen is goet sap van wegebre met dat poyer der wortelen van calfsvoet.

Ende alt vleescij dat van den vier verbeert es vercoelet.

Het is oec goet tsegen den lichaen met scafeling van dermen en anderen lichaem.

Oec seggen de vrouwen stonde, tsegen dat bloetspouwen ende sweringe der longeren: Neemt sap van wegebree ende saet daer af, bolus armenicus (of root bolus) ende cort coraelpoyer, minghet tsamen ende drincket.

De wortel des cruyts met bertram in water ghesoyen es goet teghen den tansweer, als men lau dye tanden daer me wascht, so Serapio ende Pandecta seggen.

Dat sap met eeck ghemingt is goet om die swerte plecken int aensicht af te droghene. Ock ist goet tseghen wonden ontrent den nose of den ooghen

Dat sap met luttel driakelen ghemigt, II uuren voir den corts, is goet tsegen de quaratana.

Oeck tsap met ou swijnensmeer es heylende versche wonden, met cerusen oec ende lutter eeckx es goet tsegen tvijften ende stinckende mont, tseghen heete colerike oft vierachtige apstonien eest oeck goet. Daerom ist goet den bijtachtigen apstonien ende de sweeren der dermen of den fistilen, heylende hoer lien ende genesende oude sweeren

Dat saet, de wortelen ende blayers openen verstoppinge der nieren ende der leveren.

Sap van dese voir den aenganck des corts genomen eest goet tsegen tercianen ende quartyenen. Oeck eest goet tsegen lopende sweren, tseghen beeten der honden, tseghen de watersucht ende tseghen der teringhe, als Pandecta, Plateaerius etc. segghen.

XIX Weegbree. (Plantago major en de kleine Plantago lanceolata) Weegbree, Plantago of sarnoglossa is koud en droog in de tweede graad. Er zijn twee soorten van, de grote en de kleine. Het is goed om wonden te laten opdrogen en om vuiligheid ervan te zuiveren als het sap daarvan met wat gebroken Aloë epatica wordt gemengd. Weegbree dat met andijviewater gekookt en door een doek gedaan zodat het gezuiverd wordt en met wit suiker gemengd is versterkt de lever die heet is. Van buiten moet je de lever bestrijken (of epithimeren) met het sap van weegbree waar andijviewater bij gemengd is.

Het sap hiervan dat met sap van donderbaard en azijn gemengd is goed tegen allerhande zeer dat heilig vuur genoemd wordt of wild vuur zoals sommigen zeggen.

Tegen aambeien is het sap van weegbree met poeder van de wortels van kalfsvoet goed.

En oude vleesranden die door het vuur verbrand zijn verkoelt het.

Het is ook goed tegen de loop met dysenterie en andere zwellingen.

Ook tegen vrouwenstonden, tegen bloedspuwen en zweren van de longen (1): ‘Neem het sap van weegbree en het zaad daarvan, bolus armeniacus (of rood bolus) en kort koraalpoeder, meng het en drink het op’.

De wortel van dit kruid dat met bertram in water gekookt is is goed tegen tandpijn als je de tanden daarmee lauw wast volgens Serapio en Pandecta.

Het sap ervan dat met azijn gemengd is is goed om de zwarte plekken in het aangezicht af te drogen. Ook is het goed tegen wonden rond de neus of de ogen.

Het sap dat met wat raapzaad gemengd is en twee uren voor de komst van de koorts gedronken wordt is goed tegen vierde daagse koorts (2). Ook als het sap met oud zwijnenvet gemengd is heelt het verse wonden, met bloem van lood en met wat azijn gemengd is het goed tegen een vuile en stinkende mond en tegen hete galachtige of vuurachtige blaren (3) is het ook goed. Daarom is het goed tegen bijtachtige blaren en de zweren van de darmen of lopende gaten, het heelt hun lijden en geneest oude zweren.

Het zaad, de wortels en de bladeren openen verstoppingen van de nieren en van de lever (4).

Het sap hiervan dat je voor de aanvang van de koorts in neemt is goed tegen derde en vierde daagse malariakoorts (5). Ook is het goed tegen lopende zweren, tegen beten van honden, tegen waterzucht (6) en tegen tering (7) volgens Pandecta, Platearius etc..

XX Dats Salvia agrestis ende is heet ende droghe in den tweden. Diaf seit dat ambrosiana hetet, een maniere van bivoet die tanacetum heet. Dat self seyt oock Pandecta.

Si es goet tegen de ghemeyne iecht ende tegen die deelechtige of parciale iecht, aldus ghemaect: Nempt wilde savie, herba paralisis (die heet van den sommeghen primula veris), schijtcruijt, elc I, nempt santorie die minste, dragma, nempt beversijn, mostaertsaet, elcx I unche, saet van cubeben I dragma, stoot se al, dan siedt se in wijn ende water elcx I pont tot dat derdendeel versoyen is, doeghet doer eenen doec, met luttel gescuympt honichs suetet des dranckx. Neemt tsmerghens ende tsavons al lau telker reysen in IIII uncen. Als desen dranck uut es nempt dese pillen als: Neemt van den clonten der pillen van euforbio ende der stinckender pillen elcx I ½ dragma, mingt se met syrope van sticados ende maecter, VII. Daer na om te stercken, nempt van dyacostoreum ende dyamuscus. Teghen de iecht der tongen dickwil gorghelende is dien ghesyden dranck oeck goet, daerom is hi goet den genen die haer stemme midts populsien in die tonghe verloren hebben.

Tegen de watersucht ende die gheel vrou, siedt wilde savie met de sayen die doen pissen ende diuretike sijn als venkelsaet, petercelisaet, spargussaet, etc in de sappen van eppe, van endivie ende herstonghe. Daer nae neempt dese pillen als van den clonten der pillen van mesereon, der pillen van grisecum ende der pillen van rebarben, elcx 1 scrupel, mingt se met oximel squilliticum ende maect er IX. Dan om sterken nempt van dyalecca of van dyarodon abbatis. Teghen de lange wormen, sied wilde savie met kerne van persiken.

Seghen tenasmonen (ende es een appetijt van schijten sonder doen) siedt wilde savie met bivoet ende wollecruit in wijn, daer in setten al werm ende die werme cruyden onder den ers.

Wilde savie met yeder savie dye in de hoven wast ende venkelsaet in wijn ghesoyen drincket tegen emigraneam (dats pijne in deen helft van den hope) Die siedinghe es oeck goet tegen die pijn der genuen ender der voeten.

XX (Salvia pratensis) (1) Salvia agrestis is heet en droog in de tweede. Dyaf zegt dat het ambrosiana genoemd wordt en een soort van bijvoet is die Tanacetum heet. Hetzelfde zegt ook Pandecta.

Het is goed tegen gewone jicht en tegen deelachtige of gedeeltelijke jicht als je het zo maakt: ‘Neem wilde Salvia, herba paralisis (die door sommige Primula veris genoemd wordt) schijtkruid, van elk een (?); neem van de kleine santorie een maal 3,9 gram; neem van bevergeil en mosterdzaad, van elk een ons; van het zaad van kubeben een maal 3,9 gram; stamp dit klein, dan kook je het in wijn en water, van elk een pond; totdat een derde deel verkookt is, dan doe je het door een doek en met wat afgeschuimd honing maak je deze drank zoet. Neem ’s morgens en ’s avonds elke keer vier ons lauw in. Als deze drank op is dan neem je deze pillen als: ‘Neem van de wortels de pillen van Euphorbia en van de stinkende pillen, (2) van elk een anderhalf maal 3,9 gram; meng het met siroop van sticados lavendel en maak er zeven’. Daarna neem je om te versterken van beversgeil en muskus. Door dikwijls met deze drank te gorgelen is het ook goed tegen jicht van de tong en daarom is het goed voor diegene die hun stem door het trillen van de tong verloren hebben. Tegen waterzucht (3) en geelziekte, kook wilde Salvia met zaden die laten plassen en diuretica zijn (4) zoals venkelzaad, peterseliezaad, aspergezaad etc. in het sap van eppe, van andijvie en van hertstongen. Daarna neem je deze pillen als uit de hoop de pillen van mezereon, de pillen van aardrook en de pillen van rabarber, van elk 1,3 gram; meng het tezamen met oxymel van zeeui en maak er negen. Dan neem je om te versterken van dyalecca of van dyarodon abbatis.

Tegen lintwormen kook je wilde Salvia met perzikpitten.

Tegen tenasmonem (dat is graag naar toilet willen zonder te kunnen) kook wilde Salvia met bijvoet en wolkruid in wijn, daarin zit je warm met het warme kruid onder de aars.

Wilde Salvia die met de gewone Salvia die in de hoven groeit en venkelzaad in wijn gekookt wordt drink je tegen migraine (dat is pijn in de ene helft van het hoofd) Dit kooksel is ook goed tegen pijn van de zenuwen en de voeten.

XXI Hondert hoyen oft wilde lelien oft affodillus of albunum is heet ende droghe in den derden graet, Platearius. Het doet pissen, het doet den vrouwen haer stonden comen, het verdrijft pijn dye van slaen of stoten comt.

Dat sap van affodillus, eppe ende reijnvaen met de wortelen van bruscus, spargus, venkelsaet en peterceliesaet siedt met wijn, want het is tegen die voorgenoemde goet.

Poyer dese wortel is goet tegen dye verrotte sweren of stinkende. Affodillus met wijn ghesoyen es tegen diergelike sweren goet als men der me wast.

Dat sap des cruyts met wijnsteen, mirren ende met sofferaen ghemingt es goet tegen gheswil omtrent den ogen of tegen ordeolen. (dats een lange apstonien der gheesten, geluc of een cleyn apstonie in dat ende des oegschels).

Het sap der af lau in de oren gedaen.

Met den sap van onderave gemingt is goet tegen die pijne der tanden ende tegen die pijne der’ooren ist zonderlinge helpe. Tegen dat uutvallen van den haer siedt die wortel van affodillus met agherande in loghe ende daer mede waschet het hooft.

Die wortel met zemelen van tarwe in water gesoyen verdrijft die smetten uut den aensicht die van der sonnen comen.

Water daer die wortel in gesoyen is vermorwet den lichaem.

Effodillus is den serpenten zeer contrarie.

Die wortel met olie ghestoten of met honich daer met gestreken die plaetse die sonder haer is doet haer wassen.

Teghe ghebrec in der blasen als coupisse ende diffurie (dats nu wat pissen ende over een ure noch wat etc): Nemet affodillium, milie folis, eppesaet, sieghet in wijn op de helft, ghevet met suker.

Als men seet:. Neemt affodillus, versteet men die wortel.

Teghen de watersucht uut couder saken als fleumantia ende yposarcham: Neemt van den sap van affodillen, van der middelder scorsen van vlier ende adeck elcx IIII onchen, eppesaet, spargi, brusci elcx II dragma, gestoten, siedt se in wijn met weynich eeckx tot derdendeel versoyen es, doer eenen doeck ghedaen, suetet met suyker, desen dranck is den besten boven alle drancken tsegen dergelijcke siecten. Als hy gedroncken es: Nempt van pillen mezereon ende van stinckende pillen elckx een ½ dragma, turbich een ½ dragma, scrupel : zz een greyn, ming se met oximel squilliticum ende maect er af IX. Daer na om te sterken:. Neemt van dijalacca oft diacurcuma of dijacostum.

XXI Honderd hoofden, affodillen. (Asphodelus albus) Honderd hoofden, wilde leliën, affodillen of albunum is heet en droog in de derde graad volgens Platearius. Het laat plassen, het laat bij de vrouwen hun stonden komen en het verdrijft de pijn die van slagen of stoten komt. Het sap van affodillen, eppe en reinvaarn dat met de wortel van Ruscus, asperge, venkel- en peterseliezaad met wijn gekookt wordt is tegen het eerdergenoemde goed.

Het poeder van deze wortel is goed tegen verrotte of stinkende zweren. Affodillen met wijn gekookt zijn tegen dergelijke zweren goed als je ermee wast.

Het sap van dit kruid dat met wijnsteen, mirre en met saffraan gemengd is goed tegen gezwellen rondom de ogen of tegen ordeolen. (dat is een lange blaar van de luchtwegen, net zoals een kleine blaar op het einde van de oogschellen) (1)

Het sap hiervan wordt lauw in de oren gedaan. Als het met het sap van hondsdraf gemengd is het goed tegen tandpijn en tegen oorpijn is het een bijzonder goede hulp. Tegen het uitvallen van haar kook je de wortel van affodillen met averone in loog en daarmee was je het hoofd.

Als de wortel met tarwezemelen in water gekookt wordt verdrijft het de smetten uit het gezicht die van de zon komen.

Het water waar de wortel in gekookt is vermurwt het lichaam.

Affodillen zijn de serpenten zeer tegengesteld. Als je de wortel met olie of met honing stampt en strijkt op de plaatsen die zonder haar zijn laat het daar haar groeien.

Tegen gebreken in de blaas als aandrang tot plassen en dysurie (dat is nu wat plassen en over een uur noch wat, etc.): ‘Neem affodillen, steenzaad en eppezaad, kook het in wijn tot op de helft en geef het met suiker’.

Als men zegt: ‘Neem affodillen’, bedoelt men de wortel.

Tegen waterzucht die uit koude zaken stamt als leucofleumantia (3) en yposarcham: ‘Neem het sap van affodillen, de middelste schors van vlier en van kruidvlier, van elk vier ons; eppezaad, asperge en Ruscus, van elk twee maal 3,9 gram; stamp het en kook dit in wijn met wat azijn totdat een derde deel verkookt is, dan doe je het door een doek en maak het zoet met suiker, deze drank is de beste van alle dranken tegen dergelijke ziekten’. Als het gedronken is: ‘Neem dan van de pillen van mezereon en van de stinkende pillen, (2) van elk een half maal 3,9 gram, van turbith een half maal 3,9 gram en een derde deel van een 0, 65 gram; meng het met oxymel van zeeui en maak er negen’. Daarna om te versterken:’ Neem van de dijalacca of sap van Curcuma of Costus’.

XXII Waterwilghe oft agnus castus es een boem heet ende droghe in den derden graet, Serapio. Hebbende macht subtijl oft claer te maken en te verwandelen. Het heeft oeck macht af te snijden ofte verbieden oncuysheit (dats minnen sonderlinge dat saet gheten) Van desen boem besicht men in medicinen de blayers der bloemen ende dat saet.

Waterwilge ghesoyen doet den vrouwen haer stonden comen.

Het saet wel geten doeget thoft sweeren, oeck doeghet diepe slapen.

Tsegen der leveren of milten siedt waterwilge, hertstongen, alsen, calissihout in wijn, doer eenen doec ghedaen gesuet met suker te drincken. Teghen de watersucht es dat self goet met oximel ghedroncken.

Teghen herdicheyt des buyckx of der melten: Nemt saet van waterwilghen, gearoeken II dragma, witten hoemschwortel ghestoten met den gronde of dat dicke van der olien tot weynich wijns ende maect salve. Daer me strijckt de plaetsen der milten of des buyckx der verherd es. Tegen dat quijt worden van sperma (dats der naturen in den slaep) is goet om een plaestere ghemaeckt van bloemen oft blayers des booms met beversijn ende eeck, als men se op die manlicheyt leet.

Tegen die oncuysheyt gheeft te drincken van den sap der waterwilgen daer beversijn in ghesoyen es. Een sponcie in ende uut ghedout in der siedinge van waterwilghe op die manlijchijt gheleyt bedwingt die oncuysheit. Sommegghe maken van den blayeren een bedde, omdat si suver souden sijn. Sommeghe dooden de oncuysheyt, dat sperma of de nature vergrovende met desen dranck gedroncken oft met eender sponcien ontrent de manlickheyt als voer: Als lachticksaet, psilizaet de IIII cou sayen (als citrullen, melonen, cucumeren ende couworden) porcellijnsaet met eeck ende veriuijs ende weynigh camphora ghesoyen. Sommegen verteeren sperma met desen, als rute, mageleyne, waterwilghe, comijn, dille, cattencruyt, ende diergelijke want si sijn heet, opende ende de winden verterende. Ende somentacie met eender sponcien in dese siedinghe droecht de overvloedicheit der moyer horen mont nauwende, maket die moyer bequaem te ontfanghen, als van waterwilghe, haenencam ende bivoet.

Teghen litargiam (dats een apstonie achter in de hersenen): Neemt waterwilghe, beversijn, eppe ende savie, siedt se in sout water, daer mee enibroceert of beghetet hoot achter, Pandecta, Platearius.

XXII Waterwilg. (Vitex agnus-castus) Waterwilg of agnus castus is een boom die volgens Serapio heet en droog is in de derde graad. Het heeft de kracht om fijn of zuiver te maken en te veranderen. Het heeft ook de kracht om af te snijden of om de onkuisheid tegen te gaan (dat is minnen zonder dat er zaad gaat) Van deze boom gebruik je in medicijnen de bladeren, bloemen en het zaad.

Gekookte waterwilg laat bij de vrouwen hun stonden komen.

Als het zaad gegeten wordt krijg je last van hoofdzweren, ook laat het diep slapen.

Tegen de lever of de milt kook je waterwilg, hertstongen, alsem en zoethout in wijn, dit doe je door een doek, maak het zoet met suiker en geef het te drinken. Tegen waterzucht (1) is hetzelfde goed, maar wordt dan met oxymel gedronken.

Tegen hardheid van de buik of van de milt: ‘Neem van het gebroken zaad van waterwilg twee maal 3,9 gram en gestampte witte heemstwortel, meng het met het grove deel of het dikke van olie en met wat wijn en maak er een zalf van. Daarmee bestrijk je de plaats van de milt of de buik waar die verhard is’.

Tegen het kwijtraken van sperma (natte dromen) is het goed om een pleister te maken van de bloemen of bladeren van deze boom met bevergeil en azijn, leg dit op de mannelijkheid.

Tegen onkuisheid geef je van het sap van de waterwilg te drinken waar bevergeil in gekookt is. Een spons die in het afkooksel van waterwilg gedompeld en op de manlijkheid gelegd is bedwingt onkuisheid. Sommige maken van de bladeren een bed omdat ze zo zuiver willen blijven. Sommige doden de onkuisheid doordat ze het sperma van de natuur grover maken door deze drank te drinken of met een spons omtrent de mannelijkheid zoals eerder is beschreven en door slazaad, Plantago psylliumzaad (2) de vier koude zaden (als citrullen, meloenen, komkommer en kauwoerde) posteleinzaad met azijn en jus en wat kamfer tezamen te koken. Sommigen verteren het sperma met deze kruiden als ruit, majoraan, waterwilg, komijn, dille, kattenkruid en dergelijke want zij zijn heet, openen en verteren de winden. En warme stoving met eenzelfde spons die in dit kooksel gedaan wordt verdroogt de overvloed van de baarmoeder, vernauwt haar mond en maakt de baarmoeder geschikt om te ontvangen; in het kooksel zit wat waterwilg, hanenkam en bijvoet. Tegen litargiam (dat is een blaar achter in de hersenen): ‘Neem waterwilg, bevergeil, eppe en Salvia, kook het in zout water, daarmee enibroceert of begiet je het hoofd van achteren’, volgens Pandecta en Platearius.

XXIII Bernage of bernaidge of borago is heet ende voechtigh in den iersten graet, waer af de blayeren als si groen sijn der medicine bequaem zijn, maer droog niet, daerna dat zaet. Bernaige maect goet bloet daerom gesoyen eest bequaem den ghenen die van langher siecten ghenesen. Oec es si goet teghen den hert vanck, teghen dat in onmacht gaen, ende den melancolosen, met vleesch of in manier van pottagien gheten.

Tegen sincopium (dat es in onmacht oft van hem selven te gaen): Neempt I pont van den sap van bernagien, wijn daer citrum in ghesoyen es, I quar, been van dat herte des herts, I dragma, minget met suker ende drinckt er af smergens en tsavons so veel als ghi wilt.

Tsege verstoppinge der milten ende tegen melancolie of de quarteyne: Neemt I pont van den sap van bernagien, hertstongen, cuscute of wranghe in de vlasse elck een ½ hant seneblayren, der wortelen brusci, spargi ende der sayen van venkel, peercelle, anijs ende calissihout elcx I1/2 unche, sied se al in wijn ende water elcx I½ pont, tot dat IV deel versoyen es, alst doer eenen doeck ghedaen es doetter suker in. Van desen syrope neempt telker reysen I½ glaesken tsmerghens ende tsavonts. Daer nae nempt van den clonten der pillen van rebarben, ende de lapide lazuli elcx een 1/2 dragma, met syrope van hertstongen maeckt pillen IX. Dan om te stercken, nempt daer nae I dragma van drijakel met lutter wijns of dijacorus.

De wortel van bernage en es der medicinen niet goet.

Het cruyt al rouw gheten met ossentonge maket goet bloet.

Tsege die gheel vrou es hoer sap goet, of dat cruyt met milden in vlees ghesoyen, daer af dat sap ghedroncken.

In wermoes oft pottagye met bernage, beten, petercelie in vleessop gesoyen gheeft goet voetsel.

Bernaedse heeft uut zijn der eygher macht dat hert te stercken, daerom es water daer af seer hertelijcken ende doech in veel siecten. Seneblayeren in hoer watere ghesoyen, daer af syrope ghemaetst es goet den siecken die seer gheflaut sijn ende ghecranckt, Serapio, Pandecta.

XXIII Bernagie. (Borago officinalis) Bernagie, bernaidge of Borago is heet en vochtig in de eerste graad waarvan de groene bladeren het beste medicijn zijn, maar droog niet, daarna het zaad. Bernagie maakt goed bloed daarom is het gekookt goed voor diegene die van lange ziektes genezen. Ook is het goed tegen hartkramp, (1) tegen het in onmacht gaan (2) en voor de droefgeestige om het met vlees of als stamppot te eten.

Tegen syncope (dat is in onmacht of van je stokje gaan): ‘Neem een pond bernagiesap; een kwart pond wijn waar citroenen in gekookt zijn; een maal 3,9 gram been van het hart van een hert; meng het met suiker en drink er ‘s morgens en ‘s avonds van zoveel als je wil'. Tegen verstoppingen van de milt en tegen droefgeestigheid of de vierdaagse (3) koorts: ‘Neem een pond van het sap van bernagie; hertstongen, Cuscuta (of warkruid in het vlas) van elk een halve hand; sennebladeren, de wortels van Ruscus en asperge, de zaden van venkel, peterselie, anijs en zoethout, van elk anderhalf ons; kook dit alles in wijn en water, van elk anderhalf pond; totdat het vierde deel verkookt is en als het door een doek is gedaan doe je er suiker bij’. Van deze siroop neem je elke keer anderhalf glaasje ’s morgens en ’s avonds. Daarna neem je van de hoop de pillen van rabarber en lapis lazuli, van elk een half maal 3,9 gram; met siroop van hertstongen maak je negen pillen. Dan neem je daarna om te versterken een maal 3,9 gram van knoflook met wat wijn of sap van Acorus.

De wortel van bernagie is niet goed als medicijn. Als je het kruid rouw met ossentong eet maakt het goed bloed.

Tegen geelzucht is het sap goed of kook het kruid met melde in vlees en drink daarvan het sap.

In warme moes of als stamppot met bernagie, bieten en peterselie in vleessap gekookt geeft het goed voedsel.

Bernagie heeft uit eigen macht de kracht om het hart te versterken, daarom is het water dat daarvan gekookt is hartversterkend en doet het goed in veel ziekten.

Sennebladeren die in het water ervan gekookt zijn waarvan een siroop gemaakt is is goed voor de zieken die zeer krachteloos en ziek zijn volgens Serapio en Pandecta.

XXIIII Ossentonge oft buglossa oft lingua bovis, dat is allele ens, want het ghelijckt der tongen van den osse. Het es heet ende nat uut sijnre ierste macht, zijn II machts is dat goet es den hoestende mensche, van scerpicheit der longheren. Aldus sap van ossentongen: I pont, yspe, mellisse elcx 1½ hant, der wortelen van selie, van yreos, van enula campana (of alant) en van calissihout elcx I½ unche, vighen, VII in ghetael, siedt se al in II pont waters toet dat de helft versoyen is, dan doir eenen doec ghecleert ende met honich dat afgeschuijmt es ghesuet, maeckter af dranck, dien gheeft al lau tsmerghens ende tsavons telken V unche. Als hy ghedroncken es so nempt omtrent middernacht dese pillen: Nempt van de clonten der pillen van agaricus, I dragma, goet agaricus een ½ scrupel, salis gemme 1 greyn, met syrope van calissihout, maeckt IX pillen. Daer na: Nempt dyapenidium of dijaijris salomonis om te stercken, ten lesten strijket de borst met der salven van dijaltea met weinich olien van zueter amandelen ghemingt, tsmerghens ende tsavons.

De derde macht van ossentonghe es dat hert te verbliden als men se met vleesch siet oft int werm moes doet dat int vleeschsop ghesoyen es. Of met wijn siedt, dien wijn heeft de selve macht. Serapio.

Als de blayeren van ossentonge worden verbrant, so sijn se goet tsegen die lopinge der tanden of des tantvleesch, dat self es oeck goet teghen alcolaz. (dat sijn puystkens in den mont, sonderlinge die den jonghen kinderen comen uut hitten des monts)

Die proprieteyt van ossentongen es die coleren te reynen ende die melancolie Ende als yemant hoer wilt nemen, so sal hy tsap daer af met senepoyer, met weinich ghingebeers ende lutter suker nemen, Mesue.

Sap dair af met bolus armenicus (dat is roy eerden) ende met weynich mellicratum (dats wijn met water gesoyen ende honich ghemingt) es goet tseghen der hertvanck, Pandecta.

XXIIII Ossentong. (Anchusa officinalis) Ossentong, buglossa of lingua bovis is allemaal hetzelfde want het blad lijkt op de tong van een os. Het is heet en nat in zijn eerste kracht, zijn tweede kracht is dat het goed is voor de hoestende mens vanwege de scherpheid van de longen. ‘Neem hiertegen een pond van het sap van ossentong; van hysop en Melissa van elk een halve hand; de wortel van selderij, van Iris, van Inula campana (of alant) en van zoethout, van elk anderhalf ons; zeven vijgen en kook dit alles in twee pond water tot dat de helft verkookt is, dan zuiver je het door een doek en maak het zoet met afgeschuimde honing zodat je een drank hebt waarvan je ‘s morgen en ‘s avonds telkens vijf ons lauw geeft’. Als dit gedronken is dan neem je rond middernacht deze pil: ‘Neem van de wortels de pillen van cantharel een maal 3,9 gram; van goede cantharel een half van 1,3gram; van zoutsteen een 0, 65 gram; en met siroop van zoethout maak je er negen pillen van’. Dan daarna: ‘Neem dyapenidium of dijaijris salomonis om te versterken en tot slot bestrijk je de borst ’s ochtends en ’s avonds met de zalf van het sap van Althaea dat met wat olie van zoete amandelen gemengd is.

De derde kracht van ossentong is om het hart te verblijden als je het met vlees kookt of het in warme moes doet dat in vleessap gekookt is. Of kook het met wijn, volgens Serapio heeft die wijn dezelfde kracht.

Als de bladeren van ossentong verbrand worden dan zijn ze goed tegen het lopen van de tanden of van het tandvlees. Hetzelfde is ook goed tegen alcolaz (dat zijn puistjes in de mond en vooral bij jonge kinderen die uit de hitte van de mond komen. (1)

De voornaamste kracht van ossentong is om de rode gal en de zwarte gal te reinigen. En als iemand het in wil nemen dan moet hij volgens Mesue het sap daarvan nemen met sennepoeder, met wat gember en wat suiker.

Het sap daarvan dat met bolus armenicus (dat is rode aarde) en met wat mellicratum (dat is wijn dat in water gekookt en met honing gemengd is) is volgens Pandecta goed tegen hartkramp. (2)

XXV Bottonie of betonie, dat es betonia, die is heet ende droeghe in den derden graet. Hebbende macht af te drogen ende grove humoren te besniden of te cleyne. Si heeft de macht den steen der nieren oft der blasen te breken, ende doet den vrouwen hoer stonden comen. Oeck es si goet tsegen pijne der sijden ende tsegen verstopping der milten als men de wijn drincket daer si met hertstongen, venkelwortel in ghesoyen is. Dien selven dranck, als dair me ghesoyen, siedt de wortelen van spargi ende brusci sonderlinge es goet tegen de watersucht uut couder saken.

Bottonipoyer met mirren ende weynigh soffraen ghemingt gheneest de wonden des hoofs.

Teghen pijn der tanden es goet bottonie met onderave in eeck ghesoyen daer me die tanden ghewasschen.

Tegen duysternisse des ghesichs, mingt bottoniewater met poyer van aloe, epatici ende luttel gebroken der tuchien ende droghet met druppelen smaels in de oogen.

Bottonie, alsem ende cubeken in wijn ghesoyen es goet tegen hooftswere, sterkende den genuen. Bottonie met reems spica ende cubeben in loeghe ghesoyen ende daer me dat hoft ghewasschen, dicke, es goet tseghen dat omdraijen der ooghen als vertigo ende tseghen hooftsweer, dat self is oeck goet teghen die vallende sieckte.

Tseghen die venineghe beten, siedt betonie in wijn, leg se daer op.

Teghen suere of amper oprupsinghe: Nempt wijn, der bottonie ende lutter poyer van galgaen in ghesoyen es.

De wortele van bottonie ghesoyen met bloemen van wilt soffraen, dan ghedroncken met ijdromel doet seer die flumen overgheven.

Bottonie in wijn gesoyen is goet teghen dat letsel der medicinen die doen sterven, Serapius.

Wijn daer in ghesoyen es bottonie met bolus armenus ghemingt is goet denghenen dye bloet uut der borst spouwen.

Tseghen dat fleerfijn: Nempt wijn daer in ghesoyen bottonie, adick ende scijterwijt, dat self is oeck tseghen colicam goet.

Wijn daer bottonie in ghesoyen is goet den vrouwen die baren ende gheen cortsen en hebben. Ende dye den corts hebben is bottoniewater goet. Pandecta, Serapio, Platearius.

XXV Betonie. (Stachys officinalis, oude naam was Betonica officinalis) Bottonie, betonie is betonica is heet en droog in de derde graad. Het heeft de kracht om af te drogen en de grove levenssappen te besnijden of te verkleinen. Het heeft de kracht om de steen in de nieren of de blaas te breken en laat bij de vrouwen hun stonden komen. Ook is het goed tegen pijn van de zijde en tegen verstoppingen van de milt als je de wijn drinkt waar het met hertstongen en venkelwortel in gekookt is. Dezelfde drank, als waar het in gekookt is, daarin kook je de wortel van asperge en Ruscus en dat is bijzonder goed tegen waterzucht (1) die uit koude zaken komt.

Betoniepoeder die met mirre en wat saffraan gemengd is geneest de wonden van het hoofd. Tegen pijn van de tanden is het goed om betonie met hondsdraf in azijn te koken en daarmee de tanden te wassen.

Tegen slecht zien meng je betoniewater met het poeder van Aloë epatica en wat gebroken tuchia en doe het met enkele druppels per keer in de ogen.

Betonie die met alsem en cubeben in wijn gekookt is is goed tegen hoofdzweren en versterkt de zenuwen.

Betonie die met roomse spica en cubeben in loog gekookt zijn en als daarmee het hoofd veel gewassen wordt is goed tegen het omdraaien van de ogen zoals vertigo en tegen hoofdpijn, hetzelfde is ook goed tegen vallende ziekte.

Tegen venijnige beten, kook betonie in wijn en leg het daarop.

Tegen zure of bittere oprispingen: ‘Neem wijn waar betonie en wat poeder van galigaan in gekookt is’.

Als je de wortel van betonie kookt met de bloemen van saffloer en het drinkt met hydromel (dat is honingwater) zorgt dit ervoor dat je veel slijm (uit de longen) overgeeft.

Betonie die in wijn gekookt is is volgens Serapio goed tegen schade van medicijnen die laten sterven.

Wijn waar betonie in gekookt is en dat met bolus armeniacus gemengd is goed voor diegene die bloed uit de borst spuwen.

Tegen jicht: ‘Neem wijn waar betonie, kruidvlier en schijtwit in gekookt zijn, hetzelfde is ook goed tegen koliek’.

Wijn waar betonie in gekookt is is goed voor de vrouwen die baren en geen koorts hebben. En voor diegenen die wel koorts hebben is betoniewater goed, Pandecta, Serapio en Platearius.

XXVI Berenclauwe oft branca ursima is cruijt dat heet ende nat es in den tweeden graet. Het heeft dye macht te morwen, te ripen ende te saechten den lichaem tseghen die dorrigheyt der genuen ende der leen, tseghen verherde apstonien ende tsehen de hertheyt der milten. Maeckt een salve van berenclauwe, van witten hoemschwortel, van den saye van fenigreeck ende lisaet ghesoyen in gemeyne olie ende ghecleert, dan daer toe was dat genoch si ghedaen. Dese salve is ghemeijnlic tsegen alle verherde apstonien goet.

Tseghen letsel dat in die borst es uyt taye flumen, die behoeven verworwinghe op dat si te sachtelijc uut de borst moghen lossen, voer der ghemeyn olye, olie van sueten amandelen ghenomen es beeter der borst ende saecht meer. Item nempt van den sap van beerenclauw IIII unche, savelboom, onser vrouwen wiechstroe, bivoet, agherhande, alsem, savie, mageleyne, rosenmarijn elcx I hant, kaneel, spica nardi, comijn, galegaen elcx II dragma, stoot se al ende siedt se met wijn tot dat hi versoyen es, dan douwet wel uut dat sap, daer toe mingt wyt was dat ghenoch si ende maect er af morwe salve. De voergheneemde cruyden achter nae toe doende, daer me strijckt den lichaem ende ander plaetsen die pijne van flumen of winden hebben. Dese salve es goet teghen de pijne der moyer ende ander pijnen uut flumen oft van winden comende. Beerenclauwe met gheytensmeer ende hoemschwortel in lutter wijns ghemingt es goet tseghen dye pijne der iuncturen of leen, oeck ist goet teghen die uutreckinghe der leen, als ment daer op strijckt.

Tseghen pijne der dermen ende barringhe der pissen, siedt berenclauwe, hoemschblaijeren ende saet dat psilium heet in water, sonderlinghe eest goet tegen den dorst en apstonien van den eerse ende teghen verwoede beeten. Pandecta, Platearius.

XXVI Berenklauw. (Heracleum sphondylium) Berenklauw of branca ursina is een kruid dat heet en nat is in de tweede graad. Het heeft de kracht om te vermurwen, te rijpen en het lichaam te verzachten. Tegen de dorheid van de zenuwen en van de leden, tegen verharde blaren en tegen de hardheid van de milt. ‘Maak een zalf van berenklauw, van witte heemstwortel, van het zaad van fenegriek en lijnzaad, kook het in gewone olie en zuiver het, dan voeg je daar zoveel was bij als genoeg is’. Deze zalf is gewoonlijk tegen alle verharde blaren goed.

Tegen het letsel in de borst dat uit taai slijm (1) is ontstaan en dat vermurwt moet worden zodat het zacht uit de borst zal lossen: ‘Neem voor de gewone olie de olie van zoete amandelen, dat is beter voor de borst en verzacht meer’. Item; ‘Neem van het sap van berenklauw vier ons; van savelboom, onze vrouwen wiegstro, bijvoet, averone, alsem, Salvia, majoraan en rozemarijn van elk een hand vol; van kaneel, nardus, komijn en galigaan, van elk twee maal 3,9 gram; dit stamp je en kook het met wijn tot dat het verkookt is, dan duw je het sap er goed uit, daarbij meng je zoveel witte was als genoeg is en maak er een murwe zalf van’. De voorgenoemde kruiden, van de laatste af aan, gebruik je dan om het lichaam en andere plaatsen te bestrijken die pijn van slijm of winden hebben. Deze zalf is ook goed tegen de pijnen van de baarmoeder en andere pijnen die uit slijm of uit winden komen.

Berenklauw die met geitensmeer en heemstwortel in wat wijn gemengd is is goed tegen pijn van de gewrichten of van de leden, ook is het goed tegen uittrekking van de leden als je het daarop strijkt.

Tegen pijn van de darmen en het brandend plassen, kook berenklauw, heemstbladeren en zaad dat psilii (2) heet in water, dit is bijzonder goed tegen dorst en de blaren van de aars en tegen beten van dolle (honden). Pandecta en Platearius.

XXVII Beete of bleta of beeta is cout ende nat. Ende es twederleye als witte ende swerte. Der witte heeft macht af te droghen, te sachten, te vochteghen ende te vercouwene. Maer dye swerte heeft eenderhande scerpe suerachtiheyt (dat es stipticiteijt) daerom stopt de swerte den lichaem.

Dye witte met hoerder vochticheit purgeert den lichaem of doet ter cameren gaen, dairom is si goet den gestopten in vleesch ghesoyen.

Van den sap van beeten met honich ende weynich ghinbeers in den nose weynich ghedaen wort men niezende, al so rumen de overvloedicheyn der hersenen.

Dat sap van beeten met donderbaert ghemingt verbiedt die apstonien te comen, dat selve met eeck ghemingt es goet tseghen dat heylich vier of teghen ignem sacrum (dats allevenleens) ende teghen de erispille. (dats een apstonie van vierachtigher coleren).

Beete te veel ghenomen bijt der maghe ende die dermen, alle beye die manieren van beeten sijn van wenich voetsel om dye soutachheyt die in hem es, Serapio. Maer beete es goet om te openen die verstopping der leveren ende der milten als men se met hertstonge siedt ende eet. Tegen scellinge des hofs, tsegen neeten of lusen, wasschet hoet met dye siedinghe daer beete wortel ende agherande in ghesoyen es.

Teghen plecking of morphea, mingt sap van beeten met sal nitrum ende wast si dae me, dat selfs is oeck goet teghen bedriechteghe sweeren, dat quaet vleesch af wassende, oec tegen sweringhe in den mont, ooc tegen impetiginem (dats een smettinge in dat vel die roewchtich of rou es) ende het gheneest die sweeren van den noese.

Dat hoot met sap van beeten ende agherande ghestreken es goet tsegen alopicie ende doet dat haer wassen.

Beete ghesoien is goet tegen den dorst.

Beete met mostaert ende eeck gheten is goet den ghebreckeghen in die milte, hoer lijen meer medicinen dan voetsele, Dyaf int capittel bleta seet, beete met mostaert gheten es goet den siecken, in die lever ende milte.

Met wit van den eye opt heylich vier ghestreken bedwinghet ende gheneset.

Tsap van beten lau in die ooren gedaen is goet tegen de pijn in die oren.

Ende opt lickteeken, doncker bleeckheyt of swertheyt ghestreken der quetsinge, gheneest. Pandecta.

XXVII Biet. (Beta vulgaris) Biet, bleta of beeta is koud en vochtig. Er zijn twee soorten als wit en zwart. (1) De witte heeft de kracht om af te drogen, te verzachten en te bevochtigen en te verkoelen. Maar de zwarte heeft een bijzondere scherpe zuurachtigheid (dat is stipticiteit) daarom stopt de zwarte de loop. (2) De witte laxeert met haar vochtigheid het lichaam of laat naar toilet gaan, daarom is het goed voor de verstopte als je het in vlees kookt. Als er wat sap van biet met honing en wat gember in de neus gedaan wordt laat het niezen en ruimt het de overvloedigheid van de hersens op. (3)

Het sap van biet dat met donderbaard gemengd is voorkomt dat er blaren komen. Hetzelfde dat met azijn gemengd is is goed tegen het heilig vuur of ignis sacrum (dat is allemaal hetzelfde) en tegen erisypelas. (dat is een blaar van een vuurachtige kleur)

Als je te veel biet eet dan bijt het de maag en de darmen, alle beide soorten biet geven volgens Serapio weinig voedsel vanwege de zoutachtigheid die in hen is. Maar de biet is goed om de verstopping in de lever en de milt te openen als je het met hertstongen kookt en eet.

Tegen roos op het hoofd, tegen neten of luizen, was het hoofd met het kooksel waar de bietwortel en averone in gekookt zijn.

Tegen plekken of morfeem (4), meng het sap van biet met sal nitrum en was het daarmee, hetzelfde is ook goed tegen bedrieglijke zweren want het wast het kwade vlees er af, ook tegen zweren in de mond en tegen impetigo (dat is een huidbesmetting die ruwachtig of rouw is) en het geneest de zweren van de neus.

Als je het hoofd met het sap van biet en averone bestrijkt is dat goed tegen alopecia (5) en laat het haar groeien.

Gekookte biet is goed tegen dorst.

Als je de biet met mosterd en azijn eet is het goed tegen de gebreken van de milt, het geeft meer medicijn dan voedsel in je af. Dyaf in het kapittel van biet zegt dat als je bieten met mosterd eet het goed is voor de ziekten van de lever en van milt.

Als je het met het wit van een ei op het heilig vuur strijkt bedwingt en geneest het die.

Als je het sap van bieten lauw in de oren doet is dat goed tegen pijn in de oren.

En als het gestreken wordt op een litteken, donkere bleekheid of zwartheid van kwetsingen (6) geneest het die volgens Pandecta.

XXVIII Teskenscruyt of bursa pastoris of sanguinaria es cout van complexien, hebbende een stoppende of stiptike cracht. Sij es tweerley, de een heeft blayeren in maniere eender tesschen, die ander heet centinodia ende es een cruyt op die eerde cruypende, hebbende blayeren ghelijc rute ende saet omtrent die blayeren. Het heet oock lingua passerina of muschen tonghe. Dese cruyden syn seer goet tsegen heete apstonien als erispillen (dat sijn apstonien van vierigher coleren) ende tseghen flegmonem (dat sijn apstonien of puysten van heeten bloede) als teskenscruijt met eeck ghestoten daer op es gheleet, want het weerstaet die materie dy ten apstonien wert sou loopen. Het is oeck een overste medicine den diffenterias (dat sijn die den lichaem root met scaffeling van dermen hebben) ende den bloet spouwende menschen, als teskenscruyt met weegbre ende met bolus armenus in reghewater ghesoyen, daer af ghedroncken, toet den lichaem achter blijft. Buyten op die dermen so leght teskenscruyt, weeghebree, bolus armenus ende wit van den eye met reghewater ghesoyen want het seer helpt. Dat sap van teskenscruyt es seer heylende die bloijeghe wonden, tes oeck toet sweeren in die ooren met vuylicheyt vervult ende dat etter daer sijnde droeghet. Oec ghesoyen in reynwater met een cruyt dat persicarie heet (want het den persenblayeren ghelijckt, hebbende swerte plecken ende wast by dat water) es goet tseghen den loop der stonden van de vrouwen, van onder met eender sponcien daer in ende uut ghedout, omtrent den dijen al werm gheleyt helpt teghen dat selve oock.

Tsap van teskenscruyt ghedroncken es goet tseghen dat bloet spouwen, helpende teghen die coupisse ende doet wel pissen.

Met wijn ghedroncken es goet tseghen die fenijnige beeten.

Tegen dat heylich vier is goet teskenscruyt met donderbaert ende eeck ghesoyen ende daer op gheleyt.

XXVIII Tasjeskruid. (Capsella bursa-pastoris) Tasjeskruid, bursa pastoris of sanguinaria is koud van samenstelling, het heeft een stoppende of zuurachtige kracht. Er zijn twee soorten, de ene heeft bladeren op de wijze van een tasje, de ander heet centinodia en is een kruid dat op de aarde kruipt, het heeft bladeren als de ruit en zaad rond de bladeren. Het heet ook lingua passerina of mussentong. (1) Deze kruiden zijn zeer goed tegen hete blaren als erisypelas (dat zijn blaren van vurige kleur) en tegen flegmones (dat zijn blaren of puisten die van heet bloed komen) als tasjeskruid met azijn gestampt en daarop gelegd wordt want het weerstaat de materie die naar de blaren toe zou lopen.

Het is ook een prima medicijn tegen diffenterias (dat is een ziekte die de loop rood maakt met afschaven de darmen (2)) en de bloed spuwende mensen als tasjeskruid met weegbree en met Armeense aarde in regenwater wordt gekookt en daarvan wordt gedronken dan laat dit het lichaam goed blijven. Buiten leg je op de darmen tasjeskruid, weegbree en Armeense aarde met het wit van een ei dat in regenwater gekookt is want het helpt zeer.

Het zaad van tasjeskruid heelt zeer goed de bloedende wonden, het is ook goed tegen zweren in de oren die met vuiligheid vervuld zijn, de etter dat daarin is droogt het op. Ook als het gekookt wordt in helder water met een kruid dat persicarie heet (3) omdat het blad op een perzikblad lijkt, het heeft zwarte plekken en groeit bij het water) is goed tegen de loop van vrouwenstonden als het van onder met een sponsje daar in- en uitgeduwd wordt. Als je het warm omtrent de dijen legt helpt het tegen hetzelfde ook.

Als je het sap van tasjeskruid drinkt is dit goed tegen het bloed spouwen, het helpt tegen het aandrang tot waterlozing en laat goed plassen.

Met wijn gedronken is het goed tegen venijnige beten.

Tegen het heilig vuur is het goed om tasjeskruid met donderbaard en azijn te koken en dit daar op te leggen.

XXIX Berberus oft berberis of amiberberis es heet ende drooghe in den tweeden graet, maer die wilde es heet ende drooghe in dat ende van den derden graet. Het es een spruyt met dornen, hoer vrucht is seer stiptic of stoppende ende verwinnende coleram. Dat sap van hoerder vrucht met weghebreewater gheneest ende verbiedt den ouden oft langhen lichaem, ende de vochtigheyen van der moyeren vloyende. Een plaester van der vrucht van berberis gebroken met den sap van diptamus of muysooren ghemaect, trect pilen, doerdnen of ander dingen int lijf stekende uut. Dat sap dese vrucht verbiet den dorst die van hitten compt, sterkende die mage ende de lever die overmits der coleren onnatuerlick verhit is.

Het sap daer af met rooswater ende wit van den eye ghemingt es goet tseghen heete apstonien, daer op gheleet. Ende es goet tseghen den bloyende lichaem uut scaffeling van den dermen als men tsap deser vrucht met weghebree water ende lutter mastike te gaijere drinckt.

Een epitima tseghen de verhittinge der leveren maeckt men van den sappe van berberis met endiviwater ende roije sandelen tsamen ghemingt, legghet dick dit op de lever toet men ghewaer wort hoer vercoelinghe.

Tseghen die ontsteltenisse van den cortse als terciane: Nempt van den sap van berberis ende van endivi elcx I pont, violetten bloemen, I hant vol, der IIII coude sayen II dragma, prumen van damaste, VII, siedt dit tsamen in een ½ pont dat het derdendeel versoyen es, dan doeghet het doer eenen doec ende met suker maeckt een sijroep als voer van anderen sijropen is gheseyt, sal men me dese sijroep nemen. Als hy al ghedroncken es so nempt dese pillen als: Neemt van den clonte der pillen van rebarben, II loot, ende van de pillen van grisecom I loot, dijagridij (dats ghecorrigeerde oft gherechtverdeghe scamonee) III greyn, mingt se met sijrope van adivi ende maecter af pillen, IX. Des anderdaeghs nemet dyarodon abbatis of triasandali om te sterken, daer nae epithimeert de levere als were, Pandecta, Platearius.

xxix Berberis. (Berberis vulgaris) Berberus, Berberis of Amiberberis is heet en droog in de tweede graad, maar de wilde is heet en droog op het einde van de derde graad. Het is een struik met dorens, haar vrucht is zeer zuurachtig of stoppend en overwint gal. Het sap van de vrucht met weegbreewater geneest en voorkomt het oude of lange loop en vochtigheid die uit de baarmoeder vloeit. Een pleister dat van de gebroken vrucht van Berberis met het sap van dictamnus of muizenoor gemaakt is trekt pijlen, dorens of andere dingen die in het lijf steken eruit. Het sap van deze vrucht voorkomt dorst die van hitte komt, het versterkt de maag en de lever die vanwege gal onnatuurlijk ontstoken zijn.

Als het sap daarvan met rozenwater en het wit van een ei gemengd wordt is het goed tegen hete blaren als je het erop legt. En het is goed tegen bloedende loop die uit dysenterie ontstaan is, als je het sap van deze vrucht met weegbreewater en wat mastiek tezamen drinkt.

Een strijksel tegen de verhitting van de lever maak je door het sap van Berberis met andijviewater en rood sandaalhout te mengen, leg het dik op de lever totdat je in de gaten krijgt dat het koeler wordt.

Tegen de ontsteltenis van de koorts als derdedaagse (1): ‘Neem sap van Berberis en van andijvie, van elk een pond; van violenbloemen een hand vol; van de vier koude zaden twee maal 3,9 gram; zeven Damascener pruimen; kook dit tezamen in een half pond (water) tot een derde deel verkookt is, dan doe je het door een doek en met suiker maak je een siroop zoals eerder van andere siropen gezegd is, dan moet je deze siroop nemen’. Als het gedronken is, dan neem je deze pillen als: ‘Neem van de hoop de pillen van rabarber, twee loot; van de pillen van aardrook, een loot; dyagridium (dat is verbeterde of klaargemaakte scammonia) drie maal 0, 65 gram; meng het met de siroop van andijvie en maak er negen pillen van’. De volgende dag neem je dyarodon abbatis of sap van Santalum om te versterken, daarna epithimeert de lever volgens Pandecta en Platearius als vanzelf.

XXX Baselike of baselicon of osimum es tweerleie, de een es gariofilata want si eenen rueck van groffelsnagelen heeft, ende es heet in den iersten graet ende droghe in den II, den dese is van meerder macht, Platearius, uut der macht of conste van Constantijn. Maer dat gheel osimum is heet ende droghe in den iersten graet. Als men in recepten basilicon vindt so sal men dat saet verstaen, in de plaesteren sal men de blayeren nemen. Basilike uut hoeren goeden reuck heeft macht te sterken, te ontbinden, te verteeren, af te droghen ende te suveren. Pandecata, uut de autoriteyt van Dyaf, seyt int capittel van osimum of basilicon, dat een es, dat hoer macht den medicinen es onseker want si som segghen dat si quaet der maghen es, dat si verduuijstert de ooghen ende dat si doet verwoen. Ende als basilike in de sonne verrot, soe worden der wormen uut hoer gheboren. Sommeghe meynen waert dat yemant van basilike nuue ende binen dien selven daghe van eenen scorpioen ghesteeken, waer af hi niet en sou genesen. Maer het es al valsch seyt Dyaf, want sies de maghen goet omdat si dye winden verteert ende si is toet ander dinghen goet want si is goet tegen dat in onmacht gaen ende tegen den hertvanck, aldus siedt basilike met citrum in water of wijn, ende latet eenen nacht weyken, dan ghevet.

Dit cruyt es goet tseghen dye vercoelinghe der maghen als ment met munten ende galegaen in wijn siedt. Dit self is ooc goet tsegen dye onverteringhe der maghen uut coutheyen.

Tegen den lichaem uut couwen, sonderlinge als es lienteria. (dats den lichaem van gheen onthouinghe der spijsen): Nempt saet van basilike ende van den sappe der wilde prunen met reeghenwater. Basilike ghesoyen met bivoet ende met blayeren van laurier, daer in een spocie ende uut ghedout, also op die moyer gheleyt suvert de moyer, doende haer stonden comen. Maeckt er oeck af een pessiarum oft een suppoeste in de moyer, ende het helpt oock om te ontfaen een vrucht. Tseghe tenasmonen, siedt dit cruyt ende wollecruyt in wijn, dat doet er olye toe legghende, dat also op de dijen, oeck sidt daer op want het gheneest.

Basilike int wermoes gheten maect goeden adem of azem.

Wijn ghedroncken daer si inne ghesoyen es, is goet tseghen de pijne der ooghen. Pandecta, Platearius.

XXX Basilicum. (Ocimum basilicum) Basilicum, Baselicon of Ocimum. Er zijn twee soorten, de ene heet gariofilata (1) omdat het geurt als een kruidnagel en die is heet in de eerste graad en droog in de tweede, dit is volgens Platearius de krachtigste uit de macht of kennis van Constantijn. Maar het gele Ocimum is heet en droog in de eerste graad. Als je in een recept basilicum vindt dan wordt het zaad bedoeld, in de pleisters moet je de bladeren nemen. Vanwege haar goede geur heeft basilicum de kracht om te versterken, te ontbinden, te verteren, af te drogen en te zuiveren.

Pandecta zegt uit de autoriteit van Dyaf in het kapittel van Ocimum of basilicum dat haar kracht in de medicijnen onzeker is omdat sommige zeggen dat het slecht voor de maag is, dat het de ogen verduistert en dat het verwondt. En als basilicum in de zon verrot dan worden er wormen uit haar geboren. Sommige menen dat als iemand wat basilicum neemt dat hij dezelfde dag door een schorpioen gestoken zal worden waarvan hij niet zal genezen. Maar Dyaf zegt dat dit allemaal vals is want het is goed voor de maag vanwege de winden die het verteert en het is voor andere dingen goed want het is goed tegen het in onmacht gaan (2) en tegen hartkramp (3) als je het zo gebruikt: ‘Kook basilicum met citroenen in water of wijn en laat het een nacht weken en dan geef je het’.

Dit kruid is goed tegen de verkoeling van de maag als je het met munt en galigaan in wijn kookt. Hetzelfde is ook goed tegen onverteerbaarheden van de maag die uit koude komen. (4)

Tegen loop uit koude, vooral als het lienterie is (ontlasting van onverteerde spijzen): ‘Neem zaad van basilicum en het sap van wilde pruimen met regenwater’.

Als je basilicum met bijvoet en laurierbladeren kookt en dat goed in een spons duwt en dit zo op de baarmoeder legt zuivert het de baarmoeder en laat haar stonden komen. Maak er ook een pessarium of een suppoost in de baarmoeder van, het helpt ook om in verwachting te raken.

Tegen tenasmonem (5) kook je dit kruid en wolkruid in wijn, dat doe je in olie en leg dit op de dijen, ook zit je daarop want het geneest. Basilicum die in warme groente gegeten wordt geeft een goede adem.

Als je wijn drinkt waar het in gekookt is, is het goed tegen oogpijnen. Pandecta en Platearius.

XXXI Brionie of brionia, sommeghe heetent wilde zewael of witte wigaert. Ende al dat cruyt is heet ende droge, mair de blayers, vruchten ende wortelen hebben macht af te drogen, cleijn te maken ende te ontbinden, daerom zijn se goet tseghen de hertheyt der milten als men hoer ende hoemschwortel met vighen in water siedt, dan met verkens of swijnensmeer mingt ende daer af een plaester op de herdicheyt leet.

Met de sappe van brionie doet men die haren van de vellen.

Dat sap van brionie es goet den bedriegheliken sweeren als men se daer me wascht. Dat self is oeck goet tseghen cliefinge der schenen.

De wortel van brionie ghestoten met fenigrieck ende vitzen in eeck ghemingt, daer me de huyt bestriken, suvert se, droech se af, ende doet af de duysterhuuijt, dye swerte littekenen ende de littekenen der sweeren. Oeck verdrijvende die duysterhuuyt onder die ooghen.

Tseghen fistelen des eers ende pijne: Nempt van brionie, minghet met olijen ende lutter was.

Die soppekens des cruyts int beginsel hoerder rijpheyt ghesoyen met venkel ende peercelie ende ghedroncken, doen water maken ende dye camer hebben.

Een plaester van brionie in wijn ghesoyen geneest, verwandelt ende opent pannoricium. (dats een scerpe apostonie aen den naghel). Brionie treckt oeck uut den benen ende dat stinckende vleesch als men salve van horen sap maeckt met olie ende was. Ende wijn daer dat sap van brionie in ghesoyen es, is goet tseghen die popelsie ende tseghen die vallende siecte, oec doodet hi dye vrucht in den lichaem ende is goet tseghen die beeten van tijrus. (dats een serpent). Maer men sals weynich nemen, want veel ghenomen doet elsfsheyt comen. Die mate van nemen sal sijn II dragma.

Als een vrouwe hoer een suppoeste van brionie in de moyer doet dan verdrijft se dye vrucht ende dat velleken daer de vrucht in rust. Wijn ghedroncken dair si inghesoyen es doet pissen ende de stonden comen als die vrou daer over sidt, so suver se haer moyer.

Een plaester ghemaeckt van brionie in hoemsch ende swijnensmeer tsamen ghesoyen op rijpe apstonien gheleet, doet se breken. Serapio, Avicenna, Pandecta.

XXXI Brionia. (Bryonia dioica) Brionie of Bryonia, sommige noemen het wilde zedoar of witte wijngaard. Het hele kruid is heet en droog, maar de bladeren, vruchten en wortels hebben de kracht af te drogen, klein te maken en te ontbinden, daarom zijn ze goed tegen de hardheid van de milt als je dit met heemstwortel en vijgen in water kookt en dan met varkens- of zwijnenvet vermengt en daar een pleister van maakt die je op de hardheid legt.

Met het sap van Bryonia haal je de haren van de vellen.

Het sap van Bryonia is goed tegen bedrieglijke zweren als je ze daar mee wast. Hetzelfde is ook goed tegen de kloven van de schenen.

Als je de wortel van Bryonia stampt en met fenegriek en vitzen in azijn mengt en daar mee de huid bestrijkt zuivert het die, droogt af en verwijdert de donkerheid van de zwarte littekens (1) en littekens van zweren. Ook verdrijft het de blindheid van de ogen.

Tegen lopende gaten (2) van de aars en pijnen: ‘Neem Bryonia en meng het met olie en wat was’.

Als je de toppen van het kruid in het begin van hun rijpheid met venkel en peterselie kookt en dit drinkt maakt het water en laat het naar toilet gaan. Een pleister van Bryonia die in wijn gekookt is geneest verandert en opent panaritium. (3) Bryonia trekt ook het stinkende vlees (4) uit de benen als je daar zalf op doet dat van haar sap gemaakt is met olie en was. Wijn waar het sap van Bryonia in gekookt is is goed tegen vallen (5) en tegen vallende ziekte, ook doodt het de vrucht in het lichaam en is goed tegen beten van tyrus. (dat is een slangachtig serpent) Maar je zal er weinig van nemen want als je teveel neemt laat het je gek worden. De hoeveelheid die je ervan mag nemen is twee maal 3,9 gram.

Als een vrouw zich een suppoost van Bryonia in de baarmoeder zet dan verdrijft ze de vrucht en de moederkoek waar de vrucht in rust. Als je wijn drinkt waar het in gekookt is laat het plassen en de stonden komen en als een vrouw daarboven zit dan zuivert ze haar baarmoeder. Een pleister die gemaakt is van Bryonia die met heemst en zwijnenvet tezamen gekookt en op rijpe blaren gelegd is, laat ze breken. Serapio, Avicenna en Pandecta.

XXXII Cicoreije oft hemelslotel oft cicorea es cout ende nat in den II graet. Ende is tweerleijs, te weten die in de hoven wast ende die int velt wast. Die in der hoven wast vercoellet meer dan die int wilt wast. Dat sap cicoreijen es sere goet teghen die verstoppinge der leveren ende hoerder hitten aldus sijroep af ghemaect: Neemt van den sap van cicoreijen, van endivien ende hertstonge a II (dats elcx even veel) te weten een ½ pont, violet bloemen, rosinen elcx ½ unche, der vier cou sayen, lachtichzaet, porcelleynsaet elcx, II dragma, van ghabranden sivoren I dragma, siedt al lutter ghestooten met II pont waters ende lutter eeckx toet dat dye helft versoyen es, dan doeghet doer eenen doeck ende zuetet met wit suker. Desen sijroep neemt tsmerghens ende tsavons op de manier als voer. Als hy ghenomen es, so nempt van den clonten der pillen van rebarber II scrupel ende van pillen die stomaticef heeten I scrupel, diagridii (dat is bereyde scamoneye) III greyn, mingt met siropen van endivie ende maeckt er af IX pillen. Dese nemp op eenen tijt. Dan des anderen daeghs: Nempt van dijarodon abbatis of triasandali of dijadragaguntum frigidum om te stercken. Van buten strijket op de lever van der salven die trisandali heet. Of maeckt een epithima op dye feuere van endiviwater daer roy ghebroken sandalen in sijn, daer in drucket eenen lijnen doeck ende doet se so op dye lever.

Dat sap van cicoreijen is oec goet teghen de feninighe beeten.

Dat selve is oec goet tseghen een apstoni die erispilla heet die van colere compt, oeck tseghen viereghe apstonien. Als ment minget met den dicke van den tijseijne (dats dat si ghesoyen wort tot dat si dick wort) oft met ghebrokender ghersten met weynich eeckx ende lutter cerusen, makende dair af salve, want si vercoelt..

Dat sap van cicoroyen ghemingt met den sap van hoemsch ende van herba paralisis met lisaet olien ende weynigh soffraen es goet teghen die iecht in den voet, sachtende die pijne.

Cicoreyewater met nitrum ghemigt es goet teghen morfeam (dats pleckinge) Pandecta.

Dat sap van cicoreye met lachtich water sterckt herte. Alividus Viribus Cordus in dat boeck.

XXXII Cichorei. (Cichorium intybus) Cichorei, hemelsleutel of cicorea is koud en nat in de tweede graad. Er zijn twee soorten, te weten die in de hof groeit en die in het veld groeit. Die in de hof groeit verkoelt meer dan die in het wild groeit. Het sap van cichorei is zeer goed tegen verstoppingen van de lever (1) en haar hitte (2) als je er zo’n siroop van maakt: ‘Neem het sap van cichorei, van andijvie en van hertstong, van elk even veel, te weten een half pond; violenbloemen en rozijnen, van elk een half ons; de vier koude zaden met slazaad en porseleinzaad, van elk twee maal 3,9 gram; van gebrand ivoor een maal 3,9 gram; na het wat gestampt te hebben kook je het met twee pond water en wat azijn tot dat de helft verkookt is, dan doe je het door een doek en maak het zoet met witte suiker’. Deze siroop neem je ’s morgens en ‘s avonds op dezelfde manier als al eerder genoemd is. Als het genomen is neem je van de hoop de pillen van rabarber, twee maal 1,3 gram; van de pillen die maag zuiverend heten, 1,3 gram; diagridii (dat is klaargemaakte scammonia) drie maal 0, 65 gram; meng het met siroop van andijvie en maak er negen pillen van. Deze neem je in een keer in. De volgende dag: ‘Neem van dijarodon abbatis of sap van Santalum of dragaguntum frigidum om te versterken’. Van buiten strijk je op de lever de zalf die sap van Santalum heet. Of maak een strijksel op het vuur waar andijviewater met ruw gebroken rood sandaalhout in is, dit druk je door een linnen doek en dat doe je zo op de lever.

Het sap van cichorei is ook goed tegen venijnige beten.

Hetzelfde is ook goed tegen een blaar die erispilla heet en die van rode gal komt, ook tegen vurige blaren. Als je het mengt met het dikke van de tijsijne (dat is als het gekookt wordt totdat het dik wordt) of met gebroken gerst met wat azijn en wat bloem van lood en daar een zalf van maakt, want dit verkoelt.

Het sap van cichorei dat gemengd is met het sap van heemst en primula, met lijnzaadolie en wat saffraan is goed tegen jicht in de voet, het verzacht de pijn.

Cichoreiwater dat met nitrum gemengd is volgens Pandecta goed tegen morfeem. (3) dat zijn plekken)

Het sap van cichorei met slawater versterkt het hart. Alivid viribus Cordus in dat boek.

XXXIII Steenmunte oft cattenmente of dye sommeghe cattencruyt, dats calamentum, oech hetet wilde poley. Ende is heet ende droge in den derden graet, het is drijerleij, te weten, een die in hoeren roeck ende blaijeren is ghelijck onser vrouwen wiechstroe, dats poley, dan dat de blayere meerder zijn, zommege noement wilde poleye.

Die ander heet nepita.

Die derde is gelijc der wilde munten dan dat dye blayers langher dan der munte zijn, Pandecta, Serapio uut der macht van Galenus.

Als dat sap van calametum met honichwater wort gedroncken, so doeget sweeten.

Dit cruyt gebroken met luttul eeckx ende souts ghemingt op den polst van handen ende voeten gheleet is goet tseghen die beefinghe of scuddinge int aengaen des corts. Dat self is goet tseghen die pijne in de side langs de hoep neerwaerts ende heet sciatica, alst daer op ghestreeken wort.

Dat sap van calamentum met wijn ghedroncken, of dat cruyt in wijn ghesoyen, gedroncken, doet den vrouwen haer stonde seer comen.

Als calamentum in medicinen genomen wort, so eest zeer goet der lazereyen, hoer zeer verterende.

Met wijn gheplaestert op de plaetse verdrijft de doye verwe onder der ooghen.

Als hoer zap ghedroncken wort of in een clisteer ghedaen wort so doodet de platte ende langhe wormen in de ooren, in den buuijck ende diepe sweeren.

Een manier oft een clisteer waer of een poppeken in de moyer ghedaen van calamentum ghestoten, met wijn ghemingt doodt ende verdrijft der vrucht in de lichaem, want het heeft een besnijdende macht mits sijnder hitten, mits sijnder subtijlheyt en bitterheyt

Dat cruyt alleen te drincken ghegeven es goet den ghebrekegen in den asem ende den gheelsuchtighen. Met sijn der bitterheyt opende die verstoppinge der leveren, dair om ghesoien ende ghedroncken doet pissen

Dat sap op de ghefenijnde beten ghestreken of op ghestoten gebluste leen gheneest.

Calamentum met wijn ghedroncke verdrijf dat fenijn, ghegeten ende ghedroncken helpt de quellende in de maghe.

Int huys geroect veriaecht de feninige beesten van den huyse.

Die hedendaechs der medicinen heeten dijacalmentum.

XXXIII Steentijm. (Clinopodium calamintha is Nepeta, Clinopodium menthifolium is de wilde munt, Clinopodium acinos is de polei) Steenmunt of kattenmunt wordt door sommige kattenkruid genoemd, dat is calamintha, ook heet het wilde polei. En het is heet en droog in de derde graad. Er zijn drie soorten van, te weten een die in de haar reuk en bladeren gelijk is aan onze vrouwen wiegstro, dat is polei, die grotere bladeren heeft, sommige noemen het wilde polei.

De ander heet Nepeta.

De derde is gelijk aan de wilde munt omdat de bladeren langer dan die van de munt zijn volgens Pandecta en Serapio uit de macht van Galenus. Als het zaad van steenmunt met honingwater wordt gedronken laat het zweten.

Het gebroken kruid dat met wat azijn en zout gemengd en op de polsen van de handen en voeten gelegd wordt is goed tegen het beven of schudden bij het begin van de koorts. Hetzelfde is ook goed tegen pijn in de zijde langs de heup naar beneden toe en ischialgie heet als het daarop gestreken wordt.

Het sap van steentijm dat met wijn gedronken of het kruid in wijn gekookt en gedronken wordt laat bij de vrouwen hun stonden goed komen.

Als steentijm in medicijnen genomen wordt dan is het zeer goed tegen melaatsheid wat het verteert zeer.

Met wijn op die plaats gepleisterd verdrijft het de bleekheid onder de ogen (1).

Als haar sap gedronken of in een klysma gedaan wordt dan doodt het de platte en kleine wormen in de oren, in de buik en in diepe zweren (2)

Een soort van een klysma waarbij een popje in de baarmoeder gedaan wordt van gestampte steentijm dat met wijn gemengd is doodt en verdrijft de vrucht in het lichaam want het heeft een besnijdende kracht vanuit zijn hitte, vanwege zijn subtiele en bitterheid.

Als je het kruid alleen te drinken geeft is dat goed voor de gebrekkige in de adem en de geelzuchtige. Met zijn bitterheid opent het de verstoppingen van de lever, daarom wordt het gekookt, gedronken laat het plassen.

Het sap dat op de venijnige beten of opgestoten gekwetste leden gestreken wordt geneest het.

Steentijm dat je met wijn drinkt verdrijft het venijn en als je het eet en drinkt helpt het tegen kwelling in de maag.

In het huis gerookt verjaagt het de venijnige beesten van het huis.

Dat nu tegenwoordig in de medicijn gebruikt wordt heet sap van steentijm.

XXXIIII Santorie of centaurea, sommege heetent eertgalle. Ende es heet ende drooghe in den III graet. Si is tweerley als de meerdere ende de mindere. Santorie es gheheylsen, want doet men santorie in eenen siende pot, daer vleesch in es dat in stucken ghesoyen es, die santorie doet die stucken weer om aeneen heylen. Si gheneest met allen seere als si versch op de wonde gheleyt wordt, oeck ghedroecht en ghebroken daer op gheleyt doet sijt selve.

De wortel van santorie de meeste met calissiehout ghedroncken es goet tegen dat bloet spouwen.

Tseghen den corts es goet die siedinge van santorie, de meeste of de minste, met hertstonghe, met rosinen ende calissihout, doer eenen doeck gheclaert, met suker ghesuet, dan ghedroncken.

Platearius, uut die conste van Galenus, seyt dat santorie es een eel medecine om te verdriven die verstoppinge der lever ende der milten sonder letsel, daerom ghesoyen als nu gheseyt es verdrijft sij die gheel vrouwe uut verstoppinghe. Met wijn ghesoijen doodt si de stonden vrouwen ende die vrucht voert comen. In gheenderande manieren en sal ment den vruchtbareghen gheven, want sij doodt die vrucht. Al sulke siedinghe met venkelsaet ende petercelisaet doet pissen.

Ooc wijn daer santorie me ghesoyen es dan met suker ghemingt es goet tsegen de verstoppinge der leveren, der milten, der nieren oft der blasen. Oock tegen die coupisse ende diffurie. (dat es nu wat pissen ende over een ure noch wat etc). Santorie met wijn ende olie ghecockt ende so op de nieren of ontrent de scaemlechyet ende op die milte gheleyt es toet selve goet.

Tseghen die verhertheyt der milten, maeckt salve met des cruyts, sap of poyer met olie ende weynich was mingt.

Tseghen die verhertheyt der lever, der milten ende toet anderen dinghe, voer gheseyt, sonderlinghe tsegen de gheel vrou, maeckt dese sijroep: Nempt des saps van santorie I pont, hertstonghenwater een ½ pont, der wortelen van venkel, petercelie, eppe, ende van de IIII cou sayen elcx een ½ unche, siedt se toet dat derdendeel versoyen es, dan doeghet doer eenen doeck ende suetet met suyker. Desen syroep nempt als voer. Dan nempt pillen van rebarbe, daernae dijacalementum om te stercken. Dien selven dranck is goet tseghen het lanckevel. Dit sap met rooswater verclaert de ooghen. Pandectus, Platearius.

XXXIIII Santorie. (Centaurium erythraea, grote is Rhaponticum) Santorie of Centaurium, sommige noemen het aardgal, is heet en droog in de derde graad. Er zijn twee soorten van als de grotere en kleinere. (1) Santorie heelt, want doe je santorie in een kookpot waar vlees in is dat in stukken gekookt is dan laat santorie die stukken weer aaneen helen. Het geneest zeer als het vers op de wond gelegd wordt, ook als het gedroogd en gebroken wordt en erop gelegd wordt doet ze hetzelfde.

De wortel van de grote santorie die je met zoethout drinkt is goed tegen bloed spuwen. Tegen koorts is het goed om het kooksel van santorie te gebruiken, de grote of de kleine, met hertstongen, met rozijnen en zoethout, dat zuiver je door een doek en maak het zoet met suiker en daarvan drink je.

Platearius zegt uit de kennis van Galenus dat de santorie een prima medicijn is om de verstoppingen van de lever (2) en de milt zonder letsel te verdrijven, daarom wordt het gekookt zoals nu gezegd is, dan verdrijft het de geelzucht die uit verstoppingen komt (3).

Met wijn gekookt doodt het de stonden van de vrouwen en de vrucht die daaruit voort komt. Op geen enkele manier zal je het de vruchtbare geven want het doodt de vrucht. Zo’n kooksel met venkelzaad en peterseliezaad laat plassen. Ook wijn waar santorie in gekookt is en dan met suiker gemengd is goed tegen verstoppingen van de lever, (4) van de milt, van de nieren of van de blaas. Ook tegen aandrang tot waterlozing en dysurie. (dat is nu wat plassen en over een uur noch wat etc.) Santorie die met wijn en olie gekookt is en zo op de nieren of omtrent de schaamdelen en op de milt gelegd wordt is tegen hetzelfde goed.

Tegen verharde milt, maak een zalf van dit kruid, het sap of poeder, met olie en meng het met wat was.

Tegen de harde lever, de milt en andere zaken zoals voor vermeld en vooral tegen geelzucht, maak je deze siroop: ‘Neem van het sap van santorie een pond; van hertstongenwater een half pond; de wortels van venkel, peterselie, eppe en de vier koude zaden, van elk een half ons; kook het tot dat een derde deel verkookt is, dan doe je het door een doek en maak het zoet met suiker’. Deze siroop neem je als voorgaand vermeld is. Dan neem je pillen van rabarber en daarna steentijm om te versterken. Diezelfde drank is goed tegen onderbuikspijn. Dit sap dat met rozenwater gemengd is heldert de ogen op. Pandectus en Platearius.

XXXV Wilt soffraen of tartamus es heet in den yersten, ende droghe in den tweeden. Het beste des cruyts es dat saet (dat heeten die sommeghe papegaijsaet) daernae es dat beste de bloeme. Cartamus is opende, afdroghende, verstoerende, dairom hevet de macht te doen walghen ende ter cameren doen gaen. Het es zeer quaet der magen makende hem een verdriet, mair het doet weynich niet sterckelijc ter cameren gaen waerom men met hem lutter gingebeers mingt om hem in den camerganck te stercken. Tseghen dat letsel dat der maghen doet mingt men daer me galegaen of folie.

Het papegaijssaet (dats saet van cartamus) met lutter ghescuymt honich gemingt ende weynich galegaen, reynigt ende purgeert den lichaem. De bloemen cartamus ghewreven, met eeck ghemingt, op quaet vleesch of op die ruytheit des vels als impengo gestreken, verdrijft se.

Dat selve, so Mesue seit, es oeck goet ghestreeken op die tonghe of den mont die versworen oft vol puystkens es.

Die bloemen van cartamus met wijn ghesoyen buyten op gheleet ontbinden dat melck dat gheronnen ende doen rinnen dat ongheronnen es. Met lutter ghingbeers ghemingt purgeert die fluymachtige oft verbrande humoren.

Dat mergh of dat binnenste van dezen saye met cruyden als voere, in dat sop van eenen haene ghesoyen is goet om te rumen met walginge oft van ouder ten lichaem de fluijmachtighe materie die in die borst of’der maghen is.

Dat self in een clisteer es goet tseghen colica.

Die siedinghe der bloemen van cartamus in honichwater verdrijft dye gheel vrou

Die bloemen ghedroncken, sijn goet tseghen de steeckinghe van scorpione.

Teghen den roijen lichaem met scafelinge van dermen siedt tsamen amandelenmelck met den sap deser sayen, met gherstenwater of met water van psillium, daer psillium in ghesoyen es, met anijs ende lutter honichs, dan doeget doer eenen doeck, dits seer goet VI dragma tsmaels ghenomen.

Die bloemen gestoten met eeck sijn goet op scorpionen steken. Sommege meynen hiel yemant in sijn hant die wortel van cartamus ende waer van eene scorpioen ghesteeken, hi en sal die pijn niet ghevoelen, ende worpt hij se wech hi sal se ghevoelen. Item slaet eenen ouwen haen met eender roijen ende terstont dodet hem en ontpluymten, dan steckt in den buyck van cartamus, boomvaren, steenmunte, anijs ende caneel ende siedt tsamen in water, dwelck ghedroncken es goet met allen seer tseghen die voergheseyde dinghen. Pandecta, Platearius.

xxxv Wilde saffraan, saffloer. (Carthamus tinctorius) Wilde saffraan of Carthamus is heet in de eerste en droog in de tweede graad. Het beste van het kruid is het zaad (dat wordt door sommige papegaaienzaad genoemd) en daarna is het beste de bloem. Carthamus opent, droogt af en verstoort, daarom heeft het de kracht om te laten walgen en naar toilet te laten gaan. Het is zeer slecht voor de maag, is voor die niet aangenaam en doet weinig om de toiletgang te bespoedigen, daarom moet je er wat gember bijmengen om het in de toiletgang wat te versterken. Tegen het letsel dat het de maag doet meng je daar galigaan of foelie bij.

Het papegaaienzaad (dat is zaad van Carthamus) dat met wat afgeschuimd honing en wat galigaan gemengd is reinigt en laxeert het lichaam.

De gewreven bloemen van saffloer dat met azijn gemengd zijn waar het slechte vlees of de ruwheid van het vel zoals ipengo (1) mee bestreken wordt verdrijft die. Hetzelfde, zoals Mesue zegt, is ook goed om op de tong of de mond te strijken die verzworen of vol puistjes is (2).

Als je de saffloerbloemen met wijn kookt en aan de buitenkant legt ontbindt het de melk die gestremd is en laat stremmen dat niet gestremd is. Met wat gember gemengd laxeert het de slijmachtige of verbrande levenssappen. (3)

Het merg of het binnenste van dit zaad, met kruiden als eerder vermeld, in het sap van een haan gekookt is goed om op te ruimen doordat je ervan walgt of in oude zwellingen de slijmachtige materie die in de borst of in de maag is. Hetzelfde in een klysma gedaan is goed tegen koliek. Als je de bloemen van saffloer in honingwater kookt verdrijft het geelzucht.

Als je de bloemen drinkt is dat goed tegen schorpioenensteken.

Tegen rodeloop met afschaven van darmen, (4) kook amandelmelk met het sap van dit zaad of met gerstewater en het water waar Plantago psyllium in gekookt is met anijs en wat honing, dat doe je door een doek en dat is zeer goed als je er zes maal 3,9 gram per keer van in neemt.

De gestampte bloemen die met azijn gemengd zijn zijn goed om op schorpioenensteken te leggen. Sommige denken dat als iemand in zijn hand de wortel van de saffloer heeft en dan door een schorpioen wordt gestoken dat hij die pijn dan niet zal voelen, maar werpt hij het weg, dan zal hij het voelen. Item, sla een ouwe haan met deze twijgen en terstond wordt die gedood en vallen zijn veren af, dan steek je in zijn buik saffloer, boomvaren, steentijm, anijs en kaneel en kook het tezamen in water, drink het want samen is dit zeer goed tegen de voorgenoemde ziektes. Pandecta en Platearius.

XXXVI Honstonghe of lingua canis of cinoglossa es gheseet, van cinos, dats een hont en der glossos, dats een tonghe. Dit cruijt es ghelijck der weechbree, anders dan dat der honstonghe heeft rillekens in der blaijers. Weghebree heeftse se in de brekinghe.

Dat zap van honstong met eeck gheminghet gheneest de sweeren des monts ende ander quaije bedriechelike sweren.

Honstongen van couder ende droegher complexie, hoer zap ghemingt met zap van ijreos en der weijnich honichs te gader es tegen alcolam (dat sijn abstonien of swering in den mont). Honstonge met weghebree ende teskenscruuit ghesoijn en daer in ghebaijt es goet tsegen gomorream. (dats dat men teghen sinen wil sperma of sijn natuere quijt wort).

Alst ghebaijts doet in die siedinghe van waterwilgen met lutter beversijn ende eeck in een sponcie ende so leg se werm op die manlijckheyt of vroulicheyt. Of nempt saet van lachtike, van psillium, van citrullen, van melonen, van cucumeren, van porcelleyne ende van scarleye, hier me gebroken oft ghesoyen in eeck ende veruys, maeckt eenen dranck, desen dranck es goet tegen dye oncuysheyt ende vergrooft oft dickt dat sperma. Ander dingen sijnder die sperma ende de spiritus verdroeghen of te uieuten brenghen als waterwilghe, rute, mageleyne, steenmunte, comijn, dille, want si openen ende verteeren als Platearius int capittel van waterwilghe seet.

Dranck daer in, dats es honstonghe ghesoyen met honichwater gheminget, es goet tseghen die flumachtighe of vette maghe ende teghen die ontsteltenis der longhenen uut heeter saken: Nempts honstonghe met dat hert van een cleijn vorsken met sijnder matricen oft moyer, leg se waer ghy wilt. Een weynich daer nae sel di alle die honden van dier plaetsen vergheren. Eest dat ghi oeck dit selve onder den duijm of groten teen van den voet doet, alle die honden selen swijghen ende en felen met moghen bassen. Oeck ist dat ghi dit self aen den hals eens honts, bit alsoe dat hijt met sijnen wil niet af en can ghecrijgen, dye hont sal ghelijck eenen raye om drayen toet dat hi valt op die eerde als of hi doot waer. Dit is bij onzen tijden waer ghevonden seit Albertus van die crachten der cruyden.

XXXVI Hondstong. (Cynoglossum officinalis) Hondstong, Lingua canis of Cynoglossum wordt het genoemd, cinos betekent een hond en glossos is een tong. Dit kruid is net als de weegbree, maar de hondstong heeft voren in de bladeren. Weegbree heeft het als je het breekt.

Het sap van hondstong dat met azijn gemengd is geneest de zweren van de mond en andere kwalijke, bedrieglijke zweren.

Hondstong is van koude en droge samengesteldheid, als je haar sap samen met het sap van Iris en wat honing mengt is dat goed tegen alcolam (dat zijn abstomen of zweren in de mond) (1)

Als je hondstong met weegbree en tasjeskruid tezamen kookt en daar in een bad neemt is het goed tegen het gomorream. (dat is dat je tegen je wil sperma of je natuur kwijt wordt) (2)

Als je een bad genomen hebt doe je in het afkooksel waterwilg met wat bevergeil en azijn op een sponsje en leg het zo warm op de mannelijkheid of vrouwelijkheid. Of neem het zaad van sla, van Plantago psyllium, van citrullus, van meloenen, van komkommer, van postelein en van Salvia sclarea, dit wordt gebroken of gekookt in azijn en jus waarvan je een drank maakt wat goed is tegen onkuisheid en grover of dikker sperma maakt. Andere dingen zijn er die de sperma en de geest verdrogen of naar buiten brengen zoals waterwilg, ruit, majoraan, steentijm, komijn en dille, want ze openen en verteren zoals Platearius in het kapittel van waterwilg zegt. Drank van gekookte hondstongen dat met honingwater gemengd is is goed tegen slijmachtige of vette maag en tegen ontsteltenis van de longen die uit hete zaken komen.

Neem hondstong met het hart van een klein kikkertje met zijn matrices of baarmoeder en leg het waar je wilt. En wat later zullen alle honden van die omgeving tezamen komen. Als je hetzelfde onder de duim of grote teen van de voet doet zullen alle honden zwijgen en niet meer kunnen bassen. Als je hetzelfde aan de hals van een hond bindt, maar zo dat hij het van zichzelf niet af kan krijgen, zal die hond als een razende omdraaien totdat hij op de aarde valt alsof hij dood is. Dit is bij onze tijden waar gehouden zegt Albertus van de krachten der kruiden. (3)

XXXVII Camille of camomilla is heet ende droge in den irsten graet. Hebben macht te vermorwen ende te ontbinden, die telgeren ende bloeme sijn van gelijker macht om de stonden te doen comen. Den vrouwen siedt camille met bivoet in water, dan doet er al werm sijnde een sponcie inne ende legse op de moyer. Dat selfs es oec goet den vrouwen die met pinen baren. Tegen dese navolghende: Nempt camille bloemen, de soppekens van alsen, venkelwortel, peterceliwortel en de IIII cou sayen in wine, dan sueter met suker, daer af drinckt desen dranck, doet pissen, hij verdrijft den steen die opblasinghe der milten, die pine der lever ende der lancken verteert hy oft ontbindt ende de gheelsucht gheneest.

Teghen apostonien in de longhene ende de lever: Nempt camillenbloemen, violetten bloeme, de IIII cou sayen, lachticksaet endivisaet, calissihout ende vighen, syedt se in watere dan mingter tou lutter zukers ende drinkt.

Camilbloemen, eeck, sout ende olye van camillen tsamen wel gheruert es es goet tegen cortzen die niet daghelikx syn als men een ure voer den aenganck op die pulsen der handen of der voeten plaestert. Den rugghe met camilolie ghestreken es goet teghen de beefing of feudig der tercianen (dats cortze over den anderen dach)

Als yemant zeer vermoyt es van arbeyen en sinen rugge met olie van camille, met olie van dille savons strickt hi en sal morgens niet gevoelen. Camille ende bivoet met wijn ghesoyen, daerin een sponcie ghedroncken ende op de moyer gheleet doet de stonden comen, het doet de vrucht, den steen breket, het doet pissen ende der pine van stoting of opblasing in den buuick verdrijvet.

Camille doet magheren of dunne worden, daerom doet se pissen oft verstoppinge der nieren verdriven ende si es seer ontbinnende. Si dout te gaijer ende maeckt dorre, daerom es si goet in de pinen te saechten.

Camillebloemen in olie ghesoeden, ghestreken op de cortribben of onder saecht hoer pine, oeck ghenest hoeftswer ende de pine der ooghen. Dat zap van camillen met endiviewater ghedroncken es zeer goet in de lever bijsonder der den corst hebben, Pandecta.

Camille saecht de pine der apstonien, morw makende verwandelende ende ontbinnende. Avicenna.

XXXVII, Kamille. (Anthemis nobilis) Kamille of chamomilla is heet en droog in de eerste graad. Het heeft de kracht om te vermurwen en te ontbinden, de twijgen en bloemen zijn van dezelfde kracht. De vrouwen koken kamille met bijvoet in water en als het warm is doen ze er een spons in en leggen die op de baarmoeder. Hetzelfde is ook goed voor de vrouwen die met pijn baren.

Tegen het navolgende: ‘Neem kamillebloemen, de toppen van alsem, venkelwortel, peterseliewortel en de vier koude zaden in wijn, dan maak je het zoet met suiker en drink je deze drank, het laat plassen en het verdrijft de steen, de oprispingen van de milt, de pijn van de lever en de zijde verteert het of ontbindt en geelzucht geneest het.

Tegen blaren in de long en de lever (1): ‘Neem kamillebloemen, violenbloemen, de vier koude zaden, slazaad, andijviezaad, zoethout en vijgen, kook het in water, dan meng je er wat suiker bij en drink het’.

Als je kamillebloemen, azijn, zout en olie van kamille tezamen goed roert is dat goed tegen koortsen die niet dagelijks zijn als je het een uur voor het begin daarvan op de polsen van de handen of de voeten pleistert. Als de rug met kamilleolie gestreken wordt is het goed tegen het beven of het schudden van de derdedaagse (2) koorts (dat is een koorts die om de andere dag komt).

Als iemand zeer vermoeid is van arbeid en ’s avonds zijn rug met olie van kamille en met dillenolie bestrijkt zal hij het ’s morgens niet meer voelen.

Kamille en bijvoet met wijn gekookt waarin je een spons drenkt die je op de baarmoeder legt laat de stonden komen, het doodt de vrucht, het breekt de steen, het laat plassen en verdrijft de pijn die van slaan of oprispingen in de buik komen.

Kamille laat vermageren of dunner worden, daarom laat het plassen of verdrijft de verstoppingen van de nieren en het ontbindt zeer. Het duwt tezamen en maakt zacht, daarom is het goed om de pijn te verzachten.

Kamillebloemen die in olie gekookt en op de korte rib of eronder gestreken worden verzachten haar pijn, ook geneest het de hoofdpijn en de pijn van de ogen.

Als het sap van kamillen met andijviewater gedronken wordt is het zeer goed voor de lever volgens Pandecta vooral bij hen die koorts hebben. Kamille verzacht de pijn van de blaren, maakt die murw, verteert en ontbindt het. Avicenna.

XXXVIII Camipiteos of de groete gamandre es heet ende droege in den tweden graet. Het heet oec groete camedreos. Camepitheos heeft macht diureticam. (dats de verstoppinge der blasen, der nieren of der leveren te openen). Het suvert, het purgeert, het vertert de winden ende dunt die grove humoren. Daerom ist goet tegen die verstopinge der lever, der milten ende der moijer. Het doet pissen ende den vrouwen de stonden comen, het gheneest de gheel vrouwe, die sieckte der nieren als nekrosis. Ende de dermen reinet alsdus ghedroncken: Neemp camepitheos, byvoet, hertstonge elcx I hant, der wortelen van bruscus ende spargus, der zaijen van venkel, van peercel, elckx II dragma, dees zied in wijn ende water dat III derden deel versoijen es, alst ghecleert es doeter tou zuker, dezen dranck es toet alle dees voergheneemde goet.

Dat zap des cruuits met mellicratum (dats wijn met honich ende water ghesoyen) ghedroncken, es goet tsegen die coupisse. Dit sap heeft macht te heylen, het vleesch te doen wassen ende te ghenezen groote wonden. Het gheneest stinckende gaten, en verteert de herdicheyen der borst, als men met den sappe meel van fenigrieck, meel van lizaet ende hoemsch wortel mingt. Tseghen de gheel vrou es seer goet dat sap van camepitheos met honichwater ghedroncken, XL dagen lanck. Dit self gedroncken es oec goet teghen de sieckten der lever, teghen die coupisse, tseghen pijne der nieren ende teghen steeckte in die dermen. Dit sap met den sap van coelen ende met honych ghemingt, geneest die wonden ende verbiedt die verbreedinghen der formicen (dats een cleyn puyste met ioecksel met grooter pijnen, met hitten ende berringhe) ende ander apstonien, van seer bijtende verrotte materie.

Teghen de wormen: Nempt poyer van camepitheos met den sap van santorie, minghet te gader.

Teghen de iecht es seer goet dat sap van camepitheos met den sap van primula veris (of herba paralisis), met beversijn in wijn ghesoyen. Camepoitheos met agherande in wijn ghesoijen, dan suker na die cleringe daer toe ghemingt ende ghedroncken, verwermt de vercoude moijer ende reynt se van fluymachtighe overvloedicheyen. Pandecta.

XXXVIII Gamander. (Teucrium chamaedrys) Camipiteos of de grote gamander (1) is heet en droog in de tweede graad. Het heet ook grote camedreos. Gamander heeft de kracht die diuretica genoemd wordt. (dat is om de verstopping van de blaas, nieren of de lever te openen) Het zuivert, het laxeert, het verteert de winden en verdunt de grove levenssappen. Daarom is het ook goed tegen verstoppingen van de lever, (2) van de milt en van de baarmoeder. Het laat plassen en bij de vrouwen de stonden komen, het geneest de geelzucht en de ziekte van de nieren als nekrosis (3). En darmen reinigt het, aldus gedronken: ‘Neem gamander, bijvoet en hertstongen, van elk een hand vol; de wortels van Ruscus en asperge, de zaden van venkel en van peterselie, van elk twee maal 3,9 gram; dit kook je in wijn en water tot een derde deel verkookt is en als het gezuiverd is doe je er suiker bij, deze drank is voor alle eerder genoemde goed’.

Het sap van dit kruid met mellicratum (dat is wijn in honing en water gekookt) gedronken is goed tegen aandrang van waterlozing. Dit sap heeft de kracht om te helen, het vlees te laten groeien en om grote wonden te genezen. Het geneest stinkende gaten en verteert de hardheid van de borst als je met het sap meel van fenegriek, meel van lijnzaad en heemstwortel mengt. Tegen geelzucht is het zeer goed om veertig dagen lang het sap van gamander met honingwater te drinken. Als je dit drinkt is het ook goed tegen de ziekte van de lever, tegen aandrang tot waterlozing en tegen steken in de darmen. Als dit sap met het sap van Satureja hortensis en met honing gemengd wordt geneest het de wonden en voorkomt de verbreding van de formicen (4) (dat is een klein puistje met jeuk en met grote pijnen, met hitte en branden) en ander blaren van zeer bijtende, verrotte materie.

Tegen wormen: ‘Neem het poeder van gamander met het sap van santorie en meng het tezamen’.

Tegen jicht is zeer goed om het sap van gamander met het zaad van Primula veris (of herba paralisis) met bevergeil in wijn te koken. Gamander dat met averone in wijn gekookt wordt en waar na de zuivering suiker bij gemengd en van gedronken wordt verwarmt de koude baarmoeder en reinigt het van de slijmachtige overvloedigheden. (5) Pandecta.

XXXIX Steenrute of vrouwenshaer of minnen haer of iouffrouwen haer es een. Ende heet capillus veneris of adiantos, Pandecta, ende so heet es Mesue in dit capittel, segghen dat capilius fontium ende na de sommeghen coriandrum pueti. Het is een cruyt welckr blayeren sijn kalandersblaijeren ghelijc. Dijaf hetet politricon, al dese namen comen op ende uut. Steenrute wast uut der zonnen in waterachte plaetzen op vuchteghe muren of natte wanden bi fonteynen. Ende is van complexien tusschen cout ende droge ghetimpert, Platearius. Het heeft macht de diuretica (is dats ontstoppende de nieren of blasen). Versch is si van grooten macht, droech van weynich. Het cruyt is profitelic der wortel, nz. Tegen die verhitting aer leveren, en teghen die terciaen, nempt tsmergens ende tsavons een half ghelaesken smaels van desen syroep: Nempt endivie, hertstonghe, de IIII cou sayen, porcelleynsaet, lachticksaet, siedt se in water, alst ghecleert es ming ter tou zuker. Daer na: Neemt pillen van rebarbe met III greyn dijagridij ghesterckt, of voer de pillen: Neemt van electuarium de succo rosarum, dijasene van elckr II dragma, cassifistile IV dragma, ming het samen ende maeckt er af een stuck. Daerna om te stercken: Neemt triasandalum of dyadragagantum Steenrute doeghet haer wassen in de alopicie (dats een sieckte daert haer af uuijt valt) ende ontbindt die scrofulen, als men van hoer dat zap met den zap van agherande ende weinich honichs mingt, dan op die plaetse daert haer uuijt es of de serofulen, strijckt. Of doet se in loeghe ende daer me wascht de plaetse sterckenden het vel als voere met ende zap ende honich.

Dat zap van steenrute met venkelzaet ende milium solis (dats wite steebreeke) ghesoijen met wijn breckt den steen en met den zap van ijreos in weinich ginbeers ghemingt es goet om te rumen de flumechteghe materien uuijt der borst, Serapio.

Steenrute met hertstonghe in wijn ghesoyen es goet teghen de verstoppinghe der leveren, der milten, teghen de coupisse ende tseghen de bloyeghen lichaem, Pandectus.

XXXIX Steenruit. (=Asplenium ruta-muraria, vrouwenhaar is Adiantum capillus-veneris, ze worden door elkaar gebruikt) Steenruit, vrouwenhaar, minnenhaar of juffrouwhaar, het is allemaal hetzelfde. Het heet capillus veneris of Adiantum bij Pandecta en zo heet het bij Mesue in zijn kapittel en die zegt dat het ook capilius fontium genoemd wordt. Volgens sommige Coriandrum pueti. Het is een kruid waarvan de bladeren op Coriandrum bladeren lijken. Dyaf noemt het Polytrichum en al deze namen komen op een dezelfde plant uit. Steenruit groeit uit de zon in waterachtige plaatsen, op vochtige muren of natte wanden bij bronnen. Het is volgens Platearius van samengesteldheid tussen koud en droog gesteld. Het heeft de kracht die diuretica genoemd wordt (dat is dat het de nieren of blaas ontstopt) Vers is het van grote kracht, droog weinig. Van het kruid is de wortel voordelig. Tegen verhitting van de lever (1) en tegen de derdedaagse (2) koorts neem je ’s morgens en ‘s avonds een half glaasje per keer van deze siroop: ‘Neem andijvie, hertstongen, de vier koude zaden, posteleinzaad en slazaad en kook het in water, als het gezuiverd is meng je er suiker bij’. Daarna: ‘Neem pillen van rabarber dat met drie maal 0, 65 gram klaargemaakte Scammonia versterkt is’ of van de pillen: ‘Neem de likkepot van rozensuiker en sap van senne, van elk twee maal 3,9 gram; cassiafistelen, vier maal 3,9 gram; meng het tezamen en maak er een stuk van’. Daarna om te versterken: ‘Neem sap van Santalum of sap van dragagantum’.

Steenruit laat het haar groeien in de alopecia (dat is een ziekte waarvan het haar afvalt) en ontbindt de scrofulas (3) als je met haar sap het sap van averone en wat honing mengt en het dan op die plaatsen waar het haar weg is of op de menstruatiepijn strijkt. Of doe het in loog en was daar mee de plaats, het versterkt de huid als voor met het sap en honing.

Als je het sap van steenruit met venkelzaad en milium solis (dat is parelzaad) in wijn kookt breekt het de steen. Met het sap van Iris en wat gember gemengd is het volgens Serapio goed om de slijmachtige materiën in de borst op te ruimen.

Steenruit dat met hertstongen in wijn gekookt is, is goed tegen verstopping van de lever en (4) van de milt, tegen aandrang tot waterlozing en bloedende loop, volgens Pandectus.

XI Eijwijn of sibollen of cepe of cepa, sijn heet in den IIIIden graet met weynich vochticheijen. Die langhe ende roije es scerper dan de ronde ende de witte. Eyuuijn heeft macht te openen, daerom op den eers gheleet openen de gaten der aijeren als de speenen, hi doet den vrouwen die stonden comen in maniere van een passarium in de moijer gheset. Cepa es opblasende, swaer te verteren, sonderlinge dye rou es, gecoect verwermt hi den lichaem ende versubtilieert die grove flumachtyghe humoren der om es hi den colereinen quaet, maer den fleumatiken ende dye vol flumen hebben, de taije ende onverteert sijn, es hy goet want hy besnijt ende subtilieert die grove humoren, daerom es hi hem goet gheeten. Hij doet dorst hebben, hi bijt, hi maeckt winden ende hi vermorwet den lichaem als mi er een suppoest af maeckt.

Dat sap van eijwijn met poyer van magedeijne ende weinich gingebeer in den nose gheblasen ruimet hoeft.

Ghestoten met water ende rute ghemingt es hy goet teghen beten der verwoeder honden. Eijwijn met der swalewenneste ende honich gemingt es goet op de apstonie in die keele van buyten gheleet.

Eijwijn gestoten, met eeck ghemingt, op die pleckinge als morfea es in die sonne ghestreeken es goet daer teghen.

Dat sap van eijwijn met tuthia ghemingt op de ooghen gheleyt es goet teghen dat ioecksel der ooghen van soute flumen comende.

Ghemingt met soute ende op die werten gheleet, verdrijft die werten.

Dat sap met hinnensmeer op die exterooghen of op die herdicheijen gheleet dye van scoyene comen, verdrijft se ende gheneest se.

Teghen dye flauheyt van hoeren, teghen duijsing of tutinghe in dye oore es goet dat sap in de ooren ghedistileert.

Op die uutvallinge van den haer strijcket sap van eijwijn op de plaetse, op den baert ghestreken doet den baert haest wassen. Want wrijfinge met eijwijn opent de gaetkens, makende dye plaetse bequaem om dat haer te wassen soet Serapio bevonden heeft.

Eijwijn gheeten doet oppetijt van minnen comen, dick gheten verduystert ghesichte.

Oeck doeghet slapen, want het vervult hooft met lochten of vaporen.

XI Ui. (Allium cepa) Ui, sibollen, Cepe of Cepa is heet in de vierde graad met weinig vochtigheid. De lange en rode zijn scherper dan de ronde en de witte. (1) Ui heeft de kracht om te openen en als het op de aars gelegd wordt opent het dan ook de gaten van de buizen van de aambeien, volgens Serapio, het laat het bij de vrouwen hun stonden komen als het als een soort pessarium in de baarmoeder gezet wordt. Ui blaast op en is slecht te verteren, vooral als het rauw gegeten wordt, gekookt verwarmt het ‘t lichaam en verfijnt de grove slijmachtige levenssappen, daarom is het slecht voor de galachtige, maar voor de slijmachtige en diegene die vol slijm zitten die taai en onverteerd zijn (2) is het goed want het besnijdt en verfijnt de grove levenssappen en daarom is het goed om dit te eten. Het maakt dorstig, het bijt, het maakt winden en het vermurwt het lichaam als je er een suppoost van maakt.

Als je het sap van ui met het poeder van majoraan en wat gember in de neus blaast ruimt dit het hoofd op.

Gestampt en met water en ruit gemengd is het goed tegen beten van de dolle honden.

Als je ui met een zwaluwnest en honing mengt is dat goed om van buiten op de blaren van de keel te leggen.

Gestampte ui dat met azijn is gemengd en op de plekken als morfeem (3) in de zon bestreken wordt is daar goed tegen.

Het sap van ui met tuthia gemengd en op de ogen gelegd is goed tegen jeuk van de ogen die van zout slijm komen. (4).

Gemengd met zout en op de wratten gelegd verdrijft het de wratten. Het sap met kippensmeer op de eksterogen of op de hardheden gelegd die van schoenen komen verdrijft het en geneest het.

Tegen het slecht horen, tegen het suizen of het tuiten in de oren is het goed om het sap in de oren te druppelen.

Op het uitvallen van het haar strijk je het sap van ui op die plaats en als je het op de baard strijkt laat het de baard sneller groeien. Want wrijven met ui opent de gaatjes en maakt die plaats gereed om het haar te laten groeien zoals Serapio bevonden heeft.

Als je ui eet krijg je appetijt van minnen, veel gegeten veroorzaakt blindheid.

Ook laat het slapen want het vervult het hoofd met luchten of geuren

XLI Kalander oft coriander, oft coriandrum, es een plante welke saet men in medicinen beseght. Hets cout in den iersten graet, droge in den tweden, Avicenna, maer Serapio ende Galenus seggen dat ter hitten waert daelt Diaf die seyt tsegen ende wilt dat cout si.

Het sap van coriander met eeck ende sap van donderbaert ghemingt is goet tegen heete apstonien. Tegen die swillinge der cullen: Neempt dat sap van coriander, meel van bone ende meel van terwen, minget met rooswater ende eeck, doeghet daer op.

Corander met eeck bereyt na de maeltijt gheten, verbiedt de opclimminge der lochten te hoywaert, daerom wort de vallende sieckte van sulken opclimminge der lochten en ten hove waert comende met dufteneghe coriander ghenezen. Coriander bereyt gebroken met weghebree sap gedroncken es goet tseghen den roijen of bloijeghen lichaem.

Met eeck ghemingt is goet tseghen dat heylich vier of ignus sacrum. Van eender vrouwen ghedroncken met weghebrewater stopt terstont de vrouwen dye stonden ende den lichaem, als Pandectus int capittel van coriandrum seyt. Versch coriander es cout ende stupefactijf (dats een meslicheyt of wonderlicheyt of slapinge water in den lijf makende). Het doet sincopim hebben (dats in onmacht gaen) want met sinen reuck verstivet de lochten ende winden dye te hoefde vlieghen, daerom eest goet teghen dye hoftsweer. Teghen die vallende sieckte van optrecking der lochte ten hoywert ende teghen dronckenheyt, dairom doet ment in de spise der gheender die de vallende sieckte hebben, als de saken van opclimminge uut der maghen comen.

Water daer corianderen in te weyke hebben ghestaen, met suker ghemingt, verbiedt de stivicheyt der manlijckheyt, verdroghende spma, dat es die nature. Het sap van coriandren in den noese gheblasen steelpet of stopt dat bloijen der nozen, dat self gheschiet als ment rieckt.

Teghen erisipillam (dat is een apstonie van vuerder coleren) en teghen heete apstonien: Nempt sap van coriander, mingt met donderbaert, eeck ende bivoet of minghet sap met melck, cerusen ende eeck of met olie van roosen, dit self doeghet oeck steghen ignem sacrum of heylich vier, Serapio.

Bereyde corianderen sijn goet tegen die omdraijinghe in die ooghen van heete roeken oft fleumatike.

Het sap van coriander in dye ooghen ghedropen es goet tseghen die slainge of cloppinge (dats pulsatio) in die ooghen.

Coriandrum ghebroken met bernagiwater ghedroncken es goet tseghen die bevinghe der herten.

XLI Koriander. (Coriandrum sativum) Kalander, koriander of Coriandrum is een plant waarvan je het zaad in de medicijnen gebruikt. Het is volgens Avicenna koud in de eerste en droog in de tweede graad, maar Serapio en Galenus zeggen dat het heter is, Dyaf zegt het tegenovergestelde, dat het koud is.

Het sap van koriander dat met azijn en het sap van donderbaard gemengd is is goed tegen hete blaren. Tegen zwellingen van de ballen: ‘Neem het sap van koriander, bonenmeel en tarwemeel, meng het met rozenwater en azijn en doe het er op’. Koriander dat met azijn klaar gemaakt is en dat je na de maaltijd eet voorkomt de opklimming van de luchten om naar het hoofd te komen, daarom wordt de vallende ziekte van zulke opklimmende luchten die naar het hoofd gaan met geurende koriander genezen.

Klaar gemaakte en gebroken koriander dat met weegbreesap gedronken wordt is goed tegen rode of bloedende loop.

Met azijn gemengd is het goed tegen het heilig vuur of ignus sacrum. Als een vrouw het met weegbreewater drinkt dan stopt het terstond haar stonden in het lichaam zoals Pandectus in het kapittel van koriander zegt.

Verse koriander maakt koud en verdwaasd (dat is dat het een misselijkheid of verwonderlijkheid of slaperig water in het lijf maakt). Het laat syncope hebben (dat is in onmacht gaan) want met zijn reuk verstijft het de luchten en winden die naar het hoofd vliegen en daarom is het goed tegen hoofdpijn. Tegen vallende ziekte, vanwege de optrekking van de luchten die naar het hoofd gaan, en tegen dronkenschap doe je het in het eten van diegene die de vallende ziekte hebben vanwege de gevolgen van de opklimmingen die uit de maag komen.

Water waar koriander in te weken heeft gestaan dat met suiker gemengd is voorkomt de stijfheid van de manlijkheid, het verdroogt sperma, dat is de natuur. Als je het sap van koriander in de neus blaast stelpt of stopt dit het bloeden van de neus, hetzelfde gebeurt als je eraan ruikt.

Tegen erisypelas (dat is een blaar van vurige kleur) en tegen hete blaren (1): ‘Neem sap van koriander, meng het met donderbaard, azijn en bijvoet of meng het sap met melk, bloem van lood en azijn of met olie van rozen, dit is volgens Serapio ook goed tegen ignus sacrum of het heilig vuur’.

Klaar gemaakte koriander is goed tegen de omdraaiing in de ogen dat van hete rook of van slijmerigheid komt.

Als je het sap van koriander in de ogen druppelt is dat goed tegen het slaan of kloppen (dat is pulseren) (2) in de ogen.

Gebroken koriander dat je met bernagiewater drinkt is goed tegen hartkloppingen.

XLII Cuscuta of podagra es side opt vlas of wranghe int vlas. Hets een dinck op tvlas gewonnen. Ende is heet in den iersten graet, droge omtrent den tweden. Cuscuta heeft macht te suveren, te purgeren principaellic dye melancolie, dan nae dye flumen. Aldus syrope daer af ghemaeckt: Nempt cuscute, hertstonghe, elcx een hant, boemvaren, der wortelen van sporie, sevebladeren elcx ½ unche, bloemen van violetten ende van bernaijdse elcx ½ hant, siedet tsamen in wijn ende water elcx in I pont ende lutter eeckx toet dat derdendeel versoyen es. Alst ghecleert es doeter suker toe ende nempten als voer. Dan nempt dese pillen, als van den hoep der pillen de lapide lazuli ende der pillen die stomatice heeten, elckx ½ dragma, turbith 1/2 loot, ghinbeers III greyn, met syrope van hertstong, maeckter IX, of nempt I ½ unche dijasene met de voerghenoemde siedinge voer de pillen. Ten lesten neempt dijacalamentum of dijacapparis om te sterken. Dese syroep es oeck goet om dye verstoppinghe der leveren, der milten of der nieren te openen. Tot dat selfs es goet cuscuta, hertstong, met venkelsaet ende percelisaet in wijn gesoyen. Dyen selven dranck doet pissen ende es goet tsegen der gheel vrou die van verstoppinge der leveren of der milten compt. Oeck met suker ghesuet es goet tegen den corts der iongher kinderen.

Cuscuta met anijs, eppe ende galegaen ghesoyen es goet der maghen, de maghe verdrivende de overvloeicheyt dyer in es. Als sy met eeck ghedroncken word, so gheneest se de den hick, si opent die verstopping met wijn ghedroncken. Dat water daer cuscuta in ghesoijen es, dats wonderlyken goet teghen die gheel vrou. Teghen die stekende pine in die maghe. Sied cuscuta met anijs ende haesooren want het suvert die vulicheyt der dermen, der moijer ende der nieren. Avicenna.

Die complexie van cuscuta es nae die complexie des cruyts daer si aen hangt want si wort heet by aenhanging des hets cruuiyts of boem ende wort cout bi aenhangins des couts cruyts, Pandecta.

XLII Warkruid of podagra. (Cuscuta epithymum) Cuscuta of podagra is side op het vlas of wranghe in het vlas, het is iets dat op het vlas groeit. En het is heet in de eerste graad en droog omtrent de tweede. Warkruid heeft de kracht om te zuiveren en te purgeren, voornamelijk de zwarte gal en daarna slijm. Aldus een siroop daarvan gemaakt: ‘Neem warkruid en hertstongen, van elk een hand vol; boomvaren, de wortels van kleine wolfsmelk en zevenblad, (1) van elk een half ons; bloemen van violen en van bernagie, van elk een halve hand, kook het tezamen in wijn en water, van elk een 1 pond, en wat azijn tot dat het derdedeel verkookt is. Als het gezuiverd is doe je er suiker bij en neem het als voorgaande’. Dan neem je deze pillen als van de hoop van de pillen van lapis lazuli en van de pillen die maagzuiverend heten, van elk een half maal 3,9 gram; van turbith een half loot; van gember drie maal 0, 65 gram; met siroop van hertstong maak je er negen of neem een halve ons sap van senne met het voor genoemde kooksel voor de pillen. Tot slot neem je sap van steentijm of sap van Capparis om te versterken. Deze siroop is ook goed om de verstoppingen van de lever, (2) van de milt of van de nieren te openen. Tegen hetzelfde is ook goed om warkruid, hertstong, venkelzaad en peterseliezaad in wijn te koken. Dezelfde drank laat plassen en is goed tegen geelziekte die van de verstopping van de lever of van de milt komt. Als je het met suiker zoet maakt is het goed tegen koorts van jonge kinderen. Warkruid dat met anijs, eppe en galigaan gekookt is is goed voor de maag en verdrijft de overvloedigheid die in de maag is. Als het met azijn gedronken wordt dan geneest het de hik, het opent de verstopping als het met wijn gedronken wordt.

Het water waar warkruid in gekookt is, is verwonderlijk goed tegen geelzucht. Tegen de stekende pijn in de maag: ‘Kook warkruid met anijs en hazenoren want het zuivert de vuiligheid van de darmen, van de baarmoeder en van de nieren, volgens Avicenna.

De samengesteldheid van warkruid is naar de samengesteldheid van het kruid waar het aan hangt want het wordt heet door het aanhangen aan een heet kruid of boom en wordt koud als het aan een koud kruid hangt, volgens Pandecta.

XLIII Ciperus es heet ende droge in den II graet. Het es een driehoeckigh cruyt. De wortel es der medicinen, met hebbende die macht die diurenca heet. (dat es die verstoppinghe der nieren of der blasen opent) Daerom est goet tegen de coupisse ende tegen diffurie (dat es een pine der blasen, waerom men nu een weynich moet pissen ende over een ure noch wat). Ende soe wertet aldus ghenomen: Neemt der wortelen van cyperus wel ghebroken ende van peercelle elx VI unchien, der saien van eppe, van venkel ende van steenbreken, elx I unche, alle ghestoten, siet se in wyn, doet dattet derdendeel versoyen sij, doer eenen doec gheclaert, zuetet met suker, dan drincket. Tot selve es goet ciperus ghestoten ende ghesoyen in olie soe op die blase gheleit of omtrent de heimelecheit, dat doet sekerlick pissen, die humoren ontbynende.

Die siedinghe van ciperus met steenbreeck in wyn, met eender speuten in die mannlinke roeye ghedaen, breckt sekerlick den steen. Denselve voerghenoemden dranck es goet tegen de pine der magen of der dermen, uut couwen of wijnden. Of tot dat selve es goet, wijn daer ciperus met kaneel in ghesoyen es, want si heft macht te stercken die vertheringhe.

Tegen litergiam (dat es vergeerinhe of een apstonie van flumen achter in die hersene) een der beste medecine: Nempt ciperus dat ghebroken es, siedet in de olie tot dat si bicans verteert si, daer na settet op de colen ende de siecke sal den roeck doer noes ende mont ontfaen.

Dat poijer deser wortel in vuyl wonden ghedaen verdrijft dye vuylheyt, Platerius.

Dicke ghebeset maeckt goy verwe ende reuck. Ciperus ghewreven met de sap van herba paralisus ende weinigh olye van beversijn tsamen ghemingt es goet lau op die flau genuen, tseghen die pijne der genuen.

Dicke van ciperus genut doet lazarus worde, want het verbart dat bloet, Avicenna.

Die siedinghe van ciperus es goet tseghen die stinckinge der nozen ende mont ende tsegen die vermorwinge des tantvleesch.

Wijn dar ciperus in ghesoyen es, is goet tseghen die druyping der pissen, tseghen die flauheyt der blasenseere, ende steghen der couwen met allen seere, also werckt se oeck in die nieren.

Dye siedinge daer af geplaestert es goet der couwen des moijers ende den spenen. Dye siedinghe voergheseet es goet tseghen dye veronde cortsen van flumen, Serapio, Pandecta, Platearius.

XLIII Cyperus. (Cyperus longus) Cyperus is heet en droog in de tweede graad. Het is een driehoekig kruid. De wortel is de medicijn, het heeft de macht die diuretica genoemd wordt. (dat is om de verstopping van de nieren of van de blaas te openen) Daarom is het goed tegen aandrang tot waterlozing en tegen dysurie. (dat is een pijn in de blaas waarom je nu een beetje moet plassen en over een uur noch wat) En zo wordt het aldus genomen: ‘Neem de wortels van Cyperus die je goed breekt en peterselie, van elk zes ons; de zaden van eppe, van venkel en van steenbreek, van elk een ons; dit alles stamp je en kook het in wijn tot dat een derde deel verkookt is, dat zuiver je door een doek en maak het zoet met suiker en dan drink je het’. Tegen hetzelfde is het goed om gestampte Cyperus in olie te koken en dit zo op de blaas te leggen of omtrent de schaamstreek want het laat zeker plassen en ontbindt de levenssappen.

Het kooksel van Cyperus dat met steenbreek in wijn en dan met een soort spuit in de mannelijke roede gedaan wordt breekt zeker de steen. Dezelfde voornoemde drank is goed tegen pijn van de maag of van de darmen die uit koude of winden komen. Tegen hetzelfde is ook de wijn goed waar Cyperus met kaneel in gekookt is want dat heeft de kracht om de vertering te versterken.

Tegen litergiam (dat is een groep of een blaar van slijm achter in de hersens) is een van de beste medicijnen: ‘Neem gebroken Cyperus, kook het in de olie totdat het vrijwel verteerd is en doe het daarna op de kolen, de zieke zal de rook ervan door de neus en mond ontvangen’.

Als je het poeder van deze wortel in vuile wonden doet verdrijft het volgens Platearius de vuiligheid.

Als je het veel gebruikt geeft het je een goede kleur en geur.

Gewreven Cyperus met het sap van Primula veris en wat olie van bevergeil tezamen gemengd is goed om dit lauw op de krachteloze zenuwen te leggen tegen pijnen van de zenuwen.

Als je veel Cyperus eet heb je kans om melaats te worden want het zet het bloed om volgens Avicenna. (2) Het kooksel van Cyperus is goed tegen de stinkende neus en mond en tegen zwerend tandvlees.

Wijn, waar Cyperus in gekookt is, is goed tegen de druppelende plas, (1) tegen uitgeputheid vanwege een zere blaas en tegen koude met alle zeer, alzo werkt het ook in de nieren.

Als je van het kooksel een pleister maakt is dit goed tegen kou van de baarmoeder en de aambeien. Het net genoemde kooksel is goed tegen verouderde koortsen die van slijm komen volgens Serapio, Pandecta en Platearius.

XLIIII Gouwwortel offceel wortel oft celidonia es heet ende droge in den vierden graet. Si is tweerleye, te weten meerder ende minder, nochtans die een nempt men voir dander. Als men in recepten gouwortel vint so sal men dye wortel, niet dat cruyt nemen, want de wortel is van meester macht. Si heeft macht te onbinden, te verteeren ende aen te trecken.

Teghen die tantsweer uuijt couder saken hout die wortel weynich ghewreven omtrent den tant.

Om dat hooft te rumen van couwen humoren ende de moijer met flumen vervult te droeghen: Neempt de wortel van de gouwortel ghewreven, sied se ende dien roeck sal die siecke al den mont otfaen. Daerna sal men gorgelen, den wijn ghecleert, daer gouwortel in ghesoyen is, lutter gingbeers, bertramwortel, weinich eekx met honich daer toe ghebesigt.

Gouwortel ghewreven in wijn ghesoeyen, daer in een sponcie ghedout, ende op die dermen gheleit es goet tegen colicam.

Om die stonden te doen coemen ende die moyer te suveren, siet gouwortel daer in doet een sponcie dicke ende leg se op de moeyer.

Teghen den canker des monts, dat water daer si in ghesoeyen is, menckt met hoenich, daer toe poeyer van drogen rosen, maket daer af een pappe.

Teghen de lopende gaten: Neemt poeyer van gouwortel met den zap van gouwortel, doeghet daer in, Platearius.

Dat zap van gouwortel daer in ontbonden, of ghemenckt es nu tuthia. Dat es goet om dat ghesicht te sterken, daer wat groefs omtrent de starren des ghesichts wort ghesoeyen.

Sommighe nemen wyn daer de wortel in ghesoeyen es teghen die gheel vrou.

Dijaf int capittel van gouwortel seet dat zap der meester gouwortelen met hoenich op die colen ghesoyen, doet die plecken der oghen uyt. Dat zap met weynich solfers ghemingt, daer me dat vel ghesaelft droeget de scorftheit af en der die lazersche naghelen verdrieft se. Dit zap oeck met honich in den noese ghedaen purgeret of reynet dat hoeft, Pandecta, dat self seit Serapio uyt die woerden van Diascorides.

XLIIII Stinkende gouwe. (Chelidonium majus en Ficaria verna is de mindere) Stinkende gouwe, genezende wortel of Chelidonium is heet en droog in de vierde graad. Er zijn twee soorten, te weten de grotere en kleinere, nochtans de een neem je voor de ander. Als je in recepten stinkende gouwe vindt dan moet je de wortel en niet het kruid nemen want de wortel is van grotere kracht. Het heeft kracht om te ontbinden, te verteren en aan te trekken. Tegen tandpijn die uit koude zaken komt hou je de licht gewreven wortel bij de tand. Om het hoofd van koude levenssappen te ruimen en de baarmoeder die met slijm (1) vervuld is te drogen: ‘Neem de gewreven wortel van de stinkende gouwe, kook het en die rook zal de zieke in de mond ontvangen’. Daarna moet je gorgelen met wijn die gezuiverd is na het koken waar stinkende gouwe met wat gember, bertramwortel en wat azijn met honing bij gevoegd zijn.

Gewreven stinkende gouwe die in wijn gekookt is waar je een spons in duwt en die op die darmen legt is goed tegen koliek.

Om de stonden te laten komen en de baarmoeder te zuiveren kook je stinkende gouwe, daarin doe je een spons vol in en leg die op de baarmoeder.

Tegen kanker van de mond neem je het water waar het in gekookt is en meng het met honing en doe daar poeder van droge rozen bij, maak er een pap van.

Tegen lopende gaten: ‘Neem het poeder van stinkende gouwe met het sap van stinkende gouwe en doe het erin, Platearius.

Het sap van stinkende gouwe dat daarin ontbonden of gemengd is heet nu tutia. (2) Dat is goed om het gezicht te verbeteren daar waar wat grofs omtrent de pupillen van het oog groeit. (3)

Sommige nemen wijn waar de wortel in gekookt is tegen geelzucht.

Dyaf in het kapittel van stinkende gouwe zegt dat als het sap van de grote stinkende gouwe met honing op kolen gekookt wordt het de plekken van de ogen laat verdwijnen. Als je het sap met wat zwavel mengt en daar mee de huid zalft verdroogt het de schurft, de melaatse nagels verdrijft het ook.

Dit sap dat met honing in de neus gedaan wordt laxeert of reinigt het hoofd, volgens Pandecta, hetzelfde zegt Serapio uit de woorden van Dioscorides.

XLV Schijtcruyt of sporiezaet, of catapucij of roercruuyt of catapucia es heet in den derden graet, nat in den II. Als ment in medicinen vindt, zoe sal men der vruchten of zaijen, afghedaen de uterste scorse, ende niet dat cruyt verstaen. Groen sporie zaet heeft principaelleeck macht die flumen te purgeren, daer na de melancolie ende die colere. Het heft de macht te purgeren of te reynen die humoren al bovenwijt ten monde overmits der vetheyt ende moruheyt. (dats lenitas diet heeft). Daerom eest somtyts den ghesonden om in hoer ghesonde te houden goet, den sieken gheeft ment om de sieckten te verdriven.

Teghen de daghelickxen corts uuijt zoute flumen comende van welke flumen die scorftheyt compt: Neemt sporiezaet, haesooren, grisecom, elckx I hant, der wortelen van cleijn sporie (dats esula minor) boemvaren elckx ½ unce, cuscute, seveblayeren, elckx II dragma, dies siedt al in water dan ghecleert, doeter gheschcymt honich toe ende maeckt siroep die de materie bereijt ende purgeert. Tot dat selve es desen clareyt goet: Neemt scijtcruyt ghewreven met kaneel ende galegaen etc, sied se in wijn, dan doer eenen doeck ghedaen, mingter honich toe. Dit es zeer goijen dranck den weeldighen menschen tegen den dagelijcxen corts. Desen selven dranck es oeck goet teghen dat fleerfijn in den voet, oeck in versch vleeschsop oft ander spijsen mag dien clareyt ghemingt worden.

Wijn daer sciterwit in ghesoyen es, dien es goet teghen dat lanckevel. Dat self met de wortel van cleyn sporie ende met primula veris (of herba paralesis) ghesoyen met weynich ghescuyms honich ghemingt es goet teghen die iecht.

Dat poijer van scijtcruyt met weynich kaneels in een versch ey of in ander sop gedroncken purgeert sonder vermoijnghe fluijmachtige humoren.

Der blayeren van scijtcruyt macht es flauwer of minder dan van dat saet, XV sayen daer af gheschelt of ontcorst met weynich aloe en epatica ende lutter mastike in manier van pillen ghemingt, doen purgeren de flumen, de colere ende die waterachtige vochtigheyen. Si bereyen tot walghen, oeck doen se walghen.

Dranck gedroncken daer scijtcruytzaet in ghesoyen es, is goet teghen scorftheye ende de lazerie helpt hi ghenesen ende de wormen verdrijven van onder. Serapio, Pandecta.

XLV Schijtkruid. (Euphorbia lathyrus) Schijtkruid, sporiezaad, catapucie, roerkruid of catapucia is heet in de derde en nat in de tweede graad. Als je het in medicijnen vindt dan moet je de vruchten of zaden waar de buitenste schors van verwijderd is en niet het kruid verstaan. Groen schijtkruid heeft voornamelijk de kracht om slijm te purgeren, daar na de zwarte gal en de rode gal. Het heeft de kracht om de levenssappen boven via de mond te purgeren of te reinigen vanwege de vetheid en murwheid. (dat is lenitas (1) die het heeft) Daarom is het soms de gezonde goed om hen gezond te houden, de zieke geef je het om de ziekte te verdrijven.

Tegen dagelijkse koorts die uit zout slijm komen van welk slijm schurft komt (2): ‘Neem schijtkruidzaad, hazenoren, aardrook, van elk een hand vol; de wortel van klein schijtkruid (dat is esula minor) en boomvaren, van elk een halve ons, warkruid en zevenblad (3) van elk twee maal 3,9 gram; dit kook je in water, dan zuiver je het en doe er wat afgeschuimd honing bij en maak een siroop die de materie klaar maakt en laxeert’. Tegen hetzelfde is deze helderheid goed: ‘Neem gewreven schijtkruid met kaneel en galigaan etc., kook het in wijn, dan doe je het door een doek en meng er honing bij’. Dit is een zeer goede drank die de weelderige mens tegen dagelijkse koorts versterkt. Deze drank is ook goed tegen jicht in de voet, ook in vers vleessap of in ander eten kan die helderheid gemengd worden.

Wijn waar schijtwit in gekookt is goed tegen onderbuikspijn. Als dit met de wortel van klein schijtkruid en met Primula veris (of herba paralisis) gekookt en met wat afgeschuimd honing gemengd is is het goed tegen jicht.

Het poeder van schijtkruid dat met wat kaneel in een vers ei of in ander sap gedronken wordt laxeert zonder vermoeienis slijmachtige vochten.

De kracht van zijn bladeren is zwakker of minder dan van het zaad, vijftien zaden die geschild of ontkorst zijn met wat Aloë epatica en wat mastiek die op de wijze van pil gemengd worden purgeren slijm, gal en waterachtige vochtigheden Het maakt klaar om te walgen, ook laat het walgen.

Een drank gedronken waar schijtkruidzaad in gekookt is is goed tegen schurft, de melaatsheid helpt het genezen en de wormen verdrijft het van onder. Serapio en Pandecta.

XLVI Couworden of cucurbita, cucumeren oft cucumer, citrulle, of citrulli, melone oft melo, dese IIII sijn de IIII coude sayen ende dese IIII seet men in dit capittel.

Couworden of cucurbita seet Serapio, uut de macht van Galenus, es cout ende droge in den IIde graet, dat self seit oock Avicenna.

Cumeren of cucumer, Serapio uut der macht van Aben Mesuam, in cucumere, ende citrullen es cout ende natheijt in den derden graet, Isaac in dietis pti, die coutheyt der cucumeren es dat ende des derden graet.

Citrulien oft citrulle, Serapio uut die macht Galenus, citrullen sijn couwer dan cucumeren, Abe Mesua is cout ende nat in den III.

Melonen of melose, uut de macht Galenus cout ende nat in den II, Isac cout ende nat in midden ders II graet. Dat saet deser IIII sal men in medicinen doen, bicans sijn se al vier eender macht, si bluschen alle vier die hitte ende coleram. Hoer voetsel es quaet bereijdende toet verrottinghe ende cortsen, dat zaet der cucumeren es beeter dan van citrullen. Citrullen sijn hert te verteeren, veel gebesicht maken langhe cortsen, anijs bescudt die mage van die groote opblasinge die van hoer comen.

De in onmacht van hitten gaen, citrullen riekende comen tot haer selven.

De sappen deser vier ghensen den dorst.

Dese wortelen ende die siedinghe van scijtcruyt tsamen met honichwater gedroncken doet subtilere humoren walghen.

Dat sap hier af is goet teghen die pijne der cullen of blasen.

Der IIII sayen sijn diuretica, daerom sijn se in medicinen goet.

Dese sayen, van die butenste scorse ghesuvert, ghebroken ende in gerstenwater ghesoyen, dan ghecleert, met suyker ghemingt ende so ghedroncken sijn goet teghen die verstoppinge der lever, milten, nieren, blasen ende apstonie der borst.

Tseghen scerpe cortsen sonderling dagelijcx tercianen of over anderen dach: Nemt II pont der sieding der IIII sayen, sap van endivie oeck II pont, violetten bloemen en rosinen elcx ½ unce, saet van lachtike ende van porcelleijn, gherst, iuiube, sebesten, elcx II dragma, prumen van damaste VII, siedet tsamen, met dese sappen ende weynich eeckx toet dat derdendeel versoyen is, dan ghecleert doer eenen doeck, suetet met suker, dezen syrope sal men so et elders van siroep is gheseit nemen. Als hi ghenomen es nempt ½ unche van electuarium die zucco rosan met weinich cassifistule om te laxeren. Daerna om te stercken: Nemt triasandali of dyarodon abbatis, desen selven siroep es goet tegen dye scerpe cortsen den geelriekeghen in die lever ende den verdwinende, Pandecta, Serapius. Platearius.

XLVI Kauwoerde. (kauwoerde is Lagenaria leucanthe, Cucumis sativus is de komkommer, Cucurbita lanatus is de citrullen en Cucumis melo is de meloen) Kalebas of Cucurbita, komkommers of Cucumis, citrullen of citrulli, meloenen of melo, deze vier zijn de vier koude zaden en deze vier zie je in dit kapittel.

Kalebas of Cucurbita zegt Serapio uit de macht van Galenus is koud en droog in de tweede graad, hetzelfde zegt ook Avicenna. Komkommers of Cucumis zegt Serapio uit de macht van Aben Mesuam dat in komkommers en citrullen het koud en nat is in de derde graad, Isaac in dietis pti zegt dat de koudheid van de komkommer in de derde graad is.

Citrullen of citrullen zegt Serapio uit de macht van Galenus dat citrullen kouder zijn dan komkommers, Aben Mesua zegt dat het koud en nat is in de derde graad.

Meloen of melose, uit de macht van Galenus, zijn koud en nat in den tweede, Isaac zegt dat het koud en nat is in het midden van de tweede graad. Het zaad van deze vier moet je in medicijnen doen omdat ze alle vier vrijwel dezelfde kracht hebben, ze blussen alle vier de hitte en gal. Hun voedsel is slecht, het legt de bodem voor verrotting en koortsen, het zaad van komkommers is beter dan van citrullen. Citrullen zijn slecht te verteren en veel gebruikt maken ze lange koortsen, anijs beschermt de maag tegen de oprispingen die van haar komen.

Die in onmacht vanwege hitte gaan en aan citrullen ruiken komen weer tot zichzelf.

De sappen van deze vier genezen de dorst.

Deze wortels die met het kooksel van schijtkruid tezamen gemengd en met honingwater gedronken wordt laat subtiele levenssappen walgen.

Het sap hiervan is goed tegen de pijn van de ballen of blazen.

De vier zaden zijn diuretica (1) en daarom zijn ze in medicijn goed.

Deze zaden die van de buitenste schors ontdaan, gebroken en in gerstewater gekookt en dan gezuiverd, met suiker gemengd en zo gedronken worden zijn goed tegen verstoppingen van de lever, (2) van de milt, van de nieren, van de blaas en de blaren van de borst.

Tegen scherpe koortsen, vooral de dagelijkse en de derdedaagse (3) of om de andere dag: ‘Neem twee pond van het kooksel van de vier zaden; van het sap van andijvie ook twee pond; van violenbloemen en rozijnen, van elk een half ons; het zaad van sla en van postelein, gerst, jujube en sebesten, van elk twee maal 3,9 gram; vijf Damascener pruimen; kook het tezamen en doe bij dit sap wat azijn totdat een derdedeel verkookt is, dan zuiver je het door een doek en maak het zoet met suiker, deze siroop moet je nemen zoals het al elders van siroop verteld is’. Als het genomen is neem je een halve ons likkepot van suikerrozen met wat cassiafistelen om te laxeren. Daarna om te versterken: ‘Neem sap van Santalum of dyarodon abbatis’, deze siroop is goed tegen zeer hoge koortsen en geel riekende in de lever (4) laat het verdwijnen. Pandecta, Serapius en Platearius.

XLVII Wilt riet oft calamus aromaticus silvestris of calamus silvestris es van complexien heet ende droge. Het hetet calamus agrestis ende es een maniere van gherste als Dijaf int capittel agrostis seyt. Sijn macht es te cleinen of subtilieeren ende te sterken uut sijnen goeden reuck. Calamus agrestis doet pissen ende dien stonden der vrouwen doeghet comen, merkeliken als men den wijn smergens ende stavons telkens I half glas drinct, dair in ghesoyen is calamus agrestis met asara baccara (dats asarum of wilde nardus) en met agerhande of averonde, dan met af gescuijmpt honich gesuet, der ende na de clering in den doec blivende sal men op den buyc leggen, want si maken de moyer bequam om der stonden te doen comen.

Tegen de watersucht uut couder saken, sied wilt riet met garfe, met eppesaet ende adic in wijn, cleert, doir eenen doec, dan doeter suker toe ende drinct. Dat self is oec goet teghen die lekinge der pissen als coupisse ende den siecten der nieren.

Als men een pessarium (dats een manier of een clisteer waer) in die moyer met die cruyden die in den doeck bleven na dye cleering maeckt, soe doeghet den vrouwen haer stonden comen. Toet dat self is goet een badt daer die self cruiden in sijn, want het verdrijft die pijne der moyer, Serapia.

Een plaester van calamus agrestis met sanimunda (dats gariofilalata) ende met diptamuswortel met olie ghesooten, es goet ende helpt seer in die breekinge des beens of blutsinge ende teghen de pijne des beens, want sijn cracht bevindt men daeghelicx bi experiencie seer machtich teghen dese ghenoemde.

Die wortele des wilts riet es seer riekende ende ghelijck calamo aromatica, dats welriekende riet. Si es goet teghen die pijne der maghen ende der dermen uut coutheyen ende winden.

Wijn daer si, dats die wortel, met kaneel ende galegaen in ghesoyens is, versterckt die verteringe. Of teghen dat self nempt poyer der wortel van wilt riet met galegaen, kaneel ende suyker, maeckt er tregie af.

XLVII Wild riet. (Iris pseudoacorus) of calamus silvestris is van samengesteldheid heet en droog. Het heet calamus agrestis en is een soort van gerst zoals Dyaf in het kapittel van agrostis zegt. Zijn kracht is om te verkleinen of te verfijnen en te versterken vanwege zijn goede geur. Kalmoes laat plassen en de stonden van de vrouwen komen, vooral als je ’s morgens en ‘s avonds telkens een half glas drinkt van de wijn waarin kalmoes met Asarum (dat is wilde nardus) en met averone (of agerhande) gekookt is dat met wat afgeschuimde honing zoet is gemaakt en wat na de zuivering in een doek overblijft moet je op de buik leggen want het maakt de baarmoeder gereed om de stonden te laten komen.

Tegen waterzucht (1), die uit koude zaken komt; ‘Kook kalmoes met duizendblad, met eppezaad en kruidvlier in wijn, zuiver het door een doek, doe er dan suiker bij en drink het’. Hetzelfde is ook goed tegen het lekken tijdens het plassen (2) net zoals aandrang tot waterlozing en de ziekten van de nieren.

Als je een pessarium (dat is een soort van een klysma) in de baarmoeder met de kruiden die in de doek achterbleven na de zuivering zet dan laat het bij de vrouwen hun stonden komen. Tegen hetzelfde is ook goed om een bad te nemen waar diezelfde kruiden in gedaan zijn, want het verdrijft de menstruatiepijn, Serapio.

Een pleister van kalmoes die met nagelkruid (dat is gariofilata) en met dictamnus wortel met olie gestampt is is goed en helpt zeer bij gebroken benen of blutsingen en tegen pijnen van de benen want men ervaart dagelijks zijn kracht door ondervinding dat het zeer krachtig is tegen deze genoemde zaken.

De wortel van wild riet is zeer geurend en is net als Swertia chirata, dat is het welriekende riet. Het is goed tegen de pijnen van de maag en van de darmen die uit koudheden en winden komen. Wijn waar het, dat is de wortel, met kaneel en galigaan in gekookt is versterkt de vertering. Of tegen hetzelfde, neem poeder van de wortel van wild riet, met galigaan, kaneel en suiker en maak er suikergoed van.

XLVIII Kemp of canapus of canabsis is heet ende droge in den IIde graet. Dat saet droget sterkelijc ende es van meerder macht dant cruyt. Het heet int geraeijn kempsaet, hebbende macht te verteren dye opblasinge ende winden, dairom ist nut ghegeven in de watersucht uut couder saken.

Alst sap des kemps te veel gheten wort, so droget sperma.

Sommege doent sap uut gedouwen int oore ende het gheneest hoer pijne stercelijc, Serapio.

Als de wortel van kemp met die wortel van malven ende nachtscaije gesoyen voer manier van plaesteren so es si goet op heete apstonien.

Die scorse van kemp is goet om coorden oft selen af te maken.

Olie van kemp van herder ende gheender cracht heeft macht te droghen ende te vochticheyen der ooren als si daer in gedruypt wort.

Dat sap van kempsaye ghebesicht maect hofsweer.

Tegen de scellinge van den hoye ende om dat haer lanck te maken, siedt dye blaijeren van kempe met agherhande in loghe dair me waschet hoeft.

Dat voetsel van kemp en es niet bequaem der maghen, want het es hert te verteeren.

Kempsaet verdrijft de winden. Dat sap van al den cruyden op die wonden ghedaen verdrijft die pijne der wonden. Sijrupus acetolus van suker nae ghebruyking des kemps ghenomen, verdrijft dat letsel dat van die eetinge des kemps blijft. Kemp es seer oproekende ten hersenen waert, waer uut den hoftsweer compt. Syrupus acetosus de sukaro verdrijft sulck letsel, daerom es hi daer teghen goet.

Tsegen heete apstonien van colera (dats erisipilla): Maeckt van die siedinghe deser wortel ende des saets met ceruzen ende olien van roesen een plaester.

Als dat sap van kempsaet in spisen gheten wort, so doeghet de mage die ter pijnen gheneycht es pijn hebben, het doet oec quade humoren op rupsenen. Maer dijaciminum, dat die winden verteert, es daer teghen goet.

XLVIII Hennep. (Cannabis sativa) Hennep of Cannabis of canabsis is heet en droog in de tweede graad. Het zaad verdroogt sterk en is van grotere kracht dan het kruid. Het heet normaal kempzaad en heeft de kracht om de oprispingen en winden te verteren, daarom is het goed om dit te geven in de waterzucht (1) die uit koude zaken komt.

Als het sap van hennep te veel gegeten wordt dan verdroogt dit het sperma.

Sommige doen het uitgeduwde sap in de oren wat hun pijn zeer vermindert, Serapio.

Als de wortel van hennep met de wortel van malve en nachtschade kookt en als een soort pleister gebruikt dan is het goed op hete blaren.

De schors van hennep is goed om er koorden of zeilen van te maken.

Olie van hennep is harder en zonder kracht, het heeft de kracht om de oren te drogen (2) en te bevochtigen als het daarin gedruppeld wordt. Als je het sap van hennepzaad gebruikt krijg je hoofdpijn.

Tegen roos van het hoofd en om je haar lang te maken, kook de bladeren van hennep met averone in loog waarmee je het hoofd wast.

Het voedsel van hennep is niet goed voor de maag want het is slecht te verteren. Hennepzaad verdrijft de winden.

Het sap van het gehele kruid dat op de wond gedaan wordt verdrijft de pijn van de wonden. Zuring siroop van suiker dat na gebruik van hennep genomen wordt verdrijft het letsel dat na het eten van hennep over blijft.

Hennep trekt zeer op naar de hersens waardoor er hoofdpijn komt. Zuringsiroop van suiker verdrijft zulk letsel, daarom is het daartegen goed.

Tegen hete blaren van rode gal (dat is erispilla): ‘Maak van het kooksel van deze wortel en zijn zaad, met bloem van lood en oliën van rozen een pleister’.

Als het sap van hennepzaad in het eten gegeten wordt dan laat het de gevoelige maagpijn hebben, het laat ook kwade levenssappen opbruisen. Maar sap van komijn, dat die winden verteert, is daartegen goed.

XLIX Daucus creticus oft vogelnest is heet ende drooge in den IIIden graet. De blomen sijn bequamer der medicinen dan die blayeres, dye wortel alderminst. Daucus es tweerley, te weten daucus creticus ende es van der meester cracht. Van welcken daucus creticus men hier spreckt. Der ander es daucus asinus, sommeghe heetent distel, het heet asininus want het die ezelen eeten. Daucus creticus heeft macht te ontbinden, te verteren, te dunnen ende es diureticum (dats dat doet pissen).

Teghen ghebreck in den azem van coutheyen drinckt wijn dair in ghesoyen es daucus creticus, drooghe vighen ende calissihout, ist dat die onsteltenis es sonder corts, maer es si sonder so siedt datself met water sonder wijn. In cou saken gheeft oeck dijaprassium met wijn daer dit daucus in gehoyen es, of in heete saken ghevet met water daer daucus creticus in ghesoyen es. Steghen grote winden daer het lanckevel dick af kompt: Neempt wijn daer daucus creticus met anijs in ghesoyen es.

Teghen de watersucht uut couder saken maeckt desen siroep: Neemt der bloemen van daucus creticus I ½ hant, zaet van eppe, van venkel ende van peercelle elcx 1/2 unche, der wortelen van bruscus ende van spargus elcx II dragma, siedt se tsamen in wijn ende water elcx I pont, toet dat bicans de helft versoyen es, claret doer eenen doeck, dan suetet met weynich gheschuijmt honichs, desen siroep besicht al soet dick voer van andere gheseyt es. Daer na neempt van pillen van mesereon. Ten lesten om te versterken: Neempt dijalacca of dijacoron. Dien selven dranck of syrope opent oeck die verstoppinge der lever, der milten ende des weechs daer die pisse of orine gheet. Dien selven dranck met trifera magna nicholan suvert doe moyer, afdroghende hoer overvloedicheyt sonder pijne. Of tseghen dit self maeckt een pessarium (dats een manier of een clisteer) water in de moyer met trifera, daer toe van den poyer van daucus creticus met lutter mirren in olie ghesoyen, ende so doeghet in die moijer.

Teghen den steen, coupisse ende diffurie (dats nu weynich pissen ende noch etc.) Nempt wijn daer daucus creticus in ghesoyen es. Platearius, Serapio, Pandecta.

XLIX Daucus creticus of vogelnest. (Athamanta cretensis) Daucus creticus of vogelnest is heet en droog in de derde graad. De bloemen zijn beter als medicijn dan de bladeren, de wortel het allerminst. Van peen zijn er twee soorten, te weten de Kretische en die is van grote kracht van welke Kretische peen men hier spreekt. De andere is Daucus asinus, sommigen noemen het distel, het heet asinin omdat de ezels het eten. Daucus creticus heeft de kracht om te ontbinden, te verteren, te verdunnen en is diuretica (dat is dat het ’t plassen bevordert)

Tegen ademgebrek van verkoudheid, drink wijn waar peen met droge vijgen en zoethout in gekookt is als die ontsteltenis zonder koorts is, maar is het (niet) zonder dan kook je hetzelfde met water zonder wijn. In koude zaken geef je ook dijaprassium in de wijn waar deze peen in gekookt is of in hete zaken geef je het met water waar de peen in gekookt is.

Tegen grote winden waar de onderbuikspijn dik van af komt: ‘Neem wijn waar peen met anijs in gekookt is’.

Tegen waterzucht (1) die uit koude zaken komt maak je deze siroop: ‘Neem van de bloemen van peen anderhalve hand; het zaad van eppe, van venkel en van peterselie, van elk een half ons; de wortels van Ruscus en van asperge, van elk twee maal 3,9 gram; kook het tezamen in wijn en water, van elk een pond; totdat bijna de helft verkookt is, zuiver het door een doek, dan maak je het zoet met wat afgeschuimde honing en deze siroop gebruik je zoals het zo dikwijls voorgaande van andere siropen gezegd is’. Daarna: ‘Neem pillen van Daphne mezereum’. Tot slot om te versterken: ‘Neem dijalacca (2)of sap van Acorus’. Diezelfde drank of siroop opent ook de verstoppingen van de lever (3), van de milt en de weg waar de plas of urine door gaat. Diezelfde drank met trifera magna nicholan (4) zuivert de baarmoeder en droogt haar overvloedigheid af zonder pijn. Of tegen hetzelfde, maak een pessarium (dat is een soort klysma) van water in de baarmoeder met trifera, daar doe je het poeder van peen bij met wat mirre en dit kook je in olie en dan doe je het in de baarmoeder.

Tegen de steen, koude pis en dysurie (dat is nu wat plassen en nog etc.): Neem wijn waar peen in gekookt is. Platearius, Serapio en Pandecta.

L Diptamus es heet ende drooghe in den IIIden graet. In heet, sonderlinghe steenachtige plaetsen wast hy. De wortel heet diptamus ende es van meerder macht dan het cruyt, de wortel es te verstaen als men diptamus in medicinen vint, waer af men sal de wortel kiesen die binnen een vaste ghedaente heeft niet ghegaet. Si heeft de macht te ontbinden, te verteeren ende het fenijn toet hem te trecken. Daerom es si sonderlinge goet teghen beeten der ghefenijnder dieren. Dit cruyt ghebroken met den sap van eywijn es goet op den selven beet.

Tseghen wonden of quetsuren van binnen: Nempt diptamus, bivoet, sanamunda (dats gariofilata of gariofilaet) muysoore, siedt se in wijn, dezen dranc drinckt tseghen quetsuren van binnen. Die ghemeyn lien achten desen dranck voer eenen sonderlinghe dranck.

Maer poijer van diptamus met cerusen ende weinich termentinen in mannier van salve buyten op gheleyt heyle de wonden van buyten.

Om die stonden te doen comen ende de doy vrucht met dat velleken daer se in rust uut verdriven: Nempt dranck van wijn daer diptamus, bivoet ende alau ronde agherhande in ghesoyen sijn, daer toe minghende lutter ghescuyms honichs. Teghen dat self: Nempt poijer van diptamus ende mirre, minghet met den sap van bivoet, maeckt er af een pessarium in de moijer want het heeft grote macht om de stonden der vrouwen te doen comen ende dat ander uut te driven. Dien selven dranck es goet steghen die coupisse ende dye diffurie (dats nu wat pissen, over een ure noch wat ende voert noch wat). Of wijn daer in ghesoyen es dye wortel van diptamus es tseghen dat self goet.

Wijn daer diptamus wortel met den sap van alsen in ghesoyen is goet tseghen die pijn der maghen uut eetinghe der paddenstolen of fungen.

Teghen cou asma (dats ghebreck in den aesem van couder saken) sied droghe vighen in wijn, doutse uut ende doeter toe poijer van diptamus. Tegen dye watersucht uut couder saken, siedt diptamus met edick ende eppen in water, dan doeter in weynich ghescuyms honichs. Teghen de gheel vrou wrijft den lichaem in die stove met die siedinghe van diptamus.

Als dit cruyt van diptamus in huys ghestroyt wort so veriaghet die fenineghe dieren, Platearius, Serapia, Pandecta.

L Dictamnus of diptamus. (Origanum dictamnus) Diptamus is heet en droog in de derde graad. In hete, vooral steenachtige plaatsen groeit het. De wortel heet dictamnus en is van grotere kracht dan het kruid, de wortel wordt bedoeld als je dictamnus in medicijnen tegenkomt waarvan je die wortel zal kiezen die van binnen vast en zonder gaatjes is. Het heeft de kracht om te ontbinden, te verteren en het venijn tot zich te trekken. Daarom is het vooral goed tegen beten van venijnige dieren. Als je het kruid breekt en mengt met uiensap is het goed op dezelfde beet.

Tegen wonden of kwetsingen van binnen: ‘Neem dictamnus, bijvoet, nagelkruid (dat is gariofilata of gariofilaet) muizenoren en kook het in wijn, deze drank drink je tegen kwetsingen van binnen. De gewone mensen beschouwen deze drank voor een bijzondere drank.

Maar poeder van dictamnus die met bloem van lood en wat terpentine op de wijze van een zalf aan de buitenkant gelegd wordt heelt de wonden van buiten. Om stonden te laten komen en de dode vrucht met de moederkoek waar het in rust uit te drijven: ‘Neem drank van wijn waar dictamnus, bijvoet en als het lauw is ronde averone in gekookt zijn, daar meng je wat afgeschuimde honing bij’. Tegen hetzelfde: ‘Neem poeder van dictamnus en mirre, meng het met het sap van bijvoet en maak er een pessarium van voor de baarmoeder want het heeft grote kracht om vrouwenstonden te laten komen en dat andere uit te drijven’. Dezelfde drank is goed tegen aandrang tot waterlozing en de dysurie (dat is nu wat plassen en over een tijdje noch wat en verder noch wat) Of neem wijn waar de wortel van dictamnus in gekookt is, dat is tegen hetzelfde goed.

Wijn waar dictam nuswortel met het sap van alsem in gekookt is is goed tegen de pijn van de maag door het eten van paddenstoelen of fungi. Tegen koude astma (dat is ademgebrek vanwege koude zaken) kook droge vijgen in wijn, duw ze uit en doe er wat poeder van dictamnus bij. Tegen waterzucht (1) die uit koude zaken komt kook je dictamnus met kruidvlier en eppe in water, dan doe je er wat afgeschuimde honing bij.

Tegen geelzucht, wrijf het lichaam in de zweetkuip in met het afkooksel van dictamnus.

Als het kruid van dictamnus in huis gestrooid wordt dan verjaagt het de venijnige dieren. Platearius, Serapio en Pandecta.

LI Cleyn sporie of esula minor es heet ende droghe in den derden graet. Dye wortele van cleyn sporie es der medicinen bequaem, si heeft macht principalic die flumen te purgeeren ende die melancolie.

Tseghen den daghelixen corts, tseghen die pijne der iuncturen, als dat fleerfijn in voeten ende handen, tegen de iecht, teghen dat lanckevel ende de watersucht uut couwer saken: Nempt die wortelen van cleijn sporie, van petercelie, van adick ende die wortel van acorus, elcx I unche, der sayen van venkel, van eppe ende van anijs elcx II dragma, mastike, kaneel, elkx I unche, siedt dit te samen in II pont waters, doer eenen doeck ghecleert, met suker maeckter af syrope, dien sal men al soet dick voer es gheseyt nemen. Dese siroep bereyt ende doet ter cameren gaen. Eest dat de weeldege lieden desen siroep verueren te nemen, so siedt die wortelei van cleyn sporie met rosinen ende met anijs in versch vleeschsop ende gheeft daer af teghe die voirghenoemde saken te drincken. Of maeckt claereyt van poier die wortelen van cleijn sporie met kaneel, galegaen, anijs ende mastike etc, want deze is mineyselic ende ghenuchlijker om te drincken. Sporie selen scouwen die heete complexie hebben, want si doet hem lieden den corts hebben, welck veel menschen hebben bevonden, Serapio. Sonderlinge schillet hem dye de spenen hebben, want het opent die ayeren van den ers ende doet hen den bloijeghen lichaem hebben mit horen ayeren dier toe gheneycht zijn om te loopen die ayeren.

De sporie of esula opent dye stop se oeck mits hoer stipticiteyt ende droechte. Alle medicinen die purgeren met stipticiteyt ende scarpheyt als esula (dats sporie) of mesereon, doen die doen, dit seet Serapio int capittel de scelran (dats esula). In dat melck van sporie en es gheen goetheyt want het let hen dier neempt. Der lantlopers hebben meneghen menschen gedoot met dezen melck overmits hoerder cleijnder const, men vraeghde hen wat medicine dat waer die se te drincken gheven, si antwoerden dat melck van esula met olie de olium sisaminum heet ghemingt waer me si die sommege toet die doot toe purgeerden. Serapio, Pandecta, Platearius.

LI Kleine wolfsmelk. (Euphorbia esula) Kleine wolfsmelk of esula minor is heet en droog in de derde graad. De wortel van kleine wolfsmelk is goed als medicijn, het heeft voornamelijk de kracht om slijm en zwarte gal te purgeren.

Tegen de dagelijkse koorts, tegen pijnen van de gewrichten, zoals de jicht in voeten en handen, tegen jicht, tegen onderbuikspijn en de waterzucht (1) die uit koude zaken komt: ‘Neem de wortels van kleine wolfsmelk, van peterselie, van venkel, van eppe en van kalmoes, van elk een ons; mastiek en kaneel, van elk twee maal 3,9 gram; kook dit samen in twee pond water, dit zuiver je door een doek en met suiker maak je er een siroop van die moet je, zoals het al dikwijls gezegd is, nemen’. Deze klaargemaakte siroop laat naar toilet gaan. Als deze siroop voor de weelderige lieden te moeilijk is om te nemen, kook dan de wortel van klein wolfsmelk met rozijnen en met anijs in vers vleessap en geef daarvan tegen voor genoemde zaken te drinken. Of maak een zuiver mengsel van het poeder van de wortels van klein wolfsmelk, met kaneel, galigaan, anijs en mastiek etc. want dit is gemakkelijker en genoeglijker om te drinken. Diegene die heet van samenstelling zijn zullen dit niet gebruiken want die krijgen koorts, wat volgens Serapio al veel mensen ondervonden hebben. Vooral is het slecht voor diegene die aambeien hebben want het opent de gaten van de aars en geeft hun de bloederige loop omdat hun gaten openen en vooral die gaten die bijna geopend zijn.

Kleine wolfsmelk of esula opent die maar stopt ze ook vanwege haar zuurachtigheid en droogte. Alle medicijnen die met zuurachtigheid en scherpte purgeren zoals esula (dat is kleine wolfsmelk) of Daphne mezereum doen dit zegt Serapio in het kapittel van scelran (dat is esula) In de melk van wolfsmelk is er geen goedheid want het beschadigt diegene die het neemt. De landlopers hebben menig mens met deze melk gedood omdat het weinig kost. Als je ze vraagt welke medicijn ze te drinken hebben gegeven dan geven ze ten antwoord, de melk van kleine wolfsmelk. Dat wordt gemengd met de olie die olium sesamum heet waarmee ze sommige tot de dood toe purgeerden. Serapio, Pandecta en Platearius.

LII Endivie oft adivie oft endivia is cout ende droghe in den iersten graet. De blayers ende sayen sijn in medicinen goet. Die blaijers sijn goet gheten, sonderlinghe die groene, de droghe en sijn van gheender macht.

Adivie heeft macht dye diuretica es (dat es den wech der orinen te openen), te stercken ende uut coutheyen te veranderen, daerom es si goet teghen die verstoppinge der leveren ende der milten uut couder saken.

Si es goet teghen de gheel vrouwe, tegen den simpel of dobbel terciaen, teghen dye verhittinge der leveren ende tegen heete apstonien: Aldus nempt sap van adivien, I pont, hertstong, corey (dats hemelslotel), lachtike elcx een ½ hant, blomen van violetten, rosinen, der IIII cou sayen elcx II dragma, siedt dit samen in een ½ pont waters, toet dat de helft bi nae versoyen es, dan doer eenen doeck ghecleert, maeckter met suyker siroepe af, daer af besicht soet voer dicke van ander gheseyt is. Als hi al verbesicht es so legt in endiviwater te weijke II dragma van rebarben waer met wel uut ghedout mingt dijasinicons ende cassifistele elcx II dragma, dit drincket om te purgeren. Des ander daeghs nempt triasandali of conserve van violetten om te stercken ende conforteeren, maer van buyten, tseghen dese ontsteltenisse, maect een epitimie op die lever met adiviewater daer poijer van roije sandalen in sij. Dat regiment van eeten ende drincken teghen dese voerghenoemde letselen sal ter coutheyt waert dalen. Als dese suypenen van gherst met suker gemaeckt of pappen van gherstenmeel met suiker ende weynigh eeckx oft creeften in eeck ghesoyen voer haer spijse, mer voer haer drincken gherstenwater met wit suyker ghesoyen es, seer goet teghen de ontsteltenisse der lever.

Endiviwater met cerusen ende eeck ghemingt es sonderlinghe epithima op de lever ende op die leen onnatuerlijc verwermt.

Teghen die iecht in den voet, strijcket daer op van endiviwater met sap van witten hoemsch ende weynigh soffraens gemingt.

Teghen albuginem, (dats witheyt van ooghen) minget melck van adivi met tuthia.

Teghen de bevinge des herts maeckt een plaester met adiviwater, gerstenmeel met een lutter soffraens daer op, dat stercket oeck dat herte. Avicenna.

LII Andijvie. (Cichorium endivia) Andijvie, adivie of endivia is koud en droog in de eerste graad. De bladeren en zaden zijn goed als medicijn. De bladeren zijn goed om te eten en vooral de groene, de droge hebben geen kracht. Andijvie heeft de kracht die diuretica genoemd wordt. (dat is om de urineweg te openen) het te versterken en uit koudheid te veranderen, daarom is het goed tegen verstoppingen van de lever (1) en van de milt die uit koude zaken stammen.

Het is goed tegen geelzucht, tegen enkele of dubbele derdedaagse (2) koorts, tegen verhitting van de lever en tegen hete blaren: ‘Alzo neem van het sap van andijvie een pond; hertstongen, corey (dat is de hemelsleutel) en sla, van elk een halve hand; bloemen van violen, rozijnen en de vier koude zaden, van elk twee maal 3,9 gram; kook dit tezamen in een halve pond water totdat de helft bijna verkookt is, dan zuiver je het door een doek en maak er met suiker een siroop van, dat gebruik je het zoals het eerder al zo dikwijls van anderen gezegd is’. Als het gebruikt is dan leg je in andijviewater twee maal 3,9 gram van rabarber te weken, dat goed uitduwen, meng hierbij dijasinicons en Cassia fistula, van elk twee maal 3,9 gram; dit drink je om te purgeren. De volgende dag neem je sap van Santalum of conserven van violen om te versterken en te beteren. Van buiten maak je tegen deze ontsteltenis een strijksel op de lever met andijviewater waar poeder van rode sandalen in gedaan is. De regels van eten en drinken tegen deze voornoemde ziektes zullen je kouder maken. Als je soep van gerst met suiker of een pap van gerstemeel met suiker en wat azijn of kreeft die in azijn gekookt is als je eten neemt en voor drank gerstewater neemt waarin wit suiker gekookt is dat zeer goed tegen de ontsteltenis van de lever. Andijviewater dat met bloem van lood en azijn gemengd is een bijzonder strijksel op de lever en verwarmt die leden onnatuurlijk.

Tegen jicht in de voet strijk je daar op andijviewater dat met het sap van witte heemst en wat saffraan gemengd is.

Tegen albugium (dat is witheid van de ogen) (3) meng melk van andijvie met tuthia.

Tegen bevingen van het hart maak je een pleister van andijviewater, gerstemeel en wat saffraan en doe het erop, dat versterkt ook het hart. Avicenna.

LIII Boelkenscruyt of eupatorium es heet in den iersten graet ende droghe in den tweeden. Eupatorium en es gheen wilde savie so de menighe segghen, want boelkenscruyt of eupatorium wast veel hogher, sijn blayers, noch sijnen smaeck en ghelijckt der wilder savie niet, dat self seyt oec Symon Ianuensis in de lettre eupatorium, oeck Pandecta int capittel van eupatorium. Johannes Mesue seit boelkens cruyt of eupatorium heeft macht te purgeeren of reyneghen lichtelijc de colere ende flumen, het behoedt van putrefactie, het sterckt de maghe, de levere ende die binnenste leen, ghenesende hoer pine.

Het es een medicine der milten al hoer verstoppinge ende sieckten ghenesende, cortzen, lang durende, verdrijf se. Tegen dit self is goet die siroep die Mesue bescrijft van eupatorium. Als hy ghenomen es, VI of VIII daghen, neempt een dragma van pillen aggatijf met siroep van eupatorium. Ten lesten om te sterken, nempt dyacardamom, al soet Placennis bescrijft.

Teghen die watersucht uut couder saken ende de gheel vrou als si comen uut verstoppinge der leveren ende der milten: Nempt boelkenscruyt, savie, adick, elcx I hant vol, der sayen van eppe, venkelsaet en van petercelie elcx een ½ unche, siedt se tsamen in wijn, ghecleert, dan met suker siroep ghemaeckt besichten al soet voer van ander siropen es gheseyt. Daer na: Nempt pillen van mesereon. Ten lesten: Neempt dyalacca of electuam ducis om te stercken.

Teghen die uutvallinge van den haer, siedt boelkenscruyt ende agherhande in loghen, daer me waschet hoeft.

Teghen scorft ende ioecsel: Nempt de sappen van boelkenscruyt, van partike ende van grisecom, ming se met oximel ende haesoorenwater ende drinck se so tsamen. Tegen dat self van buyten: Neemt die sappen van boelkenscruyt ende van partike, ming se met out swijnensmeer ende weynich souts met lutter solfers, maeckt er salve af, strikende daer me de scorftheyt.

Teghen ou cortsen: Nempt wijn daer boelkenscruyt, alsen, wilt nardus of asarum in ghesoyen es, dan met luttel sukers in ghemingt, drinckt daer af.

Teghen die pijn ende sweringhe der dermen, drinckt wijn dair boelkens cruyt ende anijs in ghesoye es.

LIII Leverkruid. (Eupatorium cannabinum) Leverkruid of Eupatorium is heet in de eerste en droog in de tweede graad. Eupatorium is geen wilde Salvia zoals zovelen zeggen, want leverkruid of Eupatorium groeit veel hoger, zijn bladeren, noch zijn smaak lijken op wilde Salvia. Hetzelfde zegt ook Symon Ianuensis in de brief van Eupatorium en ook Pandecta in het kapittel van Eupatorium. Johanes Mesue zegt dat het leverkruid of Eupatorium de kracht heeft om de rode gal en slijm licht te purgeren of te reinigen. Het beschermt tegen verrotting, het versterkt de maag en de lever en geneest van de binnenste leden hun pijn.

Het is een medicijn van de milt, geneest al haar verstoppingen en ziekten, langdurende koortsen verdrijft het. Tegen hetzelfde is de siroop goed zoals Mesue die beschrijft van Eupatorium. Als het genomen is, zes of acht dagen, neem een maal 3,9 gram van pillen aggatijf met siroop van Eupatorium. Tot slot om te versterken, neem sap van Cardamomum zoals Placemus het beschrijft.

Tegen waterzucht (1) die uit koude zaken stamt en de geelzucht als dit uit verstopping van de lever en de milt komt (2): ‘Neem leverkruid, Salvia en kruidvlier, van elk een hand vol; de zaden van eppe, venkel en van peterselie, van elk een half ons; kook het tezamen in wijn, zuiver het en dan maak je er met suiker een siroop van en gebruik het zo het van andere siropen verteld is’. Daarna: ‘Neem pillen van Daphne mezereum’. Tot slot: ‘Neem dyalacca of een zoete likkepot om te versterken’.

Tegen het uitvallen van het haar kook je leverkruid en averone in loog en daarmee was je het hoofd.

Tegen schurft en jeuk: ‘Neem de sappen van leverkruid, van zuring en van aardrook, meng het met oxymel en hazenorenwater en drink dit tezamen’. Tegen hetzelfde van buiten: ‘Neem de sappen van leverkruid en van zuring, meng het met oud zwijnenvet, wat zout en met wat zwavel maak je er een zalf van en bestrijk daar mee de schurft’.

Tegen oude koortsen: ‘Neem wijn waar leverkruid, alsem, wilde nardus of Asarum in gekookt is, dan met wat suiker mengen en hiervan drinken’.

Tegen pijn en zweren van de darmen drink je wijn waar leverkruid en anijs in gekookt is.

LIV Alant, enula, die wortel hier af es der medicinen nut. Ende es heet ende drooge in den tweeden graet, hebbende eenderhande overvvloyghe vochticheyt. Daerom en verwermet si dat lichaem terstont nyet, alst hem aen oft tegen compt. Si es goet tseghen alle letselen ende couwe pijnen, oeck teghen dye opblasende windeachticheyen, ende teghen pijne die comt bletzinghe of stotinghe der cnochten of vergheheringe der zenuen, een plaester alsdus ghemaeckt: Nempt die wortelen van alant, van ireos ende van witten hoemsch, elcx al even veel, ghestoten ende dan ghemingt met olie van lisaet, maeckter af een plaester op die leen. Tegent selve uut couder saken, drinckt van die siedinghe daer alantwortel, van ireos ende anijs in ghesoijen es, dan met weynich ghescuyms honichs ghemingt. Die voerghenoemde plaester es goet teghen die pijn langs die siden neerwaerts ende heet sciatica. Oec teghen die pijne der iuncturen. Desen voerghenoemden dranck helpt de borst om haer te suveren, helpende den fluymachtigen humoren uut dye borst rumen of spouwen. Oeck es hi goet tegen den hoest sonderlinge helpende als daer toe gemingt wort dyaijris salomonis. Wijn daer alant, kaneel ende galegaen in ghesoyen es sterckt de maghe ende dat hert die vercout sijn. Avicenna int capittel van enula seyt dat alant es tweerleye, te weten die in de hoven wast ende de in den velde wast, spreeckt men hier.

Wijn daer alant inghesoyen es met weinich sukers ghemingt es goet den gheesteliken lieden als hert, longene, de borst.

Teghen die pijne in dye mage ende in dermen, tegen dat lanckevel, teghen die coupisse ende colicam uut couder saken, maeckt dese tregie: Nempt alant die in die velden wast, kaneel, elcx II dragma, galegaen, anijs, calissihout elcx I dragma, der wortel van yreos ende gymber elcx een ½ dragma, folie, groffels nagelen, notenmuscaten elcx I scrupel, maeckt er af poijer, dan minget met wit suyker dat ghenoch sy ende maeckt er af tregie.

Die siedingen van alant met saet van spargi ende witte steenbreke (dats milium solis) ghedroncken, doet pissen ende den vrouwen haer stonden comen. Pandecta, Serapio.

LIV Alant. (Inula helenium) Alant of Inula, de wortel hiervan wordt als medicijn gebruikt. Het is heet en droog in de tweede graad en heeft allerhande overvloedige vochtigheid. Daarom verwarmt ze het lichaam niet terstond als het hem aan of tegen komt. Het is goed tegen alle letsels en koude pijnen, ook tegen opblazende winderigheid en tegen pijn die van blutsingen of stoten van knekels of een groep zenuwen komt als je zo een pleister maakt: ‘Neem de wortels van alant, van Iris en van witte heemst, van elk even veel, stamp het en meng het dan met olie van lijnzaad, maak er een pleister van en leg die op de leden’. Tegen hetzelfde die uit koude oorzaken stammen; ‘Drink van het kooksel waar alant, Iris en anijs in gekookt zijn, meng het dan met wat afgeschuimde honing’. Die voorgenoemde pleister is goed tegen pijn die langs de zijde naar beneden gaat en ischialgie genoemd wordt. Ook tegen pijn van de gewrichten. Deze voorgenoemde drank helpt om de borst te zuiveren, helpt de slijmachtige levenssappen uit de borst op te ruimen of uit te spuwen. (1) Ook is het goed tegen hoest, vooral helpt het als daar dyaijris salomonis bij gemengd wordt.

Wijn, waar alant, kaneel en galigaan in gekookt zijn, versterkt de maag en het hart die verkouden zijn. Avicenna in het kapittel van alant zegt dat er van alant twee soorten zijn, te weten die in de hoven groeit en die in het veld groeit en daarvan spreekt men hier.

Wijn waar alant in gekookt is dat met wat suiker gemengd is goed voor de geestelijke lieden omdat het zeer goed is voor het hart, longen en borst.

Tegen pijn in de maag en in de darmen, tegen onderbuikspijn, tegen aandrang tot waterlozing en koliek die uit koude zaken komt maak dit suikerwerk: ‘Neem alant die in de velden groeit en kaneel, van elk twee maal 3,9 gram; galigaan, anijs en zoethout, van elk een maal 3,9 gram; de wortels van Iris en gember, van elk een half maal 3,9 gram; foelie, kruidnagel en notenmuskaat, van elk 1,3 gram; maak er een poeder van dat je mengt met witte suiker zoveel als genoeg is en maak er een suikerwerk van’.

Als je het afkooksel van alant met het zaad van asperge en witte steenbreek (dat is Lithospermum) drinkt laat het plassen en bij de vrouwen hun stonden komen. Pandecta en Serapio.

LV Levercruyt of epatica is cout ende drog in den iersten graet. Het es een cruyt omtrent wateren of vochtege steenen wassende ende es zeer die leveren goet, derom heet lever cruyt. Tegen verhittinge der lever ende dye gheel vrou, gheeft water met suyker ghemingt die levercruyt ende adivi in ghesoyen es. Teghen die selve pijn ende sonderlinge tegen dye dagelicx terciaen of over anderen dach comende overdaghelic verhit of gheappostomeert, maect dezen siroep want hi gheeft gesoden dezen genoemde ontsteltenisse: Neempt die sappen van levercruit, van adivie ende van lattike, elcx I pont, violetten bloemen, rosinen elcx ½ unce, pruymen van damaste VII. Dit siedt tsamen toet dat de helft versoyen es, dan doer eenen doeck ghecleert sijnde, sietet met wit suker ende maect er af siroep, des neempt smorghens ende savonts telken IIII uncen. Als desen siroep al uut es soe neempt dese medecin al werm: Neempt electuam de succo rosarum ½ unche, reubarbe I scrupel, spice III greyn, maeckt dit met III unche siroep, mingt se. Des ander daechs daerna om sterken: Nempt triasandalum of conserve van violetten. Van buyten op die lever maeckt een epithema van endiviwater daer II dragma ghebroken roy sandalen ende ½ dragma spodium (dats yvoren ghebrant) oeck gebroken in si, met eenen lynen doeck hierin ghedroncken doeget dick op de lever.

Teghen verstoppinge der lever of der milten uut heeter saken, siedt in water daer na de cleringhe lutter suykers in sijn, levercruyt, hertstonghe ende edivie. Dats oeck goet teghen alle sieckten der lever ende heete apostonien.

Die ghenoemde cruyden ghestoten sijn goet op de lever gheleyt int beghinsel dye apostonie om te verslane ende dye apstonie te verbieden. Die self plaester op die moyer gheleyt verbiet de menstrua (dats der vrouwen hoer stonden) te lopene.

Oeck op heete apostonien gheleyt verbiet hoer hitte.

LV Levermos. (steenlevermos, Marchantia polymorpha) Levermos of Hepatica is koud en droog in de eerste graad. Het is een kruid dat bij het water of vochtige stenen groeit en is zeer goed voor de lever, daarom heet het levermos. Tegen verhitting van de lever en de geelzucht geef je water dat met suiker gemengd is waar leverkruid en andijvie in gekookt zijn. Tegen dezelfde pijn en vooral tegen dagelijkse en derdedaagse (1) koorts of die om de andere dag komt, onverdraaglijke verhitte of blarende, maak deze siroop want als het gekookt wordt is het goed tegen deze genoemde ontsteltenis: ‘Neem het sap van leverkruid, van andijvie en van sla, van elk een pond; violenbloemen en rozijnen, van elk een halve ons; en zeven Damascener pruimen. Dit kook je tezamen tot dat de helft verkookt is, dan zuiver je het door een doek en kook het met wit suiker waarvan je een siroop maakt, hiervan neem je ’s morgens en ’s avonds telkens vier ons’. Als deze siroop op is dan neem je deze medicijn, warm: ‘Neem van likkepot van suikerrozen een halve ons; van rabarber 1,3 gram; van specerijen drie maal 0, 65 gram; meng dit met drie ons siroop’. De volgende dag daarna om aan te sterken: ‘Neem sap van Santalum of een konserf van violen’. Van buiten voor op de lever maak je een strijksel van andijviewater waarin twee maal 3,9 gram gebroken rood sandaalhout en een half van 0, 65 gram gebroken spodium in is (dat is gebrand ivoor) dan neem je een linnen doek die je hierin drenkt en doe je dit dik op de lever.

Tegen verstopping van de lever (2) of van de milt die uit hete zaken stammen kook je water waar na de zuivering wat suiker met leverkruid, hertstong en andijvie in zijn. Dat is ook goed tegen alle ziekten van de lever en hete blaren.

Die genoemde gestampte kruiden zijn goed om die op de lever te leggen in het begin van de blaarvorming om te die te verslaan en de blaar te verbieden. Dezelfde pleister, op de baarmoeder gelegd, voorkomt de menstruatie (dat zijn de vrouwenstonden) (3) te lopen.

Op hete blaren gelegd voorkomt het haar hitte.

LVI Wit nyes cruyt oft elleborus albus oft wit elleborus es heet ende droghe in den IIII graet. Elleborus es tweerley als wit ende swert, wit heetet want sijne wortel wit is oft want het den witten humoer als flumen purgeret. Swert elleborus of des heilich kerstcruut heet het swart, want de swert humoer of melancolie purgeert. Als men se in medicinen vint, so sal men de wortel verstaen. Hier vint men van elleborus albus ende int naeste capittel vint men van elleborus niger. De oude medicus plagen des witten elleborus wortel te beseghen so wij nu scamoneyen beseghen, want die lichamen plaghen veel sterker te sine, hoer ghewelt wel verdraghende, maer nu sijn si flauwer en crancker so dat se elleborus noch syn ghewelt niet en souwen moghen verdraghen, ia met groter sorghen zou men moghen in medicinen gheven de met hem ghesterckt waren, dairom en sal men cranken noch magher lyen sonderlinge elleborus album niet gheven, die nau ofte smal in die borst sijn en sal ment oeck niet gheven want het doet met ghewelt overgeven ende van onder seer quuyt worden, maer flumachtighe vette lieden die lichtelic sonder letsel overgheven mach ment gheven, nochtans met grooter sorghen. Venkelwater met oxymel (dat es eeck ende water te gader ghesoyen daer wit elleborus eenen nacht in gheweyct heeft) es goet teghe den daghelixen corts van fleuma vitreum comende. Dat selfs es oeck goet teghen die pijne in die leden of iuncturen, teghen dat fleerfijn in handen ende voeten ende teghen die iecht. Van buyten dye siedinghe van elleborus, dat wit es, met wylde magelyne gheplaestert es goet teghen dye iecht of fleerfijn met weynich alunir ghemingt. (dat is een vochticheit die sout is bisonder die van ghesoutene vischen gemaect es als pekel herincksop) es

Teghen die wormen in de oren: Nempt poyer van wit elleborus, minghet met sap van persekensblayeren oft met olie van bitter amandelen.

Teghen die lusen of scellen opt hoft, waschet met loghen daer wit elleborus in ghesoyen es.

Teghen scorftheyt maket salve van wit elleborus, van gouscuym, (dats litergirium) met ghemeyn olie ende eeck, Serapio, Platearius, Mesue, Pandecta.

LVI Wit nieskruid. (Veratrum album) Wit nieskruid, Helleborus albus of witte Helleborus is heet en droog in de derde graad. Van Helleborus zijn er twee soorten als een witte en zwarte. Wit heet het omdat zijn wortel wit is of omdat het de witte levenssappen als slijm laxeert. Zwarte Helleborus of heilig kerstkruid heet zwart omdat het de zwarte levenssappen of zwarte gal laxeert. Als je ze in medicijnen vindt dan wordt de wortel bedoeld, hier vind je Helleborus albus en in het volgende kapittel vind je Helleborus niger. De oude dokters waren gewend om de witte Helleborus te gebruiken zoals wij het nu met scammonia doen want de lichamen leken toen veel sterker te zijn en konden haar geweld goed verdragen, maar nu zijn ze krachteloos en zwakker zodat ze Helleborus, noch zijn geweld niet zouden kunnen verdragen, ja, met grote voorzichtigheid zou je het in medicijnen mogen geven die hiermee gesterkt worden. Daarom zal je zieke, nog magere lieden vooral geen Helleborus album geven en aan hen die nauw of smal in de borst zijn zal je het ook niet geven want het laat met geweld overgeven en van onder zeer kwijt worden, maar slijmachtige vette lieden die gemakkelijk en zonder letsel overgeven mag je het geven, nochtans met grote voorzichtigheid. Venkelwater met oxymel (dat is azijn en water tezamen gekookt waar witte Helleborus een nacht in geweekt heeft) (1) is goed tegen dagelijkse koorts die van fleuma vitreum (2) komen. Hetzelfde is ook goed tegen pijnen in de leden of gewrichten, tegen jicht in handen en voeten en tegen jicht. De buitenkant bepleister je met het kooksel van witte Helleborus met wilde marjolein wat goed is tegen jicht of het fleerfijn en meng het met wat alunir. (dat is een zoute vochtigheid, die vooral van gezouten vis gemaakt is als pekelharingsop).

Tegen wormen in de oren: ‘Neem het poeder van witte Helleborus en meng het met sap van perzikbladeren of met olie van bittere amandelen’. Tegen luizen of roos op het hoofd, was het met loog waar witte Helleborus in gekookt is. Tegen schurft maak je een zalf van witte Helleborus, van goudschuim (dat is litergirium) met gewone olie en azijn, Serapio, Platearius, Mesue en Pandecta.

LXVII Swert niescruyt of des heylichs kerstcruyt, want het op de kerstnacht bloyt, oft elleborus niger, es heet en drooghe in den derden graet. Elleborus niger dats dat swert elleborus, is dat wel bereyt es so rectificeret oft maket dat heel lichaem ghesont, makende goy verwe verbeterende dat bloet, want het purgeert of ruymt de melancolie. Men bereyt aldus swert elleborus als men hem in een hoen doet ende also siedt, daer toe venkel doende, welc helpt seere. Die siedinge van swert elleborus maect cleer huyt.

Dat poijer van bey die elleborus bijt dat quaet vleesch van quay sweeren. Het poijer van swert elleborus met honich gemingt ende so in dye fistile of int lopende gat gedaen, heeft macht te ghenezen die fistilen binnen dri daghen, Pandecta. Alle beye die elleborus, wit ende swert, hebben afdroghende cracht, daerom sijn se goet teghen die lazereie.

Teghen morfeam (dats pleckinghe) ende tseghen scorftheyen aldus ghemaeckt: Sied beye de elleborus in den sap van partike, met litargirum ende weynich honichs ghemingt.

Teghen den tantsweer, nempt eeck daer bey die elleborus in ghesoyen sijn, dair me wast den mont al lau. In die self siedinghe doet een eerte of een coren dwelc gheeft de duven in haer spijse ende si sullen sterven.

Swert elleborus subtilieert ende purgeert, die melancolie bijtende, oeck dat quaet vleesch van de sweeren.

Men seyt als elleborus niger wast bi dye wortelen sommegher bomen, dat die vrucht des booms, daer hi bi staet, purgeert.

Teghen dye wormen in dye oore, druypt in die oore al lau sap van alsen daer poijer van swert elleborus in es.

Om dye colere ende die flumen van onder te purgeren: Nempt water van hertstonge daer de wortel des swerts elleborus met venkel ende percelisaet in te weyken heeft gestaen, dan met suker ghemingt, drincket. Dese purgacie is goet den melanconozenden bereyden ter vallender siecten ende ten fleerfijn of iecht ghenesende.

Een pessarium in de moyer ghelijckt een clisteer in den eers van swert elleborus met honich ghemaect doet die vrucht in den lichaem sterven, Pandecta. Jonanes Mesue seyt, wit elleborus sal men scouwen, want het versmacht ende es fenijn int lichaem, ic seg dat swert elleborus es oeck seer sorchlijck.

LVII Zwart nieskruid, kerstkruid. (Helleborus niger) Zwart nieskruid of heilig kerstkruid omdat het op de Kerstnacht bloeit of Helleborus niger is heet en droog in de derde graad. Helleborus niger, dat is de zwarte Helleborus. Als dat goed klaar gemaakt is herstelt het of maakt het ‘t hele lichaam gezond en geeft het je een goede kleur, verbetert het bloed want het laxeert of ruimt de zwarte gal op. Je maakt zwarte Helleborus klaar door het in een kip te doen en dit kookt waarbij je venkel doet wat zeer helpt.

Het afkooksel van zwarte Helleborus schoont de huid op.

Het poeder van beide de soorten van Helleborus bijt het kwade vlees van kwade zweren. Het poeder van de zwarte Helleborus dat met honing gemengd en zo in de fistelen of lopende gaten gedaan (1) wordt heeft volgens Pandecta de kracht om het open gat binnen drie dagen te genezen.

Alle twee soorten van Helleborus, wit en zwart, hebben afdrogende kracht en daarom zijn ze goed tegen melaatsheid.

Tegen morfeem (dat zijn plekken) en tegen schurft werkt het als je het zo klaar maakt: ‘Kook beide soorten van Helleborus in het sap van zuring en meng het met litargirum en wat honing’.

Tegen tandpijn neem je azijn waar beide soorten van Helleborus in gekookt zijn en daarmee was je lauw de mond. Doe je in hetzelfde kooksel een erwt of koren en geef je die aan duiven in hun eten dan zullen ze sterven.

Zwarte Helleborus verfijnt en laxeert, het bijt de zwarte gal en ook het kwade vlees van zweren. Men zegt dat als Helleborus niger bij de wortels van sommige bomen groeit dat de vrucht van de boom waar het bij staat laxeert.

Tegen wormen in de oren drup je in de oren het lauwe sap van alsem waar het poeder van zwarte Helleborus in is.

Om de rode gal en slijm van onderen te purgeren: ‘Neem water van hertstongen waar de wortel van zwarte Helleborus met venkel en peterseliezaad in te weken heeft gestaan en nadat het met suiker gemengd is drink je het’. Deze purgatief is goed voor de zwaarmoedige, de voorbereider van de vallende ziekte, en geneest het fleerfijn of jicht.

Een pessarium die in de baarmoeder gezet is als een klysma in de aars die van zwarte Helleborus met honing gemaakt is laat de vrucht in het lichaam sterven, Pandecta. Johannes Mesue zegt dat je witte Helleborus moet mijden want het verstikt en is venijn in het lichaam, ik zeg je dat zwarte Helleborus ook zeer zorglijk is.

LVIII Adick ofte ebulus es heet ende droge van complexiem, het verdroget, het maeckt vlees ende verwandele of vertert sterckelijck. Die wortelen ende blayeren sijn datgheen dat in medicinen doecht, si verteren ende openen, daerom doen se den vrouwen hoer stonden comen als men een roeckinge omtrent die moijer maeket van adic, van bivoet ende van agherande in wijn ghesoyen.

Tseghen dat fleerfijn gheswollen op den voet oft tseghen andere leen gheswollen van fluymachtige materien: Nempt adick, camilbloemen, mallote elcx I hant vol, terwenzemelen II hant vol, siedt se tsamen in loeghe ende daer me wasset III of IIII werven daechs die voeten oft die gheswollen plaetsen, want het gheneest .

Teghen die artetike (dats pine in dye leen of iuncturen) ende teghen dat fleerfijn in handen ende voeten: Nempt dat sap van adick met sout water, daer af legt op die plaetse.

Teghen die watersucht uut couder saken: Neempt wijn daer dye wortelen van adic, die saijen van venkel, van peercelle ende van eppe in ghesoyen sijn, want het es een grote remedie, Pandecta int capittel van adick.

Dat sap van adick in die oren ghedaen es goet teghen de doeselinge in de ooren. Ende met sap van alsen ghemingt doodet die wormen der ooren.

Teghen die fenineghe beten, nemt dat sap van adick dwelck oec ontbindt dat bloet ende melck dye gheronnen zijn.

Dat sap ghedroncken doet de acchelen. (dat sijn sanguisughen)

Tegen den ouden hoest: Neempt wijn daer adick met calissihout in ghesoyen sijn.

Tegen die apstonien in die kele es sonderlinge doet dat sap van adic, weechbreewater, met weinich bertram ende lutter honichs van roosen te gader ghemingt ende gegorgelt. Dat self verbiedt oeck die vochticheit ter kelen wert te vloyen. Dat selve is oeck goet tegen den tantsweer, al men dye tanden daer me wast, oeck ist goet tegen dien vallende huge.

Water daer adickwortel met hertstonghe in gesoyen es helpt sonderlinge teghen die gebreeken in de milte.

Teghen dat graveel es goet wijn daer adic ende eppe in ghesoyen sijn. Pandecta.

LVIII Hadik of kruidvlier. (Sambucus ebulus) Hadik of ebulus is heet en droog van samengesteldheid, het verdroogt, het maakt vlees en verandert of verteert sterk. De wortels en bladeren zijn diegene die in de medicijnen gebruikt worden, ze verteren en openen, daarom laten ze bij de vrouwen hun stonden komen als je een beroking bij de baarmoeder maakt door kruidvlier, bijvoet en averone in wijn te koken. Tegen jicht dat opzwelt op de voet of tegen andere leden die gezwollen zijn van slijmachtige materie (1): ‘Neem kruidvlier, kamillebloemen en Melilotus, van elk een hand vol; tarwezemelen twee handen vol; kook het tezamen in loog en daar mee was je drie- of viermaal daags de voeten of de gezwollen plaatsen, want het geneest’.

Tegen arthritis/artrose (dat is pijn in de leden of gewrichten) en tegen jicht in handen en voeten: ‘Neem het sap van kruidvlier met zout water en leg dat op die plaats’.

Tegen waterzucht (2) dat uit koude zaken komt: ‘Neem wijn waar de wortel van kruidvlier, de zaden van venkel, van peterselie en van eppe in gekookt zijn, wat het is een grote remedie volgens Pandecta in het kapittel van kruidvlier’.

Het sap van kruidvlier dat je in de oren doet is goed tegen oorsuizen. En met het sap van alsem gemengd doodt het de wormen van de oren.

Tegen venijnige beten neem je het sap van kruidvlier want dat ontbindt het bloed en melk die gestold zijn.

Het sap gedronken doodt de acchelen. (dat zijn bloedzuigers)

Tegen oude hoest (3): ‘Neem wijn waar kruidvlier met zoethout in gekookt is’.

Tegen blaren in de keel is bijzonder goed het sap van kruidvlier, weegbreewater en wat bertram dat met wat honing van rozen tezamen gemengd en gegorgeld wordt. Hetzelfde voorkomt ook dat de vochtigheid naar de keel toe vloeit. Hetzelfde is ook goed tegen tandpijn als je de tanden daarmee wast, ook is het goed tegen vallende huig.

Water waar kruidvlierwortel met hertstongen in gekookt is helpt bijzonder tegen gebreken van de milt. Tegen niergruis is het goed om wijn waar kruidvlier en eppe in gekookt zijn te drinken. Pandecta.

LXIXI Onderhave of edra terestris, van sijnder blayeren weghen ist in medicinen bequaem. Teghen die milte gheswollen: Sied die blayeren van onderhave met hoemschblayeren ende met wortelen van hoemsch in eeck. Of dus nempt van den sap van onderhave ende van hertstonghe elcx ½ pont, hoemschwortelen, meel van bonen, wortelen van acorus elcx II unchen, alle dese ghestoten, siedt se met die sappen, ende met weinich eckx, dair me plaestert die milte de geswollen es. Van binnen sal men dese navolghenden dranck drincken want hi is goet tseghen alle geswillen ende verstoppinghe der milten, oeck teghen alle ontsteltenis der milten als quarteyne, watersucht, swerte gheel vrou van couder sake: Nempt van den sappen van onderhave ende van hertstonghe, van elcx I pont, der blayeren of toppekens van alsen, asarum, (dat es wilt nardus) bloemen van santorie elcx I hant vol, bloemen van bernaydse, rosinen, seneblayeren elcx I unche, epithimi cuscute, der sayen van anijs, van eppe, van venkel, van peercelle, van bruscus, van spargus, elckx II dragma, calissihout ½ unche, siedt dit al in een pont wit wijns met weynich eeckx tot dat bicans de helft versoyen es, doeghet doer eenen doeck, dan suetet met suker ende maeckt dranck of siroep daer af, nempt tsmergens ende savons telken lau een ½ glaesken of III uncen. Als desen siroep al uut es, nempt ten naesten daghe dese purgacie: Nempt electuarij Hamech Mesue, dyaturbith, dyasene elcx II dragma, cassiefistile nieu uut ghetrocken ½ unche, ming het met den siroep, nu gheseyt dat eenen toge si. Des ander daechs om te versterken: Nempt dyacorus oft dyacapparis of dyacalamentum. Ten lesten legget op die milte al lau die plaester voer gheseyt, ierst die milte salvende met salve van dyaltea daer op die plaester legghende.

Dat sap van onderhave in den nose ghedaen purgeert dat hoft, sachtende den hoeftsweer.

Dat sap met den cruyde in de rechte oore ghedaen geneest de pijne der tanden in de slincke side.

Onderhave met de scorsen van noten, die niet te volle rijp en sijn, in loghe ghesoyen daer me dat hoft ghewassen maect swert haer, Pandecta.

LXIXI Hondsdraf of onderhave. (Glechoma hederacea) Van onderhave of Hedera terrestris worden de bladeren in de medicijnen gebruikt. Tegen de gezwollen milt kook je de bladeren van hondsdraf met heemstbladeren en met wortel van heemst in azijn. Of aldus: ‘Neem het sap van hondsdraf en hertstongen, van elk een half pond; heemstwortelen, meel van bonen en de wortels van gele lis, van elk twee ons; die stamp je allen en kook het met hun sappen en met wat azijn en daar mee bepleister je de gezwollen milt’. Van binnen moet je deze navolgende drank drinken want het is goed tegen alle gezwellen en verstoppingen van de milt, ook tegen alle ontsteltenis van de milt als de vierde daagse (1) waterzucht (2) en zwarte geelzucht die van koude zaken komen: ‘Neem het sap van hondsdraf en hertstongen, van elk een pond; de bladeren of topjes van alsem, Asarum (dat is wilde nardus) en de bloemen van duizendguldenkruid, van elk een hand vol; de bloemen van bernagie, rozijnen en sennebladeren, van elk een ons; tijm, Cuscuta, de zaden van anijs, van eppe, van venkel, van peterselie, van Ruscus en van asperge, van elk twee maal 3,9 gram; van zoethout een half ons; kook dit alles in een pond witte wijn met wat azijn tot dat bijna de helft verkookt is, doe het door een doek, dan maak je het zoet met suiker en maak daar een drank of siroop van en hiervan neem je ‘s morgens en ‘s avonds telkens een half lauw glaasje of drie ons’. Als deze siroop op is neem je de volgende dag deze purgatief: ‘Neem likkepot Hamech Mesue, het sap van turbith en dyasene, van elk twee maal 3,9 gram; van Cassia fistula die vers getrokken is een half ons; meng het met de siroop, net gezegd, zodat een teug genoeg is’. De andere dag om te versterken: ‘Neem van het sap van Acorus of van Capparis of van steenruit’. Tot slot, leg op de milt een lauwe pleister, zoals verteld, eerst zalf je de milt met de zalf van het sap van Althaea en daar leg je de pleister op.

Het sap van hondsdraf dat in de neus gedaan wordt laxeert het hoofd en verzacht de hoofdpijn. Het sap met het kruid in het rechteroor gedaan geneest de pijn van de tanden aan de linkerkant. Hondsdraf die met de schors van walnoten, die niet volledig rijp zijn, in loog koken en daarmee het hoofd wassen maakt het haar zwart, Pandecta.

LX Weluwe of weghe oft edera arborea, want het aen de bomen hanget also gheheeten, oft van eeten wordet geheten want het van den geyten gheeten wort, makende in hen veel melckx. Hoir wortele es van couder natueren, nakende de eerde, si wast cout, haer blayeren bliven lanc graen, sijnde van bitteren amperachtighen of stiptiken smaeck. Edera oft veluwe es tweerleye, te weten wit ende swert of menneken ende vrouwe, die witte veluwe draecht witte vrucht, den swerte veluwe draecht swerte vrucht. Met dye veluwe plach men die poeten te cronen in een teeken des scerps verstant ende die subtijl sinnen, daerom, so seyt die grote Albertus, dat die groote Alexander sijn ridders met veluwen croende, Plinius seyt dat veluwe een boom es dye seer hoge wast, ia also hoge als boem oft muer van den standaert op rust. Hebbende blayeren dye ondersneen hoeckachtich sijn van swaren roeck ende bitteren smaec, waeronder die vrouwen schulen. Veluwe al es lutter, si es nochtans die medicinen bequaem, haer cracht es stiptica , daerom gheneest se de royen lychaem.

Teghen die doofheyt: Nempt sap van veluwe, minget met olie van bitter amandelen, doeghet daer in.

Dat sap in den nose ghedaen reynet hoet, sachtende den hoftsweer.

Van contrarij dinghen es veluwe tsamen geset, daerom heeft se contrari macht als te ripene, toet hem te treckene, te suveren ende te sachten, daerom cright dat bloet des boecx, die met veluwe ghevoet es, macht die diuretike es (of den wech der orinen openende) brekende den steen in die nieren ende blase.

Men vint eenderhande mannier van veluwe op welckx blayer dan blijft hanghende die in laudanum verkeert, welck macht groz van die medicinen ghepresen wort, want sinen roeck doet den vrouwen hoer bloemen oft stonden comen, verdrijvende dat velleken daer die vrucht in rust, Serapio.

LX Klimop. (Hedera helix) Klimop, weghe of Hedera arborea wordt zo genoemd omdat het aan de bomen hangt. Of van eten wordt het genoemd want het wordt door de geiten gegeten en maakt in hen veel melk. Haar wortel is van een koude natuur, het raakt de aarde, het groeit koud, haar bladeren blijven lang groen en die zijn van een bittere, bitterzuurachtige of stoppende smaak. Van Hedera of klimop zijn er twee soorten, te weten een witte en een zwarte of mannetje en vrouwtje, de witte klimop draagt witte vrucht, de zwarte klimop draagt zwarte vruchten. Met de klimop plag men de poëten te kronen als een teken van scherp verstand en subtiele geest en daarom zegt de grote Albertus dat de grote Alexander zijn ridders met klimop bekroonde. Plinius zegt dat klimop een boom is die zeer hoog groeit, ja, zo hoog als een boom of de muur waar de standaard op rust. Het heeft bladeren die gesneden hoekachtig zijn, van een zware reuk en bittere smaak, waaronder de vrouwen schuilen. Klimop, al is het bitter, het is nochtans goed in de medicijnen, haar kracht is stiptica (stoppend) daarom geneest het de rodeloop.

Tegen doofheid neem je sap van klimop en meng het met olie van bittere amandelen en doe dit er n.

Als je het sap in de neus doet reinigt dit het hoofd en verzacht de hoofdpijn.

Van tegengestelde dingen is klimop tezamen gezet en daarom heeft het de tegengestelde macht als te rijpen, tot zich te trekken, te zuiveren en te verzachten, daarom krijgt het bloed van de bok die met klimop gevoed is kracht die diuretica genoemd wordt (of de urineweg te openen) breekt de steen in de nieren en de blaas.

Men vindt een soort van klimop op wiens bladeren het laudanum blijft hangen (1) wiens kracht zeer groot is en in de medicijn geprezen wordt want zijn geur laat de vrouwen hun bloemen of stonden komen en verdrijft de moederkoek waar de vrucht in rust. Serapio.

LXI Grisecom of duvenkervel is heet ende droge in den II graet, Pandecta hedt heet fumetre, want het van groven witachticheyen van der erden ontbonden, der eerden aenhangende gewonnen wort. Hoet groender is hoet beter es, droog en ist van geen der kracht. Het heeft principalic macht de melancolie te suveren of te purgeren daer nae die soute flumen ende de colere oeck, ist diureticum (dat is den wech daer die orine gheet opende) daerom eest goet teghen die lazerie ende tegen de watersucht uut couder saken aldus: Neempt des saps van grisecom I pont, der toppekens van alsen, der bloemen van santorie ende van bernaydse elcx ½ hant vol, de wortelen van sporie, van boomvaren ende van adick elcx I unce, cuscute epithimi, seneblayeren elcx ½ unce, venkelsaet, peercelsaet, levesche, eppe, der mirobalanen kebuli ende indi elcx II dragma, calissihout 1 dragma, des stoot groffelick ontstucken, dan sied in I pont waters met weynich eeckx, toet dat die helft bicans versoyen es, cleret doer eenen doeck ende suetet met suiker, makende syroep om tsmerghens ende tsavons telken een ½ glaesken te nemen. Als desen siroep uut es nempt dese pillen als nempt van den hoep der pillen de mesereon II scrupel, van den hoep der pillen van grisecom I scrupel, turbith ½ scrupel, der greynen die cocomidium heeten V in ghetale, ghingber III greyn, ming het samen met siroep van grisecom ende maeckt IX pillen. Dan tsander daghes nempt van dyalacca oft dyacostum of dyacorus om te verstercken. Teghen dese self sieckten es oeck goet dat sap van grijsecom met mirabolanen ende wey van gheytenmelck tsamen ghenomen.

Dat sap van grisecom met poyer van witte steenbreeke of met cruut dat steenbreeck heet ghemingt, doet pissen.

Teghen putrefactie of corruptie in den mont of tantvleesch, wast de mont met den sap van grisecom.

Teghen die verstoppinge der lever of der milten uut couder saken, mingt dat sap van grisecom met suyker.

Teghen die scorftheyt, mingt dat sap van grisecom met solfer ende olie van baye. Pandecta, Platearius.

LXI Aardrook of duivenkervel. (Fumaria officinalis) Grisecom of duivenkervel is heet en droog in de tweede graad, Pandecta. Het heet fumetre omdat het van grove witachtigheid door de aarde ontbonden en aan de aarde hangt gewonnen wordt. Hoe groener het blad is, hoe beter het is, droog heeft het geen kracht. Zijn voornaamste kracht is om de zwarte gal te zuiveren of te purgeren en daarna zoute slijm en rode gal, ook is het diuretica (dat is om de urineweg te openen) daarom is het goed tegen melaatsheid en tegen waterzucht die uit koude zaken komen als je het zo maakt: ‘Neem van het sap van aardrook een pond; de topjes van alsem, de bloemen van santorie en van bernagie, van elk een halve hand vol; de wortels van Euphorbia esula, van boomvaren en van kruidvlier, van elk een ons; Cuscuta en sennebladeren, van elk een half ons; venkelzaad, peterseliezaad, maggi en eppe, van de mirobalanen kebuli en indi, van die elk twee maal 3,9 gram, van zoethout een maal 3,9 gram; die stamp je wat grof in stukken, dat kook je in een pond water met wat azijn tot dat de helft vrijwel verkookt is, dan zuiver je het door een doek en maak het zoet met suiker, je moet van de siroop ’s morgens en ’s avonds telkens een half glaasje nemen’. Als deze siroop op is neem deze pillen als: ‘Neem van de hoop de pillen van mezereon twee maal 1,3 gram; van de hoop van de pillen van aardrook 1,3 gram; van turbith een half van 1,3 gram, van de korrels die cocomidium heten vijf stuks; van gember drie maal 0, 65 gram; meng het tezamen met siroop van aardrook en maak negen pillen’. De volgende dag neem je van de dyalacca of sap van Costus of van Acorus om te versterken. Tegen dezelfde ziekte is ook goed om het sap van aardrook met mirobalanen en wei van geitenmelk tezamen in te nemen.

Als je het sap van aardrook met het poeder van witte steenbreek of met het kruid dat steenbreek heet mengt laat het plassen.

Tegen putrefactie of bederving in de mond of van het tandvlees was de mond met het sap van aardrook.

Tegen verstopping van de lever of de van milt dat uit koude zaken komt meng het sap van aardrook met suiker.

Tegen schurft, meng het sap van aardrook met zwavel en olie van laurierbes. Pandecta en Platearius.

LXII Venkel oft feniculus es heet ende drog in II graet, hebbende macht die diuretica es. (dat is te openen den wech dair de orine gheet). Dat saet, dye blaieren ende de wortelen sijn in medicinen nut om die oghen of ghesichte te cleeren: Neempt venkelsaet, tutia ende van calmijnsteen gebroken, mingt te gader, makende daer af een colirium.

Die serpenten, als si quay oogen hebben, strijken hoer aen venkel.

Dat venkel, de wortelen of de blayers van de vrouwen gheeten doet in haer borste melck wassen.

Venkelsaet of de wortelen, petercelisaet, witte steenbreke of milium solis ende steenbreeck cruyt (dats saxifragie) in wijn ghesoyen doen pissen ende die stonden comen.

Teghen die verstoppinge der lever ende der milten: Nempt wijn daer venkel, bruscus, spargus, flerufcus in gesoyen zijn, dit self verteert oec de winden. Tegen ghefenijnde beeten, siedt venkel met eywijn in manier van een plaester, leg se op den beet. Dat self is oeck goet teghen den beet van verwoede honden.

Om die verteringhe te stercken ende die walginghe te verdrijven uut couder sake comijn: Nempt wijn daer venkelsaet met munte in ghesoyen es.

Tseghen die swaerheyt van pissen, teghen die coupisse ende de diffurie (dats nu weynich te pissen ende over ee ure noch weinich ende so voort) nempt wijn daer venkel in ghesoyen es. Tegen die watersucht uut couder saken: Nempt wijn daer venkel, cytelose (dats hermodactilus) ende die wortel van sporie es in ghesoyen, dan met suker ghemingt.

Tegen dat velleken of de duisternis van den ooghen ende plecken: Neempt sap van venkel, settet X daghen in sonne.

Teghen dat ioecxsel der ooghen een seker medecijn: Nempt lutter aloe, epatici ende sap van venkel, settet in een coperen vat, XX dagen int sonne ende doeget in die oghen in maniere van eenen colirium, Platearius.

Venkelsaet dicke gheten es spaich te verteeren al eest dat teghen walginge es goet ende opblasinge der maghen, het gheeft nochans quaet voetsel seyt Avicenna int capittel van venkel.

Teghen langhe ou cortsen, petercelie ende die wortel van sporie met lutter suikers ghemingt. Pandecta, Platearius, Avicenna.

LXII Venkel. (Foeniculum vulgare) Venkel of Foeniculum is heet en droog in de tweede graad. Het heeft de kracht die diuretica genoemd wordt. (dat is om de urineweg te openen) Het zaad, de bladeren en de wortels zijn in de medicijnen nuttig om de ogen of het gezicht te verbeteren: ‘Neem venkelzaad, sap van stinkende gouwe en gebroken kalmijn of zinkerts, meng het tezamen en maak daar een oogzalf van’.

Als de serpenten slechte ogen hebben bestrijken ze zichzelf met venkel.

Als de vrouwen van venkel de wortel of de bladeren eten laat het in hun borst melk komen. Venkelzaad of de wortels, peterseliezaad, parelzaad of Lithospermum en steenbreek (dat is Saxifraga) dat in wijn gekookt is laat plassen en de stonden komen. Tegen verstopping van de lever en van de milt: ‘Neem wijn waar venkel, Ruscus, asperge en (flerufcus?) in gekookt is, dat verteert ook winden’. Tegen venijnige beten kook je venkel met uien op de wijze van een pleister en leg het op de beet. Hetzelfde is ook goed tegen de beet van dolle honden.

Om de vertering te versterken en de walging te verdrijven die uit koude zaken komt: ‘Neem wijn waar venkelzaad met munt in gekookt is’.

Tegen de moeilijkheid van plassen, tegen aandrang tot waterlozing en de dysurie (dat is nu wat plassen en over een uur noch wat en zo voort) neem wijn waar venkel in gekookt is.

Tegen waterzucht die uit koude zaken komt: ‘Neem wijn waar venkel, herfsttijloos (dat is Hermodactylus) en de wortel van schijtkruid in gekookt is, dat meng je met suiker’.

Tegen het velletje of blindheid van de ogen en plekken: ‘Neem het sap van venkel en zet het tien dagen in de zon’.

Tegen het jeuken van de ogen, een zeker medicijn: ‘Neem wat Aloë epatica en het sap van venkel, zet het in een koperen vat twintig dagen in de zon en doe het in de ogen op de manier van een oogzalf’, volgens Platearius.

Als je veel venkelzaad eet is het slecht te verteren en al is het goed tegen walging en het opblazen van de maag, het geeft nochtans slecht voedsel zegt Avicenna in het kapittel van venkel.

Tegen lange, oude koortsen: ‘Neem peterselie en de wortel van schijtkruid en meng het met wat suiker’. Pandecta, Platearius en Avicenna.

LXIII Eertbesiencruyt of fragaria is cout van complexien. Tegen die apostonien in die borst es goet aldus ghenomen: Nempt dat sap van fragaria ende wegbrewater, elcx IIII uncen, honich van rozen unce, sap van moer ½ unche album grecum, (dats honsstront) ende balustia (dats die vallen bloem van den granaetboom) elcx I dragma, maect hier af met weynich eeckx een gorgelwater.

Tegen dat sweeten ende die heete, siedt fragria, est dat men in die siedinghe van fragaria mingt dragagantum, so est tseghen dorst goet.

Tegen dat graveel: Neempt wijn daer fragaria, petercelisaet ende steenbreck in gesoyen zijn. Tege die sweringe des monts, mingt sap van fragaria met honich van rozen.

Fragaria met bernaydse in de spijse ghenomen, maeckt goet bloet.

Tegen de stinkende mont: Neemt sap van fragaria met kanel, dats goet tegen den hoeftswer ende der herten.

Teghen die verteringhe of verdwinghe, maeckt pottagi van fragaria, van beeten ende van bernaydse met rosinen.

Dat sap van eertbesiencruyt (dats van fragaria) met blayeren van esschen ghesoyen, daer af een plaester ghemaeckt heylt dat been dat ghebroken es. Die self plaester met hoemschblayeren gemingt es goet tegen die blutsinge of quetsinghe van vallen of smiten gecomen.

Alle wonden met den sap van fragaria ghestreken ghenesen. Waer yemant van binnen gequetst ende dronck dit sap van fragaria ende van self heylen, gemingt ende dronckt het sou hem heylen. Oec eest den vrouwen goet met weghebre sap ghemingt teghen den loop der stonden.

LXIII Aardbei. (Fragaria vesca en moschata) Aardbei of Fragaria is koud van samengesteldheid. Tegen blaren in de borst is het goed om dit te nemen: ‘Neem het sap van aardbei en weegbreewater, van elk vier ons; honing van rozen, een ons; het sap van moerbei, een halve ons; album Graecum (dat is hondenstront) en balustia (dat zijn de vallende bloemen van de granaatboom) van elk een maal 3,9 gram; maak hiervan met wat azijn een gorgelwater’.

Tegen het zweten en hitte: ‘Kook aardbei en als je in het kooksel van aardbei ook dragagantum mengt dan is het goed tegen dorst’.

Tegen niergruis: ‘Neem wijn waar aardbei, peterseliezaad en steenbreek in gekookt zijn’. Tegen zweren van de mond meng je het sap van aardbei met honing van rozen.

Als je aardbei met bernagie in het eten neemt maakt het goed bloed.

Tegen de stinkende mond: ‘Neem het sap van aardbei met kaneel, dat is goed tegen hoofdzweren en het hart’.

Tegen vertering of volheid maak je een stamppot van aardbei, van biet en van bernagie met rozijnen.

Het sap van aardbeikruid (dat is Fragaria) dat met de bladeren van es gekookt en daarvan een pleister gemaakt is heelt het been dat gebroken is. Dezelfde pleister met heemstbladeren gemengd is goed tegen blutsingen of kwetsingen die van vallen of smijten komen.

Alle wonden die met het sap van Fragaria gestreken worden genezen. Is iemand van binnen gekwetst en zou dit sap van aardbei drinken het zal hem vanzelf helen, gemengd en gedronken, het zal hem helen.

Ook is het goed voor de vrouwen, met weegbreesap gemengd, tegen de loop van de stonden.

LXIII Esschen oft fraxinus es cout ende drog in II graet.

Die scorse ende vetticheyt die gelic fungen de esschenboem wast, die es bequam der medicijnen. Si heeft macht als hi versch es, versche wonden te genesen.

Water daer dye versche eschenblayers in ghesoyen sijn in een manier van plaesteren ghemaeckt, es goet tegen die brekinge der beenderen heylende ende ghenesende te gader. Om de milten onbedrieglijc sonder twijfel te dunnen ende te cleynen: Neempt wijn, scorsen van eschen in gesoyen sijn met scorsen van tamariscus.

Tegen de royen lichaem van spise quijt te worden: Nempt reghenwater daer die scorsen van esschen ende wegebresaet in ghesoyen si, in dier selver siedingen doet oec sponcie ende legt op die dermen.

Tegen scorftheyt maect ptike met olie van bayen ende weinich quicksilvers een anderhalf dragma, des poyers met wijn ghemingt purgeert dye flumen, Serapio int capittel fraxinus.

De vochticheit in de rijferen wassen vindt ghenomen en daerme dat aensicht ghewassen gheneest die vuyl plecken int aensicht ende drog se van dese vochtigheyt verdroegt wassen en diekens of wormen die den wallusen ghelijcken. Die esschenblayeren sijn tegent fenijn goet, want dat sap daer uut gedaen te drincken ghegeven es teghen serpenten of fenijn grote medicijn. Al so veel crachts hebbende, dat serpenten hoer scaye noch smerghens noch savons en geneeken. Eest dat men tusschen dat vier ende die esschenblayere een serpent leyt liever salt int vier dan inde blayers lopen, Bertholomeus Anglicus in sijn boeck ‘de properum’.

LXIIII Es of Fraxinus. (Fraxinus excelsior) Es of Fraxinus is koud en droog in de tweede graad. De schors en vettigheid die als een paddenstoel in de essenboom groeit die zijn goed als medicijn. Het heeft de kracht als het vers is om verse wonden te genezen.

Water waarin de verse essenbladeren gekookt en als een soort pleister gemaakt wordt is goed tegen gebroken beenderen, heelt en geneest het tezamen.

Om de milt onbedrieglijk en zonder twijfel te verdunnen en te verkleinen: ‘Neem wijn waar de schors van de es in gekookt is met schors van Tamariscus’.

Tegen rodeloop en om het eten kwijt te raken: ‘Neem regenwater waarin de schors van es en weegbreezaad gekookt is, hierin doe je ook een spons en leg dit op de darmen’.

Tegen schurft: ‘Maak een ptike met olie van laurierbes en wat kwikzilver, anderhalf maal 3,9 gram; dit poeder dat met wijn gemengd is laxeert de slijm’, volgens Serapio in het kapittel van Fraxinus.

De vochtigheid die in de twijgen groeit moet je nemen om daar mee het gezicht te wassen, het geneest de vuile plekken in het gezicht en droogt ze van deze vochtigheid, gedroogd groeien er wantsen of wormen aan die op wandluizen lijken.

De essenbladeren zijn goed tegen het venijn, want als je het sap daarvan drinkt is het een krachtige medicijn tegen serpenten of venijn. Het heeft zoveel kracht dat de serpenten zijn schaduw noch ‘s morgens noch ‘s avonds zoeken. Als je tussen het vuur en de essenbladeren een serpent legt zal die liever in het vuur dan in de bladeren gaan volgens Bartholomeus Anglicus in zijn boek ‘de properum’.

LXV Witte steenbreck of grana solis, oft milium solis, is heet ende drog in den derden graet. Welcx saet es van de meesten cracht ende es wit, ront ende steeachtich, wassende in scerpe hoge plaetsen. Dat saet heeft macht te doen pissen ende den steen te breeken, gesoien met venkelsaet ende petercelisaet in wijn. Maer deser dranck es van meerder macht als: Nempt sap van desen saet, venkelwater, peterceliwater elcx ½ pont, der saye van desen witten steenbreeckcruyt, krieken over zee, eppe elcx I unche, der wortelen van spargus ende van bruscus, elck II dragma, meloensaet, boeckxbloet dat bereyt si, elcx I dragma, alle gestoten, sied se in I ½ pont wijns dat bicans dye helft versoyen si, dan doer eenen doeck gedaen, suetet met suker, hier af drinckt tsmorghens en tsavons.

Teghen die coupisse ende die diffurie (dat es over een ure altijt luttel pissen dan wer) ende tegen dat lanckevel, sied in wijn witte steenbreck of dat poijer daer af, doet in de spise.

Serapio uut der macht van Rasis, seyt dat dat poyer der witter steenbreeken es wonderlijc in te doen pissen ende den vrouwen hoer stonden te doen comen, brekende den steen in die nieren ende blasen, hoet men nempt het si in spisen oft in dranken oft in tregien.

Om die stonden te doen comen ende te doen pissen, om den steen te breken of dat graveel te verdrijven, het si in die nieren oft in die blase, maeckt dese tregie: Nempt steenbrecksaet, steenbreckcruyt, krieken over zee, saet van spargus, eppesaet, meloensaet elcx I dragma, kaneel, groffels naghelen, folie, galegaen, bockxbloet dat bereyt si ½ dragma, wit suker een vierendeel van eenen pont, ming het tsamen ende maeckt er af tregie, in wijn ende dranck te beseghen, wat si es sonderlinge goet steghen dye voerghenoemde letselen. Het is beter de tregie als van noy is te gheven als men baeyt in water dat men se met venkelwater ende groot radijswater minghe. Maer int water van den baye selen ghesoyen sijn alsen, venkel, petercelie, wilde savi ende camilbloemen. Platearius, Pandecta, Serapio.

LXV Witte steenbreek. (Lithospermum officinale) Witte steenbreek, grana solis of milium solis is heet en droog in de derde graad. Het zaad heeft de meeste kracht, het is wit, rond en steenachtig. De plant groeit in scherpe, hoge plaatsen. Het zaad heeft de kracht om te laten plassen en de steen te breken als het met venkelzaad en peterseliezaad gekookt is in wijn. Maar deze drank is van grotere kracht: ‘Neem het sap van dit zaad met venkel- en peterseliewater, van elk een half pond; zaden van dit witte steenbreekkruid, krieken over zee en eppe, van elk een ons; de wortels van asperge en van Ruscus, van elk twee maal 3,9 gram; meloenzaad en bokkenbloed die klaar gemaakt is, van elk een maal 3,9 gram; dit stamp je geheel tezamen en kook het in anderhalf pond wijn tot dat vrijwel de helft verkookt is, dan doe je het door een doek en maak het zoet met suiker, hiervan drink je ’s morgens en ’s avonds’. Tegen aandrang tot waterlozing en de dysurie (dat is over een uur altijd wat plassen en dan weer) en tegen onderbuikspijn, kook in wijn witte steenbreek of het poeder ervan en doe het in het eten.

Serapio zegt uit de macht van Rasis dat het poeder van de witte steenbreek wonderbaarlijk goed is om te laten plassen en om bij de vrouwen hun stonden te laten komen, het breekt de steen in de nieren en de blaas, hoe je het ook neemt, hetzij in spijzen of in drank of in suikerwerk.

Om de stonden te laten komen en te laten plassen, om de steen te breken of niergruis te verdrijven, hetzij in de nieren of in de blaas, maak dit suikergoed: ‘Neem het zaad van steenbreekzaad en het kruid, krieken over zee, het zaad van asperge, eppe- en meloenzaad, van elk een maal 3,9 gram; kaneel, kruidnagels, foelie, galigaan en bokkenbloed dat klaar gemaakt is, een half maal 3,9 gram; een kwart pond wit suiker; meng het tezamen en maak er suikergoed van wat je in wijn en drank kan gebruiken, want het is bijzonder goed tegen voor genoemde letsels’. Het is beter het suikerwerk pas te geven als je een bad neemt in water dat je met venkelwater en het water van de grote radijs mengt. Maar in het water van het bad zal gekookt zijn alsem, venkel, peterselie, wilde Salvia en kamillebloemen. Platearius, Pandecta en Serapio.

LXVI Hanencam of gallitricum oft centrum galli, es heet ende droge ende es dye ierste manniere van verbena. Hanencam heeft macht dye moeder te purgeren aldus: Neemt sap van hanecam, tsap bivoet elcx I pont, agherhande, venkelsaet, anijs, peercelle elcx ½ hant voel, kaneel, galegaen elcx I dragma, dit siedt tsamen in wijn dat de helft versoyen si, alst doer eenen doec ghedaen es doet er honich dat ghescuymt is toe ende desen dranck drinckt tsmergens ende tsavonts soe men wilt oft so voer van de andere gheseyt es. Als hi uut es, nempt dese purgacie aldus ghemaect: Nempt terepigre galieni, III dragma, dyasiniconis, I dragma, cassiefistile die nieu uut getrocken es ½ unche, minghet met den voerghenoemden dranck dat ghenoch si om eenen toeghe. Des ander daghes daerna neempt dyanbra of electuarium den gemmis of succar regale om te sterken. Een bat oeck van sueten water met den cruyden daer toe dienende ten lesten ghemact heeft die moyer, die gesuvert es, te bereyden om te ontfanghen. Die cruyden die tot dit bat dienen der moyeren sijn melisse, (mater) bivoet, gallitricum (dats hanencam), ijspe, wilde mageleyne, munte etc. Nae dat bayen neempt metridatum I dragma, met water van bivoet, want het sal zeer in des saken dienen. Op ander daghen maect met eender sponcien op dye moyer een stoffing die in de siedinge van gallitricum, van bivoet (mater) in wijne si ghedout, dit sal men dycke doen, want hier met sal men dye moyer dye vercout es alder best bequaem maken om te ontfaen. Toet der spisen sal men dat beste suker minghen of ghemeyne tergie om de maghe ende ander leen te versterken, Platearius.

LXVI Hanenkam. (Rhinanthus minor) Hanencam, Gallitricum of Centrum galli is heet en droog en is de eerste soort van Verbena. Hanenkam heeft kracht om de baarmoeder te purgeren als je het zo klaar maakt: ‘Neem het sap van hanenkam en het sap van bijvoet, van elk een pond; averone, venkelzaad, anijs en peterselie, van elk een halve hand vol; kaneel en galigaan, van elk een maal 3,9 gram; dit kook je tezamen in wijn tot dat de helft verkookt is, als je het door een doek gedaan hebt doe je er afgeschuimde honing bij en van deze drank drink je ’s morgens en ’s avonds zo je wil of zoals het voor van anderen gezegd is’. Als het klaar is, neem deze purgatief die je zo maakt: ‘Neem terepigre galieni, drie maal 3,9 gram; van dyasiniconis, een maal 3,9 gram; Cassia fistelen die vers uit getrokken zijn, een half ons; meng het met de voor genoemde drank zodat je genoeg hebt voor een teug’. De volgende dag neem je dyanbra of likkepot de gemmis (1) of koninklijk suiker om te versterken. Als je tenslotte een bad van geurend water met de kruiden die daartoe dienen klaar maakt zal dit de gezuiverde baarmoeder klaar maken om te ontvangen. De kruiden die tot dit bad dienen voor de baarmoeder zijn melisse, bijvoet of bijvoet, gallitricum (dat is hanenkam) hysop, wilde marjolein, munt etc. Na het bad neemt ze een maal 3,9 gram metridatum en water van bijvoet want het zal in deze zaak zeer helpen. De volgende dagen maak je met eenzelfde spons op de baarmoeder een stoving die in het kooksel van hanenkam en van bijvoetwater in wijn is geduwd en dit moet je er dik op doen, want hiermee moet je de baarmoeder, die verkouden is, het allerbeste gereed maken om te ontvangen. Voor het eten moet je het beste suiker mengen of gewoon suikerwerk om de maag en andere leden te versterken. Platearius.

LXVII Gariofilaet oft gariofelcruyt of gariofilata of sanamunda of avancia of lapagus, dats al een. Het es I cruyt dat heet ende droge in den tweeden graet es. Dit cruyt heeft grote macht de blaiers sijn meerder dan de wortelen, daerom doet men de blayers met dye wortelen in medicinen, groen sijn se van meerder macht dan droghe. Gariofilaet heeft macht te ontbinden, te verteren ende te openen. Het heet gariofilaet want het heeft roeck die de groffelsnaghelen ghelijket. Om de stonden te doen comen maect een fomentum aldus: Siet gariofilaet, hanenkam ende bivoet in wijn, dan doet er een sponcie in ende so leg se op de moyer. Een suppoest oft een pessarium gemaeckt van den sap van gariofilaet, bivoet ende mirre ghemingt tsamen ende in de moyer gedaen doeghet selve.

Om die verteringe te stercken, oeck teghen die pijne der maghen of der dermen en teghen die winden uut coutheit, siedt gariofilaet, munte ende galegaen in wijne.

Teghen hoeftsweer van winden uut couder saken comende, siedt gariofilaet ende bereyt coriander in wijn.

Gariofilaet met haerder welriekenheide es goet der hertten, daerom is wijn daer gariofiaet met kaneel ende folie in ghesoyen es goet tegen die ontsteltenis der herten.

Dat sap van gariofilaet met weinich Spaens groen ghemingt in die fistelen (dats lopende gaten) ghedaen gheneest die fistelen.

Tegen colicam ende dat lanckevel, siedt wijn daer kaneel ende haesore in es ende drinckter. Dat sap van gariofilaet met weghbreewater. ghemingt droecht seere ende dye vochticheyt des lichaems droecht ghenoch, Pandecta in capittel van gariofilata.

LXVII Nagelkruid. (Geum urbanum) Nagelkruid, Gariofelkruid, Gariofilata, Sanamuda, Avancia of Lapagus dat is allemaal hetzelfde. Het is een kruid die heet en droog is in de tweede graad. Dit kruid heeft grote kracht in de bladeren en nog meer dan in de wortels, daarom doe je de bladeren met de wortels in medicijnen en groen zijn ze van grotere kracht dan droog. Nagelkruid heeft macht te om ontbinden, te verteren en te openen. Het heet nagelkruid omdat het een reuk heeft die op de kruidnagels lijkt. Om de stonden te laten komen maak je zo een stoving: ‘Kook nagelkruid, hanenkam en bijvoet in wijn, dan doe je er een spons in en leg die op de baarmoeder’. Een suppoost of een pessarium dat gemaakt is van het sap van nagelkruid, bijvoet en mirre dat tezamen gemengd en in de baarmoeder gedaan wordt doet hetzelfde.

Om de vertering te versterken, ook tegen pijn van de maag of van de darmen en tegen wind die uit koudheid komt kook nagelkruid, munt en galigaan in wijn.

Tegen hoofdpijn van winden dat uit koude zaken komt kook nagelkruid en koriander in wijn.

Nagelkruid met haar welriekende geur is goed voor het hart en daarom is wijn waar nagelkruid met kaneel en foelie in gekookt is goed tegen ontsteltenis van het hart.

Het sap van nagelkruid dat je met wat Spaans groen in de lopende gaten doet geneest de lopende gaten.

Tegen koliek en de onderbuikspijn, kook wijn waar kaneel en hazenoren in zijn en drink het.

Als je het sap van nagelkruid met weegbreewater mengt droogt het zeer en de vochtigheid van het lichaam verdroogt het genoeg, Pandectus in het kapittel van nagelkruid.

LXVIII Ganciane oft genciaen is heet en droge in den tweeden graet, dat cruyt heet oeck ganciaen. De wortelen met dat cruyt sijn bequaem den medicinen. Ganciaen, die seer bitter es, die es goet maer die weynich bitter es sal men wech worpen. Sy hevet macht te ontbinden, te verteren, toe te trecken ende es diuretica. (dats doende water maken).

Teghen den quaden adem: Nempt wijn daer gancienwortel, yreoswortel met calissihout in ghesoyen sijn. Toet dat self van buyten maeket een plaester van poyer van ganciane, van poyer der wortelen van yreos met honich tsamen ghemingt, doet se op dye borst. Oft strijckt op dye borste met salve van dyaltea dair poyer der wortelen van yreos toe es want het helpt zeere. Teghen dye vallende siecte, nempt poijer van ganciaen met mageleynwater.

Teghen ghefenijnde beeten gheeft te drincken poijer van ganciaen met sap van munten.

Teghen beten der cruypende ghedierten, leegt op die wonde poijere van ganciaen met den sap van eywijn.

Om de stonden te doen comen, maect een pessarium (dat es in dye moijer ghelijck men een clister in den eers) aldus: Nempt sap van bivoet, luttel honichs ende poyer van ganciaen ende poyer van agherande, hier af maect een pessarium in de moyer, dat doet de stonden comen, die doy vrucht ende dat velleken daer de vrucht in rust in der moyer uutdrijvende, also helpt zere, Platearius.

Ganciaen heeft groote macht de verstoppinge te openen. Als dat water daer de ganciaen in ghesoye es met kaneel ghenomen wort, so helpet tseghen die pijn der sijden ende teghen die wrijfinge of knaking der genuen. Oeck teghen die pijn der maghen of der leveren.

Dat poyer van ganciaen met poyer van aloe, epatica ghemingt, gheneest dit bitende bedriechlicke sweeren.

Dat sap van agherande met poyer van ganciaen ghemingt gheneest morferam albaz (dats dye witte pleckinghe int vel). Serapio, Pandecta.

LXVIII Gentiaan. (Gentiana, wel een inlandse soort en dan Gentiana cruciata of Gentiana pneumonanthe) Gentiaan of genciaen is heet en droog in de tweede graad, het kruid heet ook gentiaan. De wortels zijn met het kruid goed als medicijn. De gentiaan die zeer bitter is die is goed, maar die weinig bitter is die moet je wegwerpen. Het heeft de kracht om te ontbinden, te verteren, tot zich te trekken en het is diuretica. (dat het ’t plassen bevordert)

Tegen slechte adem: ‘Neem wijn waar gentiaanwortel en Iriswortel met zoethout in gekookt zijn’. Voor hetzelfde aan de buitenkant maak je een pleister van het poeder van gentiaan en meng het met het poeder van de Iriswortels en honing en doe het op de borst. Of strijk het op de borst met de zalf van Althaea waar het poeder van de wortels van Iris bij is, want het helpt zeer.

Tegen vallende ziekte, neem poeder van gentiaan met majoraanwater.

Tegen venijnige beten, geef te drinken van het poeder van gentiaan met het sap van munt.

Tegen beten van kruipende dieren, leg op de wond het poeder van gentiaan met het sap van ui. Om de stonden te laten komen, maak een pessarium (dat is in de baarmoeder als een klysma in de aars is) aldus: ‘Neem sap van bijvoet, wat honing en poeder van gentiaan met poeder van averone, hiervan maak je een pessarium in de baarmoeder die de stonden laat komen, drijft de dode vrucht en de moederkoek waar de vrucht in rust in de baarmoeder uit en zo helpt het zeer, Platearius.

Gentiaan heeft grote kracht om de verstoppingen te openen. Als het water waar gentiaan in gekookt is met kaneel genomen wordt dan helpt het tegen pijn van de zijde en tegen het wrijven of het knakken van de zenuwen. Ook tegen pijn van de maag of van de lever.

Als je het poeder van gentiaan met het poeder van Aloë epatica mengt geneest het de bijtende en bedrieglijke zweren.

Als je het sap van averone met het poeder van gentiaan mengt geneest dit morfeem albam, (dat zijn witte plekken in de huid) Serapio en Pandecta.

LXIX Brempt oft genestra is een boemle ende dat heet ende droghe in den II graet. Es bringhende gheel bloemkens voirt oft maenkens waren. Bremsaet es heet, maer in dye bloemen ende rijskes es overvloedige vochticheyt, met insniende machte, waerom dat doet walghen of overgheven. Alle die deelen van brem sijn verstorende, insnyende, subtyl makende ende doen pissen, den steenbrekende, die moedere ruymende of die stonden te doen comen, oeck doen se overgheven. Brem es der maghen ende der hertten quaet. Maer met honich van rosen ende met mastike verdrijft men dat quaet. Bremsaet sal men met honichwater gheven oft met rooswater of met venkel ende anijssaet, also verdrijft men dat letsel dat de saien oft bloemen inbrenghen. Brembloemen verdragen middelbaer siedinghen.

Het es een ander manier van brem, die genestria heet, die cout ende droge van complexien is, gelijkende deesen anderen ghenoemden brem. Maer desen brem es cleynder, hebbende cleynder rijskens ende smalders die witte bloemkens draghen. Dit seyt Pandecta int capittel, seyt dat dat saet van genestra ende bloemen gedroncken met milsa (dats wijn ende honich te gader ghemingt) doet die humoren boven overgheven. Johannes Mesua seit dat van boven ende van onder ende al die iuncturen ende die humoren uut drijft. Het suvert die nieren ende blasen niet verhingende de materie in hem te rusten, noch in den steen verkeerende. Toet al dyt es desen dranck goet: Nempt bloemen ende saet van brem, sayen van venkel ende van anijs elcx een ½ hant vol, daer wortelen van spargus ende van petercelie elcx ½ unche, mastike 1/2 dragma, siedt dit samen in wijn ende water, elcx I pont, toet dat derden deel versoyen es, doer eenen doeck ghedaen, suetet met honich van rosen ende maect dranck, te nemen also t dick von seyt es. Dat self es goet tegen apstonien der milten.

Tegen den royen lichaem of diffinteria (dats met scafelingen van dermen of sonder) nempt water daer brembloemen ende saet in gesoyen es. Met wechbrewater ghemingt, een sponcie daerin ghedaen op den buyck gheleyt of op de moyer, stopt den der vrouwen hoer stonden. Pandecta.

LXIX Brem of Genista. (Cytisus scoparius) Brem of Genista is een boompje die heet en droog is in de tweede graad. Het brengt gele bloempjes voort die op maantjes lijken. Bremzaad is heet, maar in de bloemen en twijgen is het overvloedig vochtig met insnijdende macht, daarom laat het walgen of overgeven. Alle delen van brem zijn verstorend, insnijdend, maken fijn en laat plassen, breekt de steen, ruimt de baarmoeder of laat de stonden komen, ook laat het overgeven. Brem is slecht voor de maag en het hart. Maar met honing van rozen en met mastiek verdrijf je dat kwaad. Bremzaad moet je met honingwater of met rozenwater of met venkel en anijszaad geven dan verdrijf je het letsel dat de zaden of bloemen geven. Brembloemen verdragen middelbare koken.

Het is een andere soort van brem die Genista heet, die is koud en droog van samengesteldheid en lijkt op deze al genoemde brem. Maar deze brem is kleiner, heeft kleinere en smallere twijgjes en draagt witte bloempjes. Dit zegt Pandecta in het kapittel, hij zegt dat het zaad van brem en de bloemen dat gedronken wordt met milsa (dat is wijn en honing tezamen gemengd) de levenssappen van boven laat overgeven. Johannes Mesue zegt dat het van boven en van onderen in alle gewrichten de levenssappen uitdrijft. Het zuivert de nieren en blaas en blijft niet in de materie waar het in rust, ook blijft het niet in de steen. Tegen dit alles is deze drank goed: ‘Neem bloemen en zaad van brem, zaden van venkel en van anijs, van elk een halve hand vol; de wortels van asperge en van peterselie, van elk een halve ons; van mastiek een half maal 3,9 gram; kook dit tezamen in wijn en water, van elk een pond, tot dat het derde deel verkookt is, dat doe je door een doek en maak het zoet met honing van rozen dan heb je een drank die je neemt zoals dikwijls verteld is’. Hetzelfde is goed tegen blaren van de milt.

Tegen rodeloop of dysenterie (dat is met afschaven van darmen of zonder) neem water waar brembloemen en zaad in gekookt zijn, meng het met weegbreewater en doe er een spons in en leg dit op de buik of op de baarmoeder, het stopt bij de vrouwen hun stonden. Pandecta.

LXX Ghers oft gramen es cout ende drog int beghinsel van den iersten graet. Tegen die diffurie (dat es dat men nu wat pist en over een ure noch wat): Nempt water dair gers ende die wortelen van peterceli in ghesoyen es, dat ghedroncken gheneest die diffurie, het breckt den steen, het gheneest die wonden der blasen, het doet pissen en heylt ghenesende dye vochticheyt oft reuma des buyckx.

Dat sap van gherse gheneest ende heylt versche wonden als si bloeyende sijn. Maer saet van gherse doet pissen, verdroghende die vochticheyt die toet der magen ende dermen loopt, want sijn macht es droghende sonder stipticiteyt. De wortelen van gherse heylt bloeyeghe wonden. Die wortel met haren sappe daer op gheleyt doeghet selve.

Die siedinghe van gherse es goet teghen dye sieckte of crimpsellinghe in den buyck ende teghen die diffurie. Dye wonde der blasen gheneest se alderbest, den steen breeck se ende doet pissen.

Als de honden hem willen purgeren of reynen, so eten se dit cruyt.

Wijn daer ghers, hertstonghe ende de wortel van esschen in ghesoyen es met suker ghemingt, es goet teghen die pijne der milten, gedroncken. Maer die siedinge sonder suker buten met eender sponcien op dye milte gheleit, doet die milte terstont hulpe ghenieten, Pandecta int capittel van gramen. Ende Avicena int self capittel, dat ghers doet die bloyeghe wonden tsamen heylen.

Om den steen uyt te trecken, drinckt wijn daer ghers, diptamus, petercelisaet ende steenbreeck in gesoyen es.

Wijn of water daer saet van gherste in ghesoyen es, doet sterkelijc pissen. Hij verbiedt dat overgheven ende den lichaem, Pandecta uut der macht van Galienus.

Dat sap van gherste met weinich agherande (of averonde) ghebroken en lutter honichs tsamen ghedroncken es goet uut sijnder eyghender proprieteyt teghen de wormen. Maer van buyten sal men teghen dat self daer op salven dat sap van gherse met der gallen van eenen verre oft stieren ghemingt.

Teghen dat heylich vier: Nempt dat sap van gherse met den cruyden ende luttel eeckx ghemingt, legghet daer op.

LXX Gras. (Elytrigia repens) Gras of gramen is koud en droog in het begin van de eerste graad. Tegen dysurie (dat is dat je nu wat plast en over een uur noch wat): ‘Neem water waar gerst en de wortels van peterselie in gekookt zijn’. Als je dat drinkt geneest het dysurie, het breekt de steen, het geneest de wonden van de blaas, het laat plassen en heelt, geneest de vochtigheid of de reuma van de buik. Het sap van gerst geneest en heelt verse wonden als ze bloeden. Maar het zaad van gerst laat plassen en verdroogt de vochtigheid die naar de maag en darmen loopt want zijn kracht is om te verdrogen zonder zuurheid. De wortel van gerst heelt bloedende wonden. De wortel met haar sap daarop gelegd doet hetzelfde.

Het kooksel van gerst is goed tegen ziekte of krampen in de buik en tegen dysurie. De wond van de blaas geneest het allerbest, het breekt de steen en laat plassen.

Als de honden zich willen purgeren of reinigen dan eten ze dit kruid.

De wijn waar gerst, hertstongen en de wortel van es in gekookt is, met suiker gemengd en gedronken is goed tegen pijn van de milt. Maar het kooksel zonder suiker en van buiten met een spons op de milt gelegd geeft de milt terstond hulp volgens Pandecta in het kapittel van granen. En Avicenna in hetzelfde kapittel zegt dat gerst de bloedende wonden tezamen heelt.

Om de steen uit te trekken drink je wijn waar gerst, dictamnus, peterseliezaad en steenbreek in gekookt is.

Wijn of water waar het zaad van gerst in gekookt is laat sterk plassen. Het voorkomt het overgeven en loop volgens Pandecta uit de macht van Galenus.

Als je het sap van gerst met wat gebroken averone (of averode) en wat honing tezamen drinkt is dit goed vanuit zijn eigen kracht tegen wormen. Maar van buiten moet je tegen hetzelfde het sap van gerst, dat gemengd is met de gal van een vaars of van een stier, erop zalven.

Tegen het heilig vuur: ‘Neem het sap van gerst en meng het met het gewas en wat azijn, leg het daar op’.

LXXI Titelose oft digitus hermetis of hermodactilus es een cruyt dat bloet in dat ende van den herfst. Die zommighe heeft een witte blome, zommege heeft een bloeme te swerten wert dalende ende die zommeghe heeft een roy bloeme. Mair die de witte bloeme heeft die es die beste. Die ander sijn al fenijn. Hermodactilus es heet ende droghe omtrent den tweeden graet als Avicenna in sijn tweeste boeck, int capittel van hermodactilus seit. Het verdrijft uut den lichame of iuncturen van onder die flumen. Ende es een medecijne teghen die pijnen in dye iuncturen, want hermodactilus es der maghen quaet ende maect een gheneichtheit toet walghen, so ist goet dat men met hem minge, gymber, mastike, comijn. Dat ghewichte dat men van hermodactilus gheeft es van I unche toet II dragma. Mesue, des wortel al rou gheten doedt verworgen ghelijck de fongen (dat sijn paddestolen). Serapio int self capittel, nyemant en doele in dese wortel voer eywijn tetene want si es suete ende van ghenoechliken smake, waer dan yemant dier met bedroghen ware ende dees wortel gheten had, hi sal die medicinen nemen die men nemen sou als men fongien gheten had.

Die witte hermodactilus es goet den fleerfijn in den voet, maer die roye doedt seyt Serapio. Dat self seyt oeck Mesue.

Die wortel van hermodactilus gebroken met lutter honichs ghemingt verdroecht ou sweeren ende veech se af.

Sie es heet ende droghe in den derden graet, Mesue.

Die wortel van hermodactilus es goet den pocken, die beste wortelle es van buten wit, die swerte ende roie sijn alle beye doende. Die wortel te dicke ghenut beroert bloet, makende een verbarringhe daer in, brengen de groote sieckten en letzelen als erispilla. (dat es een heete, colerike apstonie int hoeft ende in die andere leen. Serapio)

Die wortel heeft macht toet hem te trecken, te verteeren ende te ontbindenne.

Tseghen dat lanckevel, colica, als daer ghenen scerpe corts en es: Nempt venkelwater daer de wortel van hermodactilus in ghesoien sij.

Dat poijer van deser wortelen met benedicta gemingt es goet om die humoren uut den artetiken te purgeren. Dat poyer van hem met zeepe ghemingt es goet in dye fistelen ghedaen, Platearius.

LXXI Herfsttijloos. (Colchicum autumnalis) Herfsttijloos, Digitus hermetis of Hermodactylus is een kruid dat bloeit op het einde van de herfst. Sommige hebben een witte bloem, sommige hebben een bloem die naar zwart kleurt en sommige hebben rode bloemen. Maar die witte bloemen heeft dat is de beste. De anderen zijn helemaal venijn. Hermodactylus is heet en droog omtrent de tweede graad zoals Avicenna in zijn tweede boek in het kapittel van Hermodactylus zegt. Het verdrijft uit het lichaam of gewrichten van onder het slijm. En het is een medicijn tegen pijn in de gewrichten want Hermodactylus is slecht voor de maag en maakt een geneigdheid tot walgen, daarom is het beter dat je het met gember, mastiek en komijn mengt. Het gewicht dat je van Hermodactylus geeft is van een ons tot twee maal 3,9 gram. Mesue, ‘als je deze wortel rouw eet doodt het, het verwurgt je net als de fungi’ (dat zijn paddenstoelen). Serapio in hetzelfde kapittel, ‘niemand zal deze wortel voor ui eten want het is zoet en van een aangename smaak en als iemand ermee bedrogen is geweest en deze wortel gegeten heeft dan zal hij al die medicijnen nemen die hij nemen zou als hij paddenstoelen gegeten had’.

De witte Hermodactylus is goed tegen jicht in de voet, maar de rode doodt zegt Serapio. Hetzelfde zegt ook Mesue.

De gebroken wortel van Hermodactylus die met wat honing gemengd is verdroogt oude zweren en veegt ze af.

Het is volgens Mesue heet en droog in de derde graad. De wortel van Hermodactylus is goed tegen pokken. De beste wortel is van buiten wit, de zwarte en rode doden alle twee. Als je de wortel te veel eet beroert dit het bloed, het maakt daar een verbranding in en het brengt volgens Serapio grote ziektes en letsels zoals erispilla.(1) (dat is een hete galachtige blaar in het hoofd en in andere leden).

De wortel heeft de kracht om tot zich te trekken, te verteren en te ontbinden.

Tegen onderbuikspijn en koliek als er geen scherpe koorts is, neem venkelwater waar de wortel van Hermodactylus in gekookt is.

Het poeder van deze wortel dat met Geum gemengd is goed om de levenssappen uit de arthritis/ artrose te purgeren. Als je het poeder hiervan met zeep mengt is het volgens Platearius goed om dit in de lopende gaten te doen.

LXXII Belsem oft iusquiamus es van complexien cout in den III graet ende droghe in de II graet. Belsem is drierleye, waer af dat swert es dat quaetste. Daer na dat roye. Maer dat wit es gesont ende is dat gheen dat met medecinen besicht. Eest dat men dat wit niet en vindt, so mach men die roye gheven, altijt nochtans dat swert scouwende. Dat swert es cout ende droge in dat ende van den derden graet, dat wit es cout ende droghe int beghinsel van den derde, also Avicenna int capittel van iusquiamus seyt. Belsem verdoeft oft stupefacit ende verbiedt den bloeyeghen lichame met sijnder stupefactien of verdoesinghe, oeck dye slaende pijnen, het saecht of doet al laten dye pijnen der apstonien die onnatuerlijck verwermt sijn, daerom eest goet tseghen erispillen (dat sijn heete, colerike apstonien) dat sap daer af met weynich eeckx. Teghen die opblasinge ende pijn der cullen: Nempt dat sap van belsem met terwensemilen ende lutter eeckx ghemingt.

Teghen de pijn der artetiken (dat is in die iuncturen of leen): Maeckt een epithima van den sappe van belsem met den sap des cruyts dat herba paralisis heet, dair mee epithimeert die leen die pijne hebben, want het helpt zeere. Maer voer dit epithima sal men drincken I scrupel van wit belsemsaet met ydromel (dats honichwater) ende so veel te bat salt heylen.

Olie oft sap van belsem lau in die ooren ghedaen saecht die pijne van der ooren.

Teghen tantsweer, wascht den mont met den sap van belsem met eeck ghemingt of met wijn daer belsem, bertram met weynich eeckx in ghesoyen. Dat belsem met vorswater op dat voerhoeft gheleyt, doet slapen.

Alst dat men van hoer blayeren edt weynich, soo doeget de reen verstoren.

Dat sap hoerder blayeren op die oogen gedaen gheneest hoer pijne ende verbiedt die humoren ten oghen waert te comen.

Op die apostonien der borsten maeckt een apstonie van belsemblayeren met luttel eeckx. Een pessarium van den sap van belsem met hoer blayeren gemaeckt es goet tegen de pijn der moyer, verbiedende oeck die stonden te vloyen. Dicwil ghebruken belsem es fenijn, daer de reen verwandelt wort, het verderft dye memorie ende brengt verwoetheyt inne.

Tegen de grote waerking in scerpen cortsen wascht die rocter handen ende slaep van den hoefde met water daer belsemblayeren in ghesoyen sijn. Maer voer dat voerhoeft doet vrouwenmelck, wit van ey met weinich eeckx, Platearius.

LXXII Bilzekruid. (Hyoscyamus niger) Bilzekruid of Hyoscyamus is van samengesteldheid koud in de derde en droog in de tweede graad. Er zijn drie soorten van bilzekruid waarvan de zwarte de ergste is en daarna de rode. Maar de witte is gezond en is diegene die in de medicijnen gebruikt wordt. Als je de witte niet vindt, (1) dan mag je de rode geven, altijd toch de zwarte vermijden. De zwarte is koud en droog op het einde van de derde graad, de witte is koud en droog in het begin van de derde zoals Avicenna in het kapittel van Hyoscyamus zegt. Bilzekruid verdooft of verdwaasd en voorkomt bloedende zwellingen vanwege zijn verdovingen of duizelingen en ook slaande pijnen, het verzacht of laat de pijnen van de blaren verdwijnen die onnatuurlijk verwarmd zijn, daarom is het goed tegen erisypelas (dat zijn hete, galachtige blaren) als het sap daarvan met wat azijn er op gedaan wordt.

Tegen oprispingen en pijn van de ballen (2): ‘Neem het sap van bilzekruid en meng het met tarwezemelen en wat azijn’.

Tegen pijn van de artritis/artrose (dat is in de gewrichten of leden): ‘Maak een strijksel van het sap van bilzekruid met het sap van het kruid dat Primula veris heet’ en daarmee bestrijk je de leden die pijn hebben, want het helpt zeer. Maar voor je het bestrijkt moet je 1,3 gram wit bilzezaad drinken met hydromel (dat is honingwater) en als je het zo neemt zal het helen.

Olie of het sap van bilzekruid dat je lauw in de oren doet verzacht de pijn van de oren.

Tegen tandpijn was je de mond met het sap van bilzekruid dat met azijn gemengd is of met wijn waar bilzekruid, bertram en wat azijn in gekookt is.

Het bilzekruid met kikkerwater op het voorhoofd gelegd laat je slapen.

Als je wat van de bladeren eet dan verstoort het de rede.

Het sap van haar bladeren dat op de ogen gedaan wordt geneest haar pijn en voorkomt dat de levenssappen naar de ogen komt.

Op de blaren van de borst maak je een hoop van bilzebladeren met wat azijn.

Een pessarium dat van het sap van bilzekruid met haar bladeren gemaakt is is goed tegen menstruatiepijn en voorkomt ook dat de stonden gaan vloeien.

Als je veel bilzekruid gebruikt is het venijnig omdat de rede veranderd wordt, het bederft de memorie en brengt kwaadheid vanbinnen.

Tegen grote werking in scherpe koortsen was je de rechterhand en de slaap van het hoofd met water waar bilzekruidbladeren in gekookt zijn. Maar voor dat voorhoofd doe je vrouwenmelk met het wit van een ei en wat azijn, Platearius.

LXXIII Ysoep oft yspe oft ysopus is tweerleye, als dat int wilt of in den geberchten wast, ende dat in die hoven wast. Ende is heet ende droge in den derden graet. Het is diureticum (dats dat de selve heeft macht dye verstoppinge des ganck van dye orine te verdrijven). Het heeft machte te ontbinden, toet hem te treckende, te sterkende en te verteeren. Het is goet der borst, der longhene. Oec hulpet teghen asma (dats swarheyt in den adem of asem) ende steghen den ouden hoest, aldus met yreos, met vighen ende calissihout ghesoyen: Nempt yspeblayeren, mellise, eeckx een hant vol, der wortelen van yreos ende van lelien elcx II unchen, calissihout, alant die in die velden wast, elcx een unce, IX vigen, dese stoot onder een weynich, dan siedt se in wijn ende water van elcx een pont, toet dat derden deel versoyen es, doeghet doer eenen doeck ende suet met suker of gescuymt honich, van dese syroep sal men tsmerghens ende savons hier af telken lau een ½ glaesken nemen. Als hi al uut es nempt dese pillen als van der hoep der pillen de agarico II scrupel ende aggregatiuarum I scrupel, agaritium ½ scrupel, salis gumme I greyn, ming se met den syroep van yspe ende maeckt IX pillen. Dan des ander daeghs om te versterken: Nempt dyaysopum ofte dyaprassilom of dragagantum calidum om te sterken. Deese al tsamen sijn goet teghen de voerghenoemde onsteltenisse van couder saken sonderlinghe comende.

Teghen pijn in der maghen of der dermen: Neempt wijn daer yspe, venkelsaet ende petercelisaet in ghesoyen sijn.

Eest dat men met des selfs bivoet siedt, soe suvert de moyer van hoerder couder overvloedicheyt. Met eender sponcien op die moyeren een somentacie ghemaeckt gedout in wijn daer yspeblaeyeren, bivoet ende agherande in gesoyen sijn suvert ende vaecht die moijer van haer overvloedicheyt.

Tegen den coude catar of cou vochticheyt van dat hoeft neerwaerts dalende ende teghen die neervallinge van den huych, gorgelt wijn met weynich eeck daer yspe, roesblayeren ende bertramwortel in gesoyen sijn, daerna heft den huych op met den vingher ende worpt er weynich gebroken gymbers met bertram op. Avicenna.

LXXIII Hyssop. (Hyssopus officinalis) Hysopus, yspe of ysopus. Er zijn twee soorten zoals diegene die in het wild of in de bergen groeit en die in de hoven groeit (1). Het is heet en droog in de derde graad. Het is diuretica (dat het de kracht heeft om de verstopping van de urineweg te verdrijven) het heeft de kracht om te ontbinden, tot zich te trekken, te versterken en te verteren. Het is goed voor de borst en de longen. Ook helpt het tegen astma (dat is moeilijk ademen) en tegen oude hoest (2) als je het zo met Iris, met vijgen en zoethout kookt: ‘Neem hysopbladeren en Melissa, van elk een hand vol; wortels van Iris en van leliën, van elk twee ons; zoethout en alant die in het veld groeit, van elk een ons; vier vijgen; deze stamp je van onder wat, dan kook je het in wijn en water, van elk een pond; totdat een derde deel verkookt is, dat doe je door een doek en maak het zoet het met suiker of afgeschuimd honing en van deze siroop moet je ’s morgens en ‘s avonds telkens lauw een half glaasje nemen’. Als het klaar is: ‘Neem deze pillen, van de hoop van de pillen cantharel twee maal 1,3 gram; van aggregatiuarum 1,3 gram; van agaritium een half van 1,3 gram: van salis gemme een 0, 65 gram; meng het met de siroop van hysop en maak negen pillen’. De volgende dag neem je om te versterken: ‘Neem van het sap van hysop of dyaprassilom of dragagantum calidum’. Deze allen tezamen zijn goed tegen voor genoemde ontsteltenis die vooral van koude zaken komen.

Tegen pijn in de maag of de darmen: ‘Neem wijn waar hysop, venkelzaad en peterseliezaad in gekookt zijn’. Als je daar bijvoet in kookt dan zuivert het de baarmoeder van haar koude overvloedigheid. Als je met een spons op de baarmoeder een stoving maakt die in wijn geduwd is waar hysopbladeren, bijvoet en averone in gekookt zijn zuivert en verzacht het de baarmoeder van haar overvloedigheid.

Tegen koude catarre (3) of koude vochtigheid van het hoofd dat naar beneden gaat en tegen het neervallen van de huig, gorgel met wijn waarin wat azijn, hysop, rozenbladeren en bertramwortel in gekookt zijn, daarna hef je de huig met de vinger op en werp er wat gebroken gember met bertram op. Avicenna.

LXXIIII Yreos oft yris zijn van bladeren ghelijc, maer van blome sin se onderscheyen. Yris heeft bloemen van verwen purpure of rootachtich, yreos heeft witte bloemen. Gladiolus dat heeft gheele bloemen, mair spatula fetida ende hevet gheen bloemen, dees IIII sijn al een maniere van lische in blayeren ghenoeghlijc. Yreos ende yris zijn heet ende drooge in dat ende van den derden graet. De wortelen besicht men in medicinen, yreos ende yris besicht men dat een voer dat ander, Platearius. Si hebben macht die diurectica es (of doende pissen) te ontbinden, te openen, daerom zij si goet teghen die verstoppinge der leveren, der milten, der nieren, der blazen. Ende teghen dat letsel der borst, der longhen, der maghen ende dermen uut couder saken. Oeck tegen de watersucht uut couder saken als men drinckt wijn, daer in ghesoyen es die wortel van yreos oft van yris, yspe, venkelsaet, petercelisaet, anijs, calissihout, na die siedinge ghecleert ende met ghescuymt honich gesuet.

Poyer daer wortelen van yreos es goet op verrotte of stinckende sweeren, want het bint dat verrot ende overvloedich vleesch af.

Teghen die duysternisse of verwelling, dats pan der oghen, maeckt een colirium (dats een medicine die ten ooghen dient) van poyer der wortel van yreos ende tuchia met rooswater of venkelwater.

Yreos hevet oeck macht af te droghene, te suveren ende te verteeren, daerom purgeert dat sap van yreos met weynich poyer van sporie ende honichwater tsamen gemingt grove fluimen. Tegen duysternis ende sproeten des aensichs waschet met water daer die wortel van yreos ende weinich van wit niescruyt in ghesoyen es, daer toe ceruse mingende.

Dat sap van der wortel van yreos met honich van rosen ghemingt of dat poyer daer af es goet den vuylen stinkende sweeren, doende vleesch in fistilen of in ander sweren wassen.

Dat poijer deser wortel met verkenssmeer ghemingt, saecht die herdicheyt ende grove apstonien ende scrofulen.

Olie van yreos es goet teghen spasma, (dats vertreckinge der genuen) teghen die iecht, teghen sciaticam (dats pijn in die syde van boven lanckx die hoepe dat been neerwaert) ende tegen die wrijfinge der genuen.

Het opent oeck die speenayeren ende geneest gomorream (dats dat men die natuere quijt wort van selfs) ende verdrijft de verrijsenisse der manliker royen ende doet die stonden comen als men wijn nempt daer yreos in ghesoyen es. Teghen den hoeftsweer, nempt olie van yreos met olie van rosen ende uueinhekes samen.

Dat poyer van yreos doet niezen, Avicenna.

LXXIIII Iris. (Iris germanica, Iris florentina is de witte) Iris of yris zijn van bladeren gelijk, maar van bloemen zijn ze verschillend. Iris heeft purperen of roodachtige bloemen en yreos heeft witte bloemen. De gladiool heeft gele bloemen. Maar de stinkende Iris (1) heeft gele bloemen, deze vier zijn allen liss oorten die in de bladeren gelijk zijn. Yreos en Iris zijn heet en droog op het einde van de derde graad. De wortel gebruik je in medicijnen en van yreos en Iris gebruik je de ene voor de andere, Platearius. Ze hebben de kracht die diuretica genoemd wordt (of laten plassen) te ontbinden en te openen, daarom zijn ze goed tegen verstoppingen van de lever, van de milt, van de nieren en van de blaas. En tegen het letsel van de borst, de longen, de maag en de darmen die uit koude zaken stammen. Ook tegen waterzucht die uit koude zaken stamt als je van de wijn drinkt waarin de wortel van Iris of van yris gekookt is met hysop, venkelzaad, peterseliezaad, anijs en zoethout, dat je na het koken zuivert en met afgeschuimde honing zoet gemaakt hebt.

Het poeder van de wortel van Iris is goed op vervuilde of stinkende zweren want het bijt het verrotte en overvloedige vlees af.

Tegen blindheid of ontsteking, (2) dat is pijn van de ogen, maak je een oogzalf (dat is een medicijn die voor de ogen gebruikt wordt) van het poeder van de Iriswortel en tuchia met rozen- of venkelwater.

Iris heeft ook de kracht om af te drogen, te zuiveren en te verteren, daarom laxeert het sap van Iris dat met wat poeder van schijtkruid en honingwater tezamen gemengd is grof slijm. Tegen blindheid en sproeten van het aangezicht was je het met water waar de wortel van Iris en wat wit nieskruid in gekookt is en daar meng je bloem van lood bij.

Het sap van de Iriswortel dat met honing van rozen gemengd is of het poeder daarvan is goed in de vuile, stinkende zweren, het laat het vlees in de lopende gaten of in andere zweren groeien. Het poeder van deze wortel dat met varkensvet gemengd is verzacht de hardheid en grove blaren en scrofulas.

Olie van Iris is goed tegen trekkingen (dat is een trekkende zenuw) tegen jicht, tegen ischialgie (dat is pijn in de zijde van boven langs de heup en dijbeen naar beneden) en tegen wrijving van de zenuwen.

Het opent ook de gaatjes van de aambeien en geneest gonorroea (dat is dat je de natuur vanzelf kwijt wordt) en verdrijft de verrijzenis van de manlijke roede en laat de stonden komen als je wijn neemt waar Iris in gekookt is.

Tegen hoofdpijn neem je olie van Iris met olie van rozen en wijnbessen en week het tezamen.

Het poeder van Iris veroorzaakt niezen.

LXXV Geniver of genever oft iuniperus es heet ende droge in den derden graet. Als men geniver in medicinen vindt, so sal men dye vrucht verstaen ende dye heet geniverbesien of wakelbesien. Geniver heft machte te onbinden ende te verteren. Ende es goet tegen de lichame van scamoneych of ander scerpe medecine in den maghe aenhagende als men geniver in reghenwater siedt ende die sieck daer in toet den navel siedt.

Teghen die coupisse, teghen de pisse alle uren met pijnen pissende ende tegen dat lanckevel: Nempt wijn daer geniver met de wortel van yreos in ghesoyen es.

Olie van geniver es alderbest teghen die quarteyne van melancolien comende gegheven nadat die materie bereyt es, ½ dragma in die spijse of andersins. Dye leen die pijn hebben int lanckevel of coupissen sal men daer me stijken, teghen die vallende sieckheyt der knocht van den rugge neerwaerts. Dat self is oec goet tegen de quarteyne een ure voer den aencomst van den corts ghestreken op den knocht oft schene van den rugge ende de polsten. Teghen den stoel, doeghet die olie met eender sputen in.

Teghen tghebreck in den adem dat lanck gheduert heeft, gheeft geneverbesien met droege vighen oft siedt se in wijn met droghe vighen ende calissihout ende drinckt den wijn. Platearius, olie van geniver es goet teghen dye wrijfinge der genuen oft der lacerten ende tsegen de pijne in den borst. Oeck teghen de hoeft, als Mesue, met olie van suvre amandelen mingt ende so op de borst bi dat vier striket. Olie van geniver es oeck goet teghen de pijne in de iuncturen oft gebanden der leen.

Wijn daer geniver in ghesoyen es opent dye verstoppinghe ontrent de maghe ende der moyer sachtende hoer pijne.

Om die moyer te suveren ende die stonde te doen comen: Nempt wijn daer geniver, bivoet ende de wortel van yreos in ghesoyen es.

Teghen die versteking der fenijnder dieren streyckt er op olie van geniver. Avicenna, int capittel van iuniperus.

LXXV Jeneverbes. (Juniperus communis) Jeneverbes, genever of Juniperus is heet en droog in de derde graad. Als je jenever in medicijnen vindt dan moet je de vrucht verstaan, die heet jeneverbes of wakelbes. Jenever heeft de kracht om te ontbinden en te verteren. En is goed voor het lichaam die last heeft van scammonia of andere scherpe medicijnen die in de maag hangen als je jeneverbes in regenwater kookt en de zieke daar tot de navel toe in zet. Tegen aandrang tot waterlozing, tegen het alle uren met pijn plassen en tegen onderbuikspijn: ‘Neem wijn waar jenever met de wortel van Iris in gekookt is’.

Olie van jeneverbes is de allerbeste tegen vierdaagse malariakoorts die van zwaarmoedigheid komt, geef het nadat het klaar gemaakt is en dan een maal 3,9 gram in het eten of in iets anders. De leden die pijn hebben in de onderbuikspijn of aandrang tot waterlozing moet je daarmee bestrijken en tegen vallende ziekte bestrijk je de knoken van de rug van boven naar beneden toe. Hetzelfde is ook goed tegen vierdaagse koorts als je het een uur voor de komst van de koorts op de knokkels of schenen van de rug en de polsen strijkt. Tegen stoelgang, doe de olie er met een spuit in.

Tegen het ademgebrek dat lang geduurd heeft, geef jeneverbessen met droge vijgen of kook het in wijn met droge vijgen en zoethout en drink daarvan. Platearius, olie van jenever is goed tegen het wrijven van de zenuwen of de lacerten en tegen pijnen in de borst. Ook tegen hoest, zoals Mesue zegt, als je het met olie van zuivere amandelen mengt en zo op de borst bij het vuur strijkt. Olie van jenever is ook goed tegen pijn in de gewrichten of gespannen leden.

Wijn waar jenever in gekookt is opent de verstoppingen omtrent de maag en de baarmoeder en verzacht hun pijn.

Om de baarmoeder te zuiveren en de stonden te laten komen: ‘Neem wijn waar jenever, bijvoet en de wortel van Iris in gekookt is’.

Tegen steken van de venijnige dieren strijk je er olie van jenever op. Avicenna in het kapittel van Juniperus.

LXXVI Cruysdistel of iringus es heet ende vochtych in den iersten graet. Maer die voechticheit es meerder dan die hitte. Des cruyts wortel met honich gemaect vermeerdert zeere dat sperma, ende doet wel minnen, doende die manlike royen verrijsen ende ghevet goet voetsel, Serapio in dit capittel ende Avicenna seggen.

Die wortel van yringus wort met welriekende specien gheten of met honich of suker ghecondicht.

Yringus es een doren welckx blayeren sal men met wermoes mingen ende het sal te bat voen. Die wortel van yringus es gelyc der cracht van bancia (dats tamme pasternake). Die wortel van yringus ende heet niet secacul so de sommeghe meynen, want Serapio maeckt er verscheyden capittelen af, yringum set hy onder de cou medecinen, secacul onder die heete medecine. Dit seyt Symon Iannensis in die letter, secacul sijnder symonien yringus.

Al rou gheten gheneest gomorream (dats quijt wordinghe der naturen) als Pandecta int self capittel seyt.

Teghen die opblasinge der maghen ende teghen die apstonien der ooghen ende teghen ander heeten apstonien: Nempt die blayeren van yringus ende van weechbre, sied se in water ende eeck. Sommeghe segghen dat die bloem van yringus, die in der verwen purpur es, ghesoien in water ende so ghedroncken is goet tegen de apstonie in die kele en teghen die vallende siecte der iongher kinderen. Dat sap oeck van hem op die hittighe apstonien der lendenen ghestreken gheneest die slainghe of polst der apstonien, Pandecta.

Als dat sap van wit yringuswortel ghedroncken wort, zo gheneset die stekinge of de opblasing der maghen ende doet die stonden comen. Oeck doeget pissen.

Teghen pijn der lever ende gefenijnde beeten drinkende wijn daer die wortelen in ghesoye sijn, Pandecta.

Serapio seyt int capittel van yringus dat rechtverdiche yringus draecht in den lente boven in den sop bloemen die ghelijc sijn den violetten, anders dan dat se meerder sijn. Als die bloemen vallen hebben se saet als ciceren, dat sijn eenderhande erten, dat swerte vol vochticheit ende suets smaeckx. Dit seyt Serapio.

LXXVI Kruisdistel. (Eryngium maritimum of beter campestris) Kruisdistel of Eryngium is heet en vochtig in de eerste graad. Maar de vochtigheid is groter dan de hitte. De wortel van dit kruid dat met honing gemengd is vermeerdert het sperma zeer en laat goed minnen, laat de mannelijke roede rijzen en geeft goed voedsel zoals Serapio in dit kapittel en Avicenna er van zeggen.

De wortel van kruisdistel wordt met welriekende specerijen gegeten of met honing of suiker gekookt en gemaakt.

De kruisdistel is een plant waarvan je de bladeren met warme groente zal mengen en het zal helpen. De wortel van kruisdistel is van dezelfde kracht als de baucia (dat is tamme pastinaak) De wortel van kruisdistel heet niet secacul, zoals sommige menen, want Serapio maakt er verscheidene kapittels van en kruisdistel zet hij onder de koude medicijnen, secacul onder de hete medicijnen. Dit zegt Symon Iannensis in zijn brief, secacul is een synoniem van kruisdistel.

Als het rouw gegeten wordt geneest het gomorroam (dat is het kwijt worden van de natuur) zoals Pandecta in hetzelfde kapittel zegt. Tegen opblazing van de maag en tegen blaren van de ogen en tegen andere hete blaren: ‘Neem de bladeren van kruiswortel en van weegbree en kook het in water en azijn’. Sommige zeggen dat de bloem van kruisdistel die van een purperen kleur is in water gekookt en zo gedronken wordt goed is tegen blaren in de keel en tegen vallende ziekte bij jonge kinderen.

Het sap dat op de hete blaren van de lendenen gestreken wordt geneest de kloppingen of het pulseren van de blaren, Pandecta.

Als het sap van witte kruisdistelwortel gedronken wordt dan geneest het steken of opblazing van de maag en laat de stonden komen. Ook laat het plassen.

Tegen pijn van de lever en van venijnige beten drink je wijn waar de wortel in gekookt is, Pandecta.

Serapio zegt in het kapittel van kruisdistel dat de echte kruisdistel in de lente boven in de top bloemen draagt die gelijk zijn aan de viool, anders dan dat ze groter zijn. Als de bloemen vallen hebben ze zaad als de cicer, dat is een soort erwt, die zwart zijn, vol van vochtigheid en met een zoete smaak. Dit zegt Serapio.

LXXVII Lelie of lilium es heet ende nat in den iersten graet. Ende es domesticum, dats in die hoven wassende met witte bloemen. Het es goet om cou apstonien te rijpen, met smeer ende olie ghewreven, ghecoekt ende opgheleyt.

Tege letsel der milten ende haer herdicheyt, sied die wortel van lelien ende de wortel van bereclau ende van hoemsch in wijn, dat dick si, dat mingter toe was ende olie dat ghenoch si om een salve.

Tsegen malum mortum (ende es een manier van quay scorftheyt als swerte doy verweghe puysten omtrent dat been ende schenen comen of elders daer van dat die leen dorre of droge worden) stoot de wortel van deser lelien met eeck ende salvet der me.

Dese wortel van lelie heeft macht ghetympertlijc te droghen ende af te veghen, sy suvert ende rijt. Tseghen asma of den droghen hoest, sied die wortel van lelien ende van hoemsch in water, dats als pappe wort, mingter toe boter in manier van plaesteren, dye legt al lau op dye borst, want si doeghet sterkelijck tegen die letzelen der borst om te morwen die flumachtige materien die in der borst of der longhene sijn opdat si te lichtelijker mochten uut met speecsel of anders lossen. Teghen verberrynghe oft verscoudinghe der leen met vier oft water, siedt die wortel van lelien in eeck of breet se.

Olie van lelien weynich smaels al lau es goet om dye tuytinge of cloppinghe ende de pijne in die ooren te sachten.

Die wortel der tammer lelien es goet om alle die sweere te doen vervleeschen, sy morwet alle hertheyen der moijer, si doet die vrouwen hoer stonden comen.

Olie van lelien verwandelt of verteert ende morwet sonder bijtinghe, daerom es si goet teghen die hertheyt der moijer, strikende met die salven voer gheseyt.

Teghen asma op die moijer of met de wortelen van lelien gebraien en met lisaetolie ende boter maeckt pessaria want het sal seer helpen. Serapio, Platearius, Pandecta.

LXXVII Lelie. (Lilium candidum) Lelie of Lilium is heet en nat in de eerste graad. En is domesticum, dat betekent dat het in de hoven groeit, met witte bloemen. Het is goed om koude blaren te rijpen als je het met vet en olie kookt erop wrijft en op legt.

Tegen het letsel van de milt en haar hardheid: Kook de wortel van lelie, de wortel van berenklauw en van heemst in wijn zodat het dik is, dan meng je er was bij en olie zoveel als genoeg is voor een zalf’.

Tegen malum mortum (1) (dat is een soort van kwade schurft, als zwarte, doodkleurige puisten bij het been en schenen of elders waarvan de leden dor of droog worden) stamp de wortel van deze lelie met azijn en zalf daar mee.

De leliewortel heeft de kracht om gematigd te drogen en af te vegen, het zuivert en rijpt.

Tegen astma of droge hoest kook je de wortel van lelie en heemst in water, als het een pap wordt meng je er boter bij op de wijze van een pleister en leg die lauw op de borst want het werkt sterk tegen letsels van de borst zodat de slijmachtige materie vermurwt wordt die in de borst of de longen zijn zodat die er gemakkelijker uit kunnen gaan en met het speeksel of op andere manieren kunnen lossen.

Tegen het verbranden of bevriezen van de leden met vuur of water, kook de wortel van lelie in azijn of braad het.

Als je olie van de lelie wat lauw in de oren doet is het goed om het tuiten of het kloppen en de pijn van de oren te verzachten.

De wortel van de tamme lelie is goed om alle zweren te laten vervlezen, het vermurwt alle hardheid van de baarmoeder en laat bij de vrouwen hun stonden komen.

Olie van leliën verandert of verteert en vermurwt zonder bijten, daarom is het goed tegen de hardheid van de baarmoeder als je het bestrijkt met de zalf als eerder gezegd.

Van de gebraden leliewortel, met lijnzaadolie en boter maak je een pessarium die goed is tegen astma van de baarmoeder want het zal zeer helpen. Serapio, Platearius en Pandecta.

LXXVIII Hoppencruyt oft lupulus es heet ende droge in den ierste graet ter coutheyt waert dalende, het saecht die heete pijnen ende doodt oft blust dye hitten oft barringe. Oec doghet ter cameren gaen maer hed behoeft dat ghecorigeert si want het opent dye gaten der ayeren. Daerom moet men met hem mingen dragagantum of mastike. Ende dat hem alderbest bereyt is keeswey met spica ende mastike gemingt, Pandecta int capittel van rolubilis.

Hoppe die solveert of purgeert die gheel colere, si suvert ende verteert dat bloet, bluschende dye vlamminge des bloets. Wey van keese, daerin hoppe te weyke gheleyt is seer goet om dat te doen.

Dezen siroep es goet teghen dye gheel vrou ende dye watersucht van heeter saken: Nempt dat sap van hoppen, van endivie ende hertstonghe, elckx een pont, violette bloemen, bernaerdse bloemen en rosinen elckx I hant vol, anijs saet, gherste, der meester IIII cou sayen elckx ½ unche, wijn, eeck I unche, siedt se samen toet op de helft, dan cleeret doer eenen doeck ende suetet met wit suker. Desen siroep sal men beseghen soet dick van anderen te voeren gheseyt es. Dan nempt van den clonte der pillen van rebarbe II scrupel, ende van grisecom I scrupel, dyagudij, III greyn, mingt se tsamen met siroep van grisecom ende maect IX pillen. Daer na nempt dan triasandali of dyrodon abbatis om te verstercken.

Dat sap van hoppen met tijseyne es goet teghen den hoeftsweer van heeter saken, oeck es teghen die verhittinghe der maghen of der leveren goet. Die siroep, nu vlus gheseyt, es goet teghen coleriken cortsen ende cortsen van bloeye, purgerende die verbrande colerike, lichtelijck opennende die verstoppinghe der lever, der milten ende cleynen ayeren de met eraice heeten. Dat sap van hoppencruyt met keeswey of met endiviwater es goet teghen de gheel vrou, oeck teghen die apstonien der heeter leveren, Pandecta.

LXXVIII Hop. (Humulus lupulus) Hop of lupulus is heet en droog in de eerste graad en daalt naar koudheid af, het verzacht de hete pijnen en doodt of blust je hitte of brand. Ook laat het ter toilet gaan, maar het moet verbeterd worden want het opent de gaten in de openingen. Daarom moet je het mengen met dragagantum of mastiek. En het allerbeste is het klaar gemaakt met kaaswei en het met spica en mastiek te mengen, volgens Pandecta in het kapittel van rolubilis.

Hop lost op of laxeert de gele gal, zuivert en verteert het bloed, het blust de hitte van het bloed. Kaaswei, waar in hop te weken is gelegd, is zeer goed om dat te doen.

Deze siroop is goed tegen geelzucht en de waterzucht die van hete zaken komen: ‘Neem sap van hop, van andijvie en van hertstongen, van elk een pond; violen-, bernagiebloemen en rozijnen, van elk een hand vol; anijszaad en gerst, de meeste van de vier koude zaden, van elk een half ons; wijn en azijn een ons; kook het tezamen tot op de helft, dan zuiver je het en doe je het door een doek en maak het zoet met witte suiker’. Deze siroop moet je gebruiken zoals het dikwijls van andere tevoren gezegd is. Dan neem je van de hoop de pillen van rabarber twee maal 1,3 gram; van aardrook 1,3 gram; diagridium drie maal 0, 65 gram; meng het tezamen met de siroop van aardrook en maak negen pillen. Daarna neem je sap van Santalum of dyrodon abbatis om te versterken.

Het sap van hop is met ui goed tegen hoofdpijn die van hete zaken komt, ook is het goed tegen verhitting van de maag of de lever. Die siroop, aldus gezegd, is goed tegen koliekachtige koortsen en koortsen van het bloeden, het laxeert de verbrande koliek en opent licht de verstopping van de lever, van de milt en de kleine gaatjes die eraice heten.

Het sap van hop met kaaswei of met andijviewater is goed tegen geelzucht, ook tegen blaren van de hete lever volgens Pandecta.

LXXIX Partike of lapacium acutum es heet ende droghe in den derden graet. Lapacium is tweerleye als acutum want het scerpe blayeren heft ende rotundum want het ronde blayeren heft. Als men lapacium sonder yet meer in medecinen seet, soe sal men rotundum, dat sijn dockeblayeren verstaen. Lapacium acutum oft partike es goet teghen scorftheyt, teghen impetiginem (dats rouicheyt van den velle etc.) ende tege serpiginem (dats rouicheit die scerp es en cruypt herwaerts ende der waerts) aldus salve daer af ghemaeckt: Neempt sap van partike, I pont, olie van noten in peck, ½ unche, siedt se tsamen, dan doet se der eenen doeck, daer toe minghen poijer van solfer ende van wijnsteen elcx ½ unche, minget tsamen ende maeckt salve.

Om die apstonien te rijpen, neempt partike, siedt se in olie, dan mingt se tsamen met verkensmeer. Tegen die herdicheyt der milten, neempt sap van partike, minget met storax liquida, met armoniacum ende eeck, so latet staen III dagen, dair nae siedet ende cleeret, minghende daer toe was ende olie dat genoch sij ende maect salve. Tseghen die verstoppinge der lever en der milten, drinct wijn of water daer partikeswortel, bruscus, spargus in ghesoyen sijn.

Teghen scrofulen (dat sijn vergering in den hals onder die oxelen oft in de eghernis) teghen knodachtigeyen ende eeneghe verheffinge op dat vel: Maeckt een plaester van partickwortelen ende van smeer te gader ghemingt.

Dat saet van partike heeft wat stoppende in hem, daerom dat sap des saets met weechbresap ghemingt es goet tsegen den royen lichaem ende tegen den lichaem van humoren, Pandecta in capittel van lapacium acutum.

Tsegen die coupisse ende dye diffurie (dats luttel pissen ende over luttel weer pissen) drinckt wijn daer partike ende die wortelen van yreos in gesoyen es. Toet dat self van buten siedt partike, die wortel van yreos en petercelie, daer toe mingt weynich olye ende doeghet op de blase bi de scamelicheit. Dat self doet oeck veel waters maken.

Tegen die watersucht die leucolosleumancia heet (dats de watersucht van witte flumen, die alt lichaem doer versprayet), drinct de cleeringe van dit: Neempt des saps van partiken, I pont, wijn, ½ pont, siedt dit samen met I unce van sporie en met ½ unce der wortelen van yreos, cleert ende mingter toe gescuympt honich, Platearius.

LXXIX Kattenstaart of zuring. (Rumex acutus en obtusifolius, mogelijk ook Rumex patientia) Zuring of lapacium acutum is heet en droog in de derde graad. Van zuring zijn er twee soorten als acutum omdat het scherpe bladeren heeft en rotundum omdat het ronde bladeren heeft. Als je lapacium zonder meer in de medicijnen ziet dan moet je rotundum, dat zijn de dokkenbladeren, verstaan. Zuring of partike is goed tegen schurft, tegen impetigo (inpigo) (dat is ruwheid van de huid etc.) en tegen serpiginem (dat is een ruwheid die scherp is en herwaarts en derwaarts kruipt) als je er zo’n zalf van maakt: ‘Neem van het sap van zuring een pond; olie van noten in pek een half ons; kook het tezamen, dan doe je het door een doek, daarbij meng je poeder van zwavel en wijnsteen, van elk een half ons, meng het tezamen en maak de zalf’.

Om blaren te rijpen neem je zuring, kook het in olie en dan meng je het tezamen met varkensvet. Tegen de hardheid van de milt: Neem sap van zuring, meng het met vloeibare storax, met Armeense aarde en azijn, dan laat je het drie dagen staan, dan kook en zuiver je het, meng daarbij was en olie zoveel als genoeg is en maak een zalf’. Tegen verstopping van de lever en van de milt drink je wijn of water waar zuringwortel, Ruscus en asperge in gekookt zijn.

Tegen scrofulas (dat is een samenraapsel in de hals onder de oksels of in de ergernis) tegen knotsachtige en enige andere verheffingen op de huid: ‘Maak een pleister van zuringwortel en van smeer en meng het tezamen’.

Het zaad van zuring heeft wat stoppende in zich en daarom wordt het sap van het zaad met weegbreesap gemengd want het is goed tegen rodeloop en tegen loop van levenssappen, Pandecta in het kapittel van lapacium acutum. Tegen aandrang tot waterlozing en de dysurie (dat is wat plassen en over een klein tijdje weer plassen) drink wijn waar zuring en de wortel van Iris in gekookt is. Tegen hetzelfde voor de buitenkant kook je zuring, de wortel van Iris en peterselie, daar meng je wat olie bij en doe het op de blaas bij de schaamstreek. Hetzelfde maakt ook veel water.

Tegen waterzucht die leucolosleumancia heet (dat is de waterzucht van witte slijm die het hele lichaam door verspreid wordt) drink de zuivering van dit mengsel: ‘Neem het sap van zuring, een pond; van wijn een halve pond; kook het tezamen met een ons schijtkruid en met een half ons Iriswortel, zuiver het en meng het met afgeschuimde honing’ volgens Platearius.

LXXX Lachtike oft lactuwe oft lactuca es tweerleye als tamme die in de hovem wast ende wilde die in dat wilt wast. Tamme lachtike es ghetempert, tusschen cout ende nat. Teghen heet apstonien ende erispillen (dats colerike apstonien) siedt lachtike in water met luttel eeckx ende maecter af een plaester.

Lachtike gheten verdrijft den dorst ende beneempt die vochticheyt, dye sou in sperma verkeeren, oec es sy goet tseghen dye quijtwordinghe der natueren in den slaep. Toet dat self es dat saet goet in drancke ghenomen want dat alsoe met water ghedroncken es van die dingen die alder contrarijts sperma sijn.

Lachtike es van dat beste voetsel ende van beter humoren dan alle andere wermoesen of cruiden sijn, want si maeckt goet bloet in dat ende, des goetheyts niet quader als Serapio int capittel van lachtike seet. Voort seyt Serapio” Ic en vinde geen cruyt daer ick so met mach ghenesen dye waeckinghe als met lachtijke want dye humoer dye van haer compt es cout ende nat, van lachtike en compt gheen letsel als van andere wermoes hedt en stopt noch en purgeert den buyck nyet. Want hedt en heeft noch bedwinghende (dat is stiptike smaeck) noch pontike (dat es ampre) noch soute, noch scerpe smaeck’. Gemeynlichliken es in lachtike gheen afdroghende cracht, noch laxerende.

Lachtike met horen sappe op heete apstonie gheleyt vermindert haer hitte.

Lachtike die in dye hove wast es der maghen goet, vercoelende den buyck, sy doet slapen. Ende doeghet melck der vrouwen groeyen. Als sijn spijsen sonderlinghe met versch vleesch ghecoecket wort so es si van goyen voetsele, sonderlinghe den ghenen die onnatuerlick verhit es. Daerom es si goet den coleriken in scerpe cortsen. Lachtike met weynich eeck teeten ghegeven rou of ghecoeckt, es seer goet.

Teghen verstoppinghe der leveren ende der nieren ende der milten ende om te slapen: Nempt water daer lachtike in ghesoyen es met lutter sukers.

Dat saet van lachtike met vrouwenmelcke ende wit van den eye op dat voerhoeft gheleyt doet slapen. Serapio.

LXXX Sla. (Lactuca sativa, de wilde is Lactuca scariola of virosa) Sla, lactuwe of Lactuca is van twee soorten als een tamme die in de hoven groeit en een wilde die in het wild groeit. Tamme sla is gematigd en tussen koud en nat in. Tegen hete blaren en erisypelas (dat is een galachtige blaar) kook sla in water met wat azijn en maak er een pleister van.

Als je sla eet verdrijft het de dorst en beneemt het de vochtigheid die in sperma zou zijn, ook is het goed tegen het kwijt worden van de natuur in de slaap. Tegen hetzelfde is het goed het zaad in dranken te nemen want als je het zo met water drinkt is het een van die zaken die altijd tegen sperma zijn.

Sla is het beste voedsel en van betere levenssappen dan alle andere warme groenten of kruiden want het maakt op het eind goed bloed, goedheid en geen kwaadheid zoals Serapio in het kapittel van sla zegt. Voorts zegt Serapio, ‘ik ken geen kruid waarmee ik zo de slapeloosheid kan genezen als met sla want de humeur die van haar komt is koud en nat en van sla komt geen letsel zoals van andere warme moeskruiden, het stopt niet en laxeert de buik niet. Want het heeft geen bedwingende (dat is zure smaak) geen pontike (dat is zuur bitter) geen zoute of een scherpe smaak’. Gewoonlijk is in sla geen afdrogende of laxerende kracht.

Als je het sap van sla op hete blaren legt vermindert dat haar hitte.

Sla die in de hoven groeit is goed voor de maag, verkoelt de buik en laat slapen. En laat bij de vrouwen melk groeien. Als zijn blad met vers vlees gekookt wordt dan geeft het goed voedsel, vooral voor diegene die onnatuurlijk verhit zijn. Daarom is het goed om de galachtige in scherpe koortsen sla met wat azijn te eten te gegeven, rouw of gekookt, is het zeer goed.

Tegen verstopping van de lever en van de nieren en van de milt en om te slapen: ‘Neem water waar sla in gekookt is met wat suiker’.

Het zaad van sla dat met vrouwenmelk en het wit van een ei op het voorhoofd gelegd wordt laat slapen. Serapio.

LXXXI Levesche oft levisticus is heet ende drooge in den tweden graet. Dat saet ende wortel met dat cruyt sal men in medicinen doen. Als men levesche in dye recepten vint het heeft macht de wech der orinen te openen (dat heet diureteca), ende te dunnen.

Wijn, daer levesche in ghesoien es, is goet teghen die verstoppinge der lever ende der milten uut couder saken, of water daer levesche in ghesoyen es, dat es goet teghen die selve verstoppinge uut heeter saken. Maer desen navolgende dranck of siroep es toet dit self beter: Nempt des saps van hertstonghe, I pont, saps van alsem I quar, ysoppencruyts bloemen, bernardsebloemen, leveschsaet, venkelsaet, peercelisaet elcx I hant vol, rosinen, der wortelen van bruscus, van spargus ende van repontike elcx ½ unce, calissihout II dragma., Breeck des tsamen groffelick, dan siet se in II pont waters met weynich eekx tot dat die helft versoyen es, alst ghecleert es doeter toe wit suker, dat ghenoch si, van desen siroep nempt smerghens ende tsavons al soet dick voer van siropen gheseyt es. Als hy uut es nempt van den clonte der pillen van mesereon ende van den clonte der pillen de lapide lezuli van elcx 1/2 dragma, turbith ½ scrupel, ghinghebers III greyn, mingt dit samen met den sirope van hertstonghe ende maeckt IX pillen. Des navolghende daegs, als dese pillen ghenomen sijn: Nempt om te versterken dyairis salomonis of dyacoron oft dyacapparis. Dit self mach helpen tegen die quarteyne van verstoppinge der milten comende.

Teghen die pijn der maghen, der milten ende der dermen uut winden: Nempt wijn daer levesche, dye wortel van galegaen met kaneel in ghesoyen es.

Teghen pijn der maghen, der milten ende der dermen: Neempt van deser tregien in spijsen: Neempt poijer des saets van levesche, kaneel, repontike ende galegaen, mingt se met wit suker ende maect tregie, Platearius.

LXXXI Maggi. (Levisticum officinale) Maggi of Levisticum is heet en droog in de tweede graad. Het zaad en de wortel met het kruid moet je in medicijnen doen. Als je maggi in je recepten gebruikt heeft het de kracht om de weg van de urine te openen (dat heet diuretica) en te verdunnen.

Wijn, waar maggi in gekookt is, is goed tegen verstopping van de lever en van de milt die uit koude zaken komt of water waar maggi in gekookt is goed tegen dezelfde verstoppingen die uit hete zaken komen. Maar deze navolgende drank of siroop is tegen hetzelfde beter: ‘Neem sap van hertstongen, een pond; sap van alsem een vierde deel; bloemen van hysop, bernagiebloemen, maggizaad, venkelzaad en peterseliezaad, van elk een hand vol; rozijnen, de wortels van Ruscus, van asperge en van rapunzel, van elk een halve ons en van zoethout twee maal 3,9 gram. Breek dit grof tezamen, dan kook je het in twee pond water met wat azijn totdat de helft verkookt is en als het gezuiverd is doe je er witte suiker bij zoveel als genoeg is, van deze siroop neem je ‘s morgens en ‘s avonds zoals het al zo vaak van siroop gezegd is’. Als het klaar is neem je van de hoop de pillen van mezereon en van de hoop de pillen de lapis lazuli, van elk een half maal 3,9 gram; van turbith een half van 1,3 gram; van gember drie maal 0, 65 gram; meng dit tezamen met de siroop van hertstong en maak negen pillen. De volgende dag als deze pillen genomen zijn: ‘Neem om te versterken dyairis salomonis of sap van Acorus of van Capparis’. Dit kan helpen tegen vierdaagse malariakoorts die van de verstopping van de milt komt.

Tegen pijn van de maag, van de milt en van de darmen die uit winden komen: ‘Neem wijn waar maggi en de wortel van galigaan met kaneel in gekookt is’.

Tegen pijn van de maag, van de milt en van de darmen neem je dit suikergoed in het eten: ‘Neem het poeder van maggizaad, kaneel, rapunzel en galigaan, meng het met wit suiker en maak er een suikerwerk van’ volgens Platearius.

LXXXII Lavendula of lavendre es heet ende drog van complexien. Lavendre sterket met hoerder welriekinghe de genuen. Ende met hoerder verwerminge verteer se de marie des iecht, aldus eenen syroep van hem makende: Neemt lavendre bloem, mageleyne, sicados arabiticum elcx ½ hant vol, rozemarijnbloemen, coriandersaet dat bereyt is, cubeben, saet van ruten, beverijn elcx II dragma, dese al gebroken diedt se in wijn ende lavendrewater elcx I pont, dat derden deel versoyen si, doeghet doer eenen doeck, dan met wit suker dat genoch sy, maecter af siroep, smergens ende savons telken ½ glaesken dair af nemende. Als dese siroep al uut is, so neemt dese pillen: Neemt van den clonte pillulan cochian ende van pillen de hermodactilo elcx ½ dragma, turbith ½ scrupel, gijmber III greyn, mingt se samen ende met siroep van sticados maect VII pillen. Des ander daghes om te versterken: Neempt van de electuarie pinuris arcoticon oft dyanthos of dyastoreum etc. Maect oec een caputpurgium (dat es een medicine om dat hoet te ruymen) oft en stamitatorium om te niesen.

Teghen den genoemde ontsteltenissen der genuen of tegen de iecht: Neemt poyer van bloemen of blayers der lavendren bloemen, van rosemarijnsaet, van basilike ende baselicumsaet elcx I dragma, bertam, gimbere elcx ½ dragma, siedt se tsamen in water van savie, van die cleringe haelt doer den nose opwert want de hersenen selen so gesuvert worden. Oft mingt die voorgenoemde in poyer ghemaect tsamen ende halet daer af doer den nose opwerts. Dat poijer is niescruit om de hersenen oft hoft te rumen. Ende dat fas achter daer die genuen neerwaert uut den hersenen gaen, strijct met olie van beversijn daer poijer van ruckele weynich soffraens met kaneel in gemingt si, oft met olie van lisaet of vossenolie doet dat self.

LXXXII Lavendel. (Lavandula angustifolia) Lavendel of lavendre is heet en droog van samengesteldheid. Lavendel versterkt met haar welriekende geur de zenuwen. En met haar warmte verteert ze de ziekte van de jicht, als je er zo’n siroop van maakt: ‘Neem lavendelbloemen, majoraan en Lavandula stoechas, van elk een halve hand vol; rozemarijnbloemen en klaar gemaakt korianderzaad, kubeben, het zaad van ruit en beversgeil, van elk twee maal 3,9 gram; kook het tot dat een derde deel verkookt is, dan doe je het door een doek en met genoeg wit suiker maak je er een siroop van waarvan je ‘ s morgens en ’s avonds telkens een glaasje neemt’. Als deze siroop klaar is dan neem je deze pillen: ‘Neem van de hoop de pillulan cochian en van de pillen Hermodactylus, van elk een half maal 3,9 gram; van turbit een half van 1,3gram; van gember drie maal 0, 65 gram; meng het tezamen met de siroop van sticados lavendel en maak er zeven’. De volgende dag neem je om te versterken de likkepot pinuris arcoticon of dyanthos (1) of sap van Castoreum etc. Maak ook een caputpurgium (dat is een niespoeder om het hoofd te legen) en een stamitatorium om te niezen.

Tegen de genoemde ontsteltenis van de zenuwen of van jicht: ‘Neem poeder van de bloemen of van de bladeren van lavendel, van rozemarijnzaad, van basiliek en zijn zaad, van elk een maal 3,9 gram; bertram en gember, van elk een half maal 3,9 gram; kook het tezamen in het water van Salvia, na de zuivering haal je dit door de neus op want de hersens zullen zo gezuiverd worden’. Of meng het voor genoemde dat je als poeder maakt en haal dit door de neus op. Dat poeder is een nieskruid dat geschikt is om de hersens of het hoofd op te ruimen. Het nekhaar dat van achteren waar de zenuwen naar beneden uit de hersens gaan bestrijk je met de olie van beversgeil waar geurend poeder van wat saffraan en kaneel in gemengd zijn of met olie van lijnzaad of vossenolie doet hetzelfde.

LXXXIII Laureola of meseron is heet ende drog in den IIII graet. Het es een boemken welc saet den medicinen bequaem es, ende heet drankerssaet, (dats coconidium) Als men in recepten meseron of laureola vint so sal men coconidium verstaen. Hed heeft macht te purgeren de flumen ende de colere, daerom mach ment de gezonden ende den sieckende die met zeere den corts en hebben geven. Maer want het der levere scilt so moet men zijn scerpheit met eeck daer in leyt en dan droeg breeken, zijn queatheit breckt oec met den sap van alsen oft met de vetticheyt of muscilago van psilium, of met den sap van porcelleyne.

Mezereon is tweerley, dat beste is dat veel blayeren heeft die den olijf blayeren gelijken ende cleijnder zijn, dit es scerp suverende, villende. Daerom es dat sap van laureola met weynich eeckx, litargirium (of gouscuym) ende ceruze gemingt es goet tegen morfeam (dat sijn lelijke pleckinge) en albaras (dats morfea dye ongeneselijc es of bycans) ende tege dat sproet dat op gestreken. Als men daer toe solfer mingt met honich gemingt soe ist goet tegen vuyl sweeren en teghen quay manieren van scorftheye. Water daer laureola met weynich eeckx in gesoyen es, dats goet tegen den tantsweer.

Tegen de watersuchtige van couder saken, legt de blayeren of dat saet van laureola in alsenwater of grisecomwater te weyke, dan suetet met suker, dat doet gheel water die flumen ende de melancolie purgeren, oeck helpt sterckelick tegen die swaricheit van pissen.

Een yegelijck wacht dat mezereon in sijnder substantie niet en gheeft want het vermoyt zeere dat lichaem. Pillen van mesereon maect men, daer men toe mingt dye middelt oft dat merch zommeger sayen van coconidium. Maer want die pillen of mezereon, dats de saie onder en boven doen lossen om de scerpheyt te bedwingen, doet men toet de pillen luttel van mastike, van bedellium ende van gummi arabicum, dese pillen purgeren wonderliken zeere dat gheel water der watersucht.

Teghen de coupisse ende die diffurie: Neempt poyer van coconidium, weeghbresaet, siet se in olie, daer me stijckt om der den navel, de milte ende de dermen.

Tegen de doefheyt: Neemt olie daer me dat coconidium gesoyen es, Platearius, Serapio.

LXXXIII Laureola, peperboompje. (Daphne mezereum en Daphne laureola) Laureola of mezereum is heet en droog in de derde graad. Het is een boompje waarvan de zaden in de medicijnen gebruikt wordt en heet drankerszaad (dat is coconidium) Als je in recepten mezereum of laureola vindt dan zal je coconidium verstaan. Het heeft de kracht om slijm en de rode gal te purgeren en daarom mag je het de gezonde en de zieke die hoge koorts hebben geven. Maar omdat het de lever schilt moet je zijn scherpheid breken door het in azijn te leggen en dan te drogen, zijn kwaadheid breek je ook met het sap van alsem of met de vettigheid of muscilago van Plantago psyllium of met het sap van postelein.

Er zijn twee soorten van Mezereum, de beste is die veel bladeren heeft en die op de olijfbladeren lijken maar kleiner zijn, die is scherp zuiverend en villend. Daarom is het goed om bij het sap van het peperboompje wat azijn, litargirium (of goudschuim) en bloem van lood te mengen. Tegen morfeem (dat zijn lelijke plekken) en albaras (dat is wit morfeem die ongeneeslijk is of vrijwel) en tegen sproeten moet je het daarop strijken. Als je daar zwavel bij mengt dat met honing gemengd is dan is het goed tegen vuile zweren en tegen kwade soorten van schurft.

Water waar laureola met wat azijn in gekookt is is goed tegen tandpijn.

Tegen waterzucht die van koude zaken komt leg je de bladeren of het zaad van laureola in alsemwater of aardrookwater te weken, maak het dan zoet met suiker, dat laat het gele water van slijm en de zwarte gal purgeren en ook helpt het sterk tegen de moeilijkheid van plassen. Iedereen kijkt wel uit dat je het zuivere mezereum niet geeft want het vermoeit het lichaam zeer. Pillen van mezereum maak je waar je het middelste of het merg van sommige zaden van coconidium bij mengt. Maar omdat de pillen van mezereum, dat zijn de zaden, van onder en van boven lossen, doe je om de scherpheid te bedwingen er wat pillen van mastiek, van bdellium en van Arabische gom bij, deze pillen purgeren verwonderlijk goed het gele water van de waterzucht.

Tegen aandrang tot waterlozing en de dysurie: ‘Neem poeder van mezereon en weegbreezaad, kook het in olie, dat strijk je rond de navel, de milt en de darmen’.

Tegen doofheid: ‘Neem olie waar mezereum in gekookt is’, volgens Platearius en Serapio.

LXXXIIII Melisse oft melissa es heet ende drog in den II graet. Groen ende droge si van groten macht, in die scaye van der sonnen mach men se een jaer houden. Si hevet macht te versterken, te verteeren, te onbinden ende af te droghen, haer cracht es gelijc de cracht van magelyne.

Om die stonden te doen comen, om de moijer te reynen ende te ontfangen of daer toe te bereyene: Nempt wijn die gecleert ende met wit suker gefeyt es daer mellisse, byvoet ende water eerst in ghesoyen sijn. Toet dat selve: Neemt een sponcie dout se in die siedinghe van wijn daer melisse, mater ende byvoet in gesoyen sijn, also doet se dick op dye moijer. Oec toet dat self maect een pessarium of in suppoest waer van die selve cruyden in de moyer bestreken si met den sappe van eyun.

Tegen dat in onmacht gaen, neempt wijn daer mellisse, die scorse van citrun en weynich kaneels in ghesoyen sijn, want het versterck dat herte seere, seyt Avicenna in dat boeck de viribus cordis, als dat onmacht van couder saken compt. Om herde apstonien te rijpen doeter toe melisse ende hoemsch in wijn ghesoyen met olien ghemingt. Dat self es oeck goet tegen die herdicheyt der leveren ende der milten want het ontbindt ende verteert. Dat selve es oeck goet tegen die stekinge der scorpionen ende beeten der honden, daer op geplaestert.

Tegen den tantsweer, knout melisse met bertram in den mont. Tegen de royen lichaem met scavelinge der dermen of sonder, nempt regenwater voer dat beste of ander water daer melisse ende weechbresaet in ghesoyen es. Tegen asma (dats swaricheyt van adem of asem) neempt wijn met weynich sukers, dair melisse, de wortel van yreos ende calissihout in gesoien sijn. Tege dat fleerfijn in de handen en voeten, neempt melisse, primula veris, (dats herba paralisis) adick ende hoemsch, ming se met olie van beversijn oft van camille ende maecter af een plaester. Die macht ende eygentheyt van melisse int te eten es dat herte verblien, die grove spijse te verteeren, te openen die verstoppinge der hersenen ende te verdrijven de melancolie van verbrande humoren comende, oft haer accidencien ende gheschenisse als is sorge, anxt etx. Pandecta int self capittel.

LXXXIIII Melisse. (Melissa officinalis) Melisse of Melissa is heet en droog in de tweede graad. Groen en droog is het van grote kracht, in de schaduw kan je het een jaar lang goed houden. Het heeft de kracht om te versterken, te verteren, te ontbinden en af te drogen, haar kracht is gelijk aan de kracht van majoraan.

Om stonden te laten komen, om de baarmoeder te reinigen en te ontvangen of daartoe voor te bereiden: ‘Neem wijn die gezuiverd en met witte suiker gekookt is, waar melisse, bijvoet en water eerst in gekookt zijn’. Tegen hetzelfde: ‘Neem een spons, duw het in het kooksel van wijn waar melisse, Matricaria en bijvoet in gekookt zijn en doe het dik op de baarmoeder’. Ook voor hetzelfde: ‘Maak een pessarium of een suppoost met de vorige kruiden en met uiensap’. Tegen het in onmacht gaan: ‘Neem wijn waar melisse, de schors van citroen en wat kaneel in gekookt zijn’, want het versterkt het hart zeer als Avicenna in het boek ‘de viribus cordis’ zegt, als de onmacht van koude zaken komt.

Om de harde blaren te rijpen kook je melisse en heemst in wijn en meng het met olie. Hetzelfde is ook goed tegen de hardheid van de lever en van de milt want het ontbindt en verteert. Hetzelfde is ook goed tegen steken van de schorpioenen en de beten van de honden als je het als een pleister daar op legt.

Tegen tandpijn kauw je melisse met bertram in de mond. Tegen rode loop met dysenterie of zonder neem regenwater voor het beste of ander water waar melisse en weegbreezaad in gekookt is.

Tegen astma (dat is moeilijk ademen) : ‘Neem wijn met wat suiker, waar melisse, de wortel van Iris en zoethout in gekookt zijn’.

Tegen jicht in de handen en voeten” ‘Neem melisse, Primula veris (dat is herba paralisis) kruidvlier en heemst, meng het met olie van bevergeil of van kamillen en maak er een pleister van’. De kracht en eigenschap van melisse in het eten is om het hart te verblijden, het grove eten te verteren en om de verstoppingen van de hersens te openen en om de zwarte gal van verbrande vocht menging die daarvan komen te verdrijven of haar toeval en geschiedenis als in zorgen, angst etc. Pandecta in hetzelfde kapittel.

LXXXV Garwe of duzetblat oft mille folium es een cruyt welc blayeren den venkel ghelijcken, vele blayeren hebbende wairom dat dusentblat heet. Sy is van complexien cout ende drog. Dat sap van gherwe heilt de wonden ende bewaer se van sorgen.

Tsegen den tantsweer van heeter sake: Neempt sap van garwe met die siedinge van bertram in eeck.

Teghen die swaerheyt van pissen: Neempt sap van gerwen. Dat self es oeck goet teghent graveel alst met eeck ghemingt is, Pandecta. Galienus uut VII boeck der simpelder medecinen int capittel van mille folium seyt dat seer droegt also dat heylt de wonden.

Tsegen dat heylich vier es dat sap van garwe ende dat sap van donderbaert met eeck ghemingt een overste medecijne helpende seere.

Gherwe, so Plinius seyt, es een dun crueken den venkel ghemeinen veel blayers, daerom heetet so en wast aen broeckachtige steden.

Op de wange in ye pijne heeft, maeckt een plaester van gherwe met onderave, met bertram met luttel eeckx gewreven ende gemingt. Eeft dat dat van dit self weynich op den zeeren tant gedaen wort het also veel te beter sijn.

Tsegen den corts een ure voer den aencomst, maect een plaester van gerwe, van weechbre, met netele, met eeck ende met sout gemingt, doeget op de polste der handen ende voeten in den tije voerseyt.

Tsegen dat bloyen des lichaems hoete nich dat sij neempt water daer gherwe, weechbre, teskenscruyt ende rozen in ghesoyen sijn, of plaestert buyten de dermen met gherwe, weechbre ende teskenscruyt ghestoten ende met wit van den eye gemingt, want dat es seer goet tegen de royen lichaem, hoetanich hy sy.

LXXXV Duizendblad. (Achillea millefolium) Duizendblad, duzetblat of millefolium is een kruid waarvan de bladeren op die van de venkel lijken, het heeft vele bladeren waarom het duizendblad heet. Het is van samengesteldheid koud en droog. Het sap van duizendblad heelt de wonden en beschermt het tegen zorgen.

Tegen tandpijn die uit hete zaken komt: ‘Neem het sap van duizendblad met het kooksel van bertram in azijn’.

Tegen moeilijkheid van het plassen: ‘Neem het sap van duizendblad’. Hetzelfde is ook goed tegen niergruis als het met azijn gemengd is volgens Pandecta. Galenus in het zevende boek van de enkelvoudige medicijnen in het kapittel van millefolium zegt dat het zeer opdroogt en zo de wonden heelt.

Tegen het heilig vuur is het sap van duizendblad dat met het sap van donderbaard en azijn gemengd een buitengewone medicijn en helpt zeer.

Duizendblad, zoals Plinius zegt, is een dun kruidje, het lijkt op de venkel met zijn vele bladeren waarom het zo genoemd wordt en het groeit in moerasachtige plaatsen.

Op de wang waarin je pijn hebt maak je een pleister van duizendblad met hondsdraf dat met bertram en wat azijn gewreven en gemengd is. Als je van hiervan wat op de zere tand doet dan zal je het niet zo voelen.

Een uur voor de aankomst van de koorts maak je een pleister van duizendblad dat met weegbree, netels en met azijn en zout gemengd is, doe het op de polsen van de handen en voeten in de tijd die voorgezegd is.

Tegen het bloeden van het lichaam, hoe erg het ook is, neem water waar duizendblad, weegbree, tasjeskruid en rozen in gekookt zijn of bepleister aan de buitenkant de darmen met gestampte duizendblad, weegbree en tasjeskruid wat je met het wit van een ei mengt want dat is zeer goed tegen rodeloop, hoedanig het ook is.

LXXXVI Maluwe oft malva ist cout in den iersten, nat in den II graet. Maluwe es tweerley, als domestica de in dye hoven wast ende men bicans alom vindt Der ander es silvestrus, dats wilde maluwe of altea of maluaruscus oft bismalva, dats is witten hoemsch des wast hogher ende heeft breder blayeren, hebbende een tay vochticheyt, die min coute es, van deser es voer int ca. van hoemsch geseyt, maluwe domestica es heet ghemeynlic, van die witte seyt men hier. Maluwe met blayeren in eeck ghesoyen ende int beghinsel van die apstonien daer op gheleyt es goet om apstonien te rijpen: Nempt de blayeren van malve, de wortel van hoemsche ende meel van fenigriec, siedt se dan met versch verkenssmeer, minghet te gader, dit morut die herdicheyt der apstonien. Oec verdrijvet die hertheyt der lever en der milten.

Om te doen slapen in die cortzen die scerp sijn, wast die voeten in dye siedinge van malve, van camilbloemen ende van alsen.

Malve met mercuriael in vleesch of wermoes ghesoyen ende gheten gheneest die verstopping der lichaems in den cortsen doende weinich ontsluten.

Om die stonden te doen comen, neempt de wortel van malve eenen vingher groot, scrap se buten ende strijct se met honich, dat worpt er op weynich poijers van scamoneyen, doeget so in de moijer.

Hoemsch es betere in deser saken dan malve, want hoemsch morvet ende rijpt meer dan de blayeren of wortelen van malve. Die wortel van hoemsch alleen met verkenssmeer ghewreven op apstonien gheleyt rijpt, morwet ende ontbint hoer herdicheyt of maect dusdaneghe salve: Nempt dat sap van hoemsch, des poijer van den meel van fenigreeck, meel van lisaet, mingt se te samen met luttel boteren, olie ende was, maecter af salve op die hertheyt der apstonien te legghen. Die selve salve is seer goet teghen die herdicheyt der milten, teghen die ontsteltenis der borst ende teghen den hoeft van couder saken, oec tegen die scerpheyt der borst ende der longhen, Serapio.

LXXXVI Malve. (Malva alcea) Maluwe of Malva is koud in de eerste en nat in de tweede graad. Er zijn twee soorten van malve als domestica die in de hoven groeit en je vrijwel overal vindt. De andere is sylvestris en dat is de wilde malve, Althaea, Malvaruscus of bismalva, dat is de witte heemst, die groeit hoger en heeft bredere bladeren en heeft een taaie vochtigheid die minder koud is. Hiervan is voorin het kapittel van heemst verteld, maluwe domestica heet het gewoonlijk, van de witte zeggen we hier.

Als malve met zijn bladeren in azijn gekookt en bij beginnende blaren erop gelegd wordt is het goed om de blaar te rijpen: ‘Neem de bladeren van malve, de wortel van heemst en meel van fenegriek, kook het dan met vers varkensvet, meng het tezamen, dat vermurwt de hardheid van de blaren’. Ook verdrijft het de hardheid van de lever en van de milt.

Om in scherpe koortsen te laten slapen was de voeten in het kooksel van malve, kamillebloemen en alsem.

Malve dat met bingelkruid in vlees of warme groente gekookt en gegeten wordt geneest de verstopping van het lichaam in de koorts, het ontsluit weinig.

Om de stonden te laten komen neem je een vinger lengte van de wortel van malve, schrap het van buiten en bestrijk het met honing, dan doe je er wat poeder op van scammonia en doe het zo in de baarmoeder.

Heemst is in deze zaken beter dan malve want heemst vermurwt en rijpt meer dan de bladeren of de wortels van malve. De wortel van heemst alleen die met varkensvet gewreven en op blaren gelegd wordt rijpt, vermurwt en ontbindt haar hardheid of maak deze zalf: ‘Neem het sap van heemst, poeder van het meel van fenegriek, meel van lijnzaad, meng het tezamen met wat boter, olie en was en maak er een zalf van die je op de hardheid van de blaren legt’. Die zalf is zeer goed tegen hardheid van de milt, tegen ontsteltenis van de borst (1) en tegen hoest die van koude zaken komt, ook tegen scherpheid van de borst en van de longen volgens Serapio.

LXXXVII Munte of menta is heet ende droeg in den tweden graet. Munte es veelderande, te weten domestica of ortulana die in dye hoven wast, des verwerent te middelmaet ende versterct. Die ander es silvestris die int wilt wast ende heet metastruz, sommige heeten heylege des heus, meer machts te verwermen. Munte dye domestica is of die in hoven wast es bequamer der medecinen, groen ende gedroecht. Als si in dye lommere van der sonne es gedroecht, so mach men se een iaer in groter macht houden. Si heeft macht te onbinden, te verteeren ende te sterken uut haren goeden rueck.

Om den appetijt te crijgen die mits cou ende natte materie in den mont, der magen verloren is, te crijgen maect een sause van munte, van kaneel, van gelagaen ende weynich pepers, met eeck ghemingt.

Dat sap van der hofmunten met eeck ghemingt es goet tseghen den stanck des monts, des tantvleesch oft der tanden, als men daernae me den mont wascht. Daernae den mont met drogher munten strijckende saelt bat helpen.

Tseghen dat overgheven uut cranckheyt van te onthouwene of uut couder saken, siedt munte in eeck, ming se met wit van den eye, dan doet se also op den crop van der magen.

Teghen dat in onmacht gaen, alst sonder corts es, soe nempt wijn daer munte in ghesoyen es. Maer als daer me den corts es, so nempt sap van munten, daer in legt een stuck ghehertsbroots, houdt voor den nose, daerme oec die lippen, die tonge, tantvleesch, de tanden ende des slaeps van den hove bestrijkende. Oeck op de polste des slaeps van den hove ende der handen bindende van dat selfs, die siecke sal oeck die munte knouwen ende die vochtigheyt in halen.

Om de moijer te suveren, siedt de blayers van munte, van byvoet ende van agherande in wijn ende olie, dan doet daer in een sponcie ende leg se op die moijer.

Tegen die riuing des melckx in de borst, sied munte ende dille met wijn, dan mingter olie toe ende doeghet op die borst. Tegen colica, sied II of III hant vol van munte ende van haesoeren in wijn en legghet op die dermen.

Teghen die verstoppinge der leveren, der milten en des ganckx der pissen oft orine van couden humoren: Nempt wijn daer munte, hertstonge ende alsen in gesoyen sijn, dan achter nae luttel honichs dat gescuijmt es, daer toe doende.

LXXXVII Munt. (Mentha spicata, Mentha arvensis, Menta sylvestris) Munt of Mentha is heet en droog in de tweede graad. Van munt zijn er vele soorten zoals domestica of hortulana die in de hoven groeit, die verwarmt middelmatig en versterkt. De andere is sylvestris die in het wild groeit en heet metastrum, sommige noemen het heilige van het huis en die heeft meer kracht om te verwarmen. De gekweekte munt die in de hoven groeit is beter in de medicijnen, zowel groen als gedroogd. Als het in de schaduw gedroogd is dan kan je het een jaar goed houden. Het heeft de kracht om te ontbinden, te verteren en te versterken vanwege zijn goede geur.

Om appetijt terug te krijgen die vanwege koude en natte materie in de mond en in de maag verloren is gegaan maak je een saus van munt, met kaneel, galigaan en wat peper en meng het met azijn.

Het sap van de hofmunt dat met azijn gemengd is goed tegen de stank van de mond, van het tandvlees of van de tanden als je daarmee de mond wast. Als je daarna de mond met droge munt bestrijkt zal het zeker helpen.

Tegen het overgeven vanwege de ziekte van het onthouden (1) of uit koude zaken, kook munt in azijn, meng het met het wit van een ei en dan doe je het zo op de krop van de maag.

Tegen het in onmacht gaan als je zonder koorts bent, neem wijn waar munt in gekookt is. Maar als je wel koorts hebt neem het sap van munt en daarin leg je een stuk gerstebrood en dit hou je voor de neus, voor de lippen, de tong en het tandvlees, de tanden en de slapen van het hoofd bestrijk je er mee. Ook op de aders van de slapen van het hoofd en de handen bind je hetzelfde, de zieke zal ook de munt kauwen en die vochtigheid in halen.

Om de baarmoeder te zuiveren kook je de bladeren van munt, bijvoet en averone in wijn en olie, dat doe je in een spons en leg het op de baarmoeder.

Tegen het stremmen van de melk in de borst kook je munt en dille met wijn, dan meng je er olie bij en doe het op de borst.

Tegen koliek kook je twee of drie handen vol munt en hazenoren in wijn en leg het op de darmen.

Tegen verstoppingen van de lever, van de milt en de urineweg die van koude levenssappen komen neem je wijn waar munt, hertstong en alsem in gekookt is, dan doe je daarna er wat afgeschuimde honing bij.

LXXXVIII Mallote oft melilotus oft corona regia es heet ende droge in den iersten graet. In haer es weynich stipticiteyt (dats bedwinghende macht met verwandelinghen). Daerom verteert si ende is verwandelende die overvloedicheyt subtilerende versterckende ende sachtende pijne aldus genomen: Nempt bloeme van mallote, gheel bloemen van violetten, hoemschblayeren, ming se met meel van lizaet, met meel van fenigrieck, met oelsaet ende met boteren, maect er af een plaester. Dese op heete apstonien gheleyt saecht hoer pijne. Dit self vermorwet oec ende verwandelt herde apstonien. Dit self es oeck goet tegen de herdicheyt der leveren en der milten ende tegen die scerpheyt der borst en der longhene op die borst van buten daer op geleyt. Tegen apstonien of pijne in der oren: Neemt sap van mallote of olie van mallote, drupter af in de oore.

Tegen den hoeftsweer: Neemt mallotebloemen, alsen ende mageleyne, sied se samen in water, met dien water beghiet of striket hoeft, wat dat gheneest de hooftsweer.

Teghen die apstonien in den eers ende der cullen: Neempt bloemen van mallote, meel van fenigreec ende terwesemelen, sied se in eeck en leg se daer op want het helpt seere, Avicenna int self capittel. Mallote heeft macht te versterken uut haer wel rieken ende diureticam (dats doende pissen) van haerder subtylder ghedaenten daerom wijn daer mallote in ghesoyen es, versterckt die verteringe, verwandelt de winden en opent de verstoppinge der nieren ende der blasen. Dat saet in sop ende spijse ghemingt es toet dat self goet ende maeckt die spijse van goeden roeck ende smaeck.

Dat sap van mallote met den sap van gouwortel ende weynich Spaens groen ghemingt es goet tegen de canker, tegen die fistelen ende tegen die speenen.

Den rueck onder ontfaen van mallote doet de stonden comen ende doet de vrucht sterven. Mallote met munte ende alse in wijn gesoyen op de mage geplaestert gheneest die pijne der magen.

Tegen apstonien der ooghen, siedt mallote met dit saet in wijn ende plaestert daer op.

Eest dat yemant sijn hant strijckt met den sap van mallote, dye sal sterckelijc sonder letsel een gloyende yser moghen in sijn hant draghen, Pandecta.

LXXXVIII Mallote, honingklaver. (Melilotus officinalis) Honingklaver, Melilotus of Corona regia is heet en droog in de eerste graad. In haar is weinig zuurheid (dat is een bedwingende macht met veranderingen) Daarom verteert het en verandert het de overvloedigheid, verfijnt, versterkt en verzacht de pijn als je het zo neemt: ‘Neem de bloemen van honingklaver, gele violenbloemen en heemstbladeren, meng het met meel van lijnzaad, met meel van fenegriek, met papaverzaad en met boter en maak er een pleister van’. Deze pleister leg je op hete blaren wat hun pijn verzacht. Hetzelfde vermurwt ook en verandert harde blaren. Hetzelfde is ook goed tegen de hardheid van de lever, van de milt en tegen de scherpheid van de borst en de longen als je het op de borst aan de buitenkant er op legt.

Tegen blaren of oorpijn: ‘Neem het sap van honingklaver of olie van honingklaver, dit druppel je in de oren’.

Tegen hoofdpijn: ‘Neem honingklaverbloemen, alsem en majoraan, kook het tezamen in water en met dat water begiet of bestrijk je het hoofd want het geneest hoofdpijn’.

Tegen blaren in de aars en ballen: ‘Neem de bloemen van honingklaver, het meel van fenegriek en tarwezemelen, kook dit in azijn en leg het erop, want het helpt zeer’, Avicenna in hetzelfde kapittel.

Honingklaver heeft vanwege haar goede geur de kracht om te versterken en is diuretica (dat is dat het laat plassen) vanwege haar subtiele vorm, daarom versterkt de wijn waar honingklaver in gekookt is de vertering, het verandert de winden en opent de verstopping van de nieren en van de blaas. Het zaad dat in sap en eten gemengd is, is tegen hetzelfde goed en geeft het eten een goede geur en smaak.

Als je sap van honingklaver met sap van stinkende gouwe en wat Spaans groen mengt is dat goed tegen kanker, tegen lopende gaten en tegen aambeien.

Als je de geur van honingklaver van onderen ontvangt laat het de stonden komen en de vrucht sterven.

Honingklaver dat met munt en alsem in wijn gekookt en op de maag gepleisterd wordt, geneest de pijn van de maag.

Tegen blaren van de ogen kook je honingklaver met dillenzaad in wijn en pleister het daarop.

Als iemand zijn hand bestrijkt met het sap van honingklaver zal die sterk en zonder letsel gloeiend ijzer in zijn hand vast kunnen houden, Pandecta.

LXXXIX Mater of bivoet of arthemisia oft matricaria, het heet oec anders, de moijer der cruyden seit Pandecta. Mater es heet ende drog in den derden graet, Pandecta seit dat arthemesia dat si bivoet dye voer geseyt is in dat XII capittel, ende matricaria, dats mater daer men hier af seyt, sijn een. Ic, oversetter des boeckx, seg dat verscheiden cruden sijn, maer het es een gheslachte van eender machte in verscheydender ghedaenten.

Die blayers van matre groen ende droeg, zijn der medecinen nut om die ontfanghinghe te volbringen en teghen dye onvruchtbaricheyt van vochticheit comende: Neempt poijer van mater, van melissen ende scaveligen van yvoren, drinck se tsamen met wijne. Dyt nae die suveringe der moyer ghenomen helpt merckelijck om een kint te ontfane. Oeck melisse met den sap van hasencullen (dat es testiculus satirionis) in wijn ghesoyen ende op dye moijer gheplaestert oft dien ruec daer af onder ontfaen, helpt zeere te ontfaen na dye suveringhe der moyer. Het helpt oeck hier toe eest dat die vrou bayt in water daer byvoet, melisse ende water in ghesoyen sijn. Dese cruyden ghestooten met scavelinghe van yvoren ghemingt, dair af een poppeken eenen vingher groot ghemaeckt ende in die ioffrouwe ghestreeken doen die stonden comen.

Tegen tenasmone (dats lost van scyten sonder te connen sciten van couwen comende) sal dye siecke van onder den rueck van spieghelhers op die colen gheleyt ontfaen, daer nae verwermt in een teyle byvoet, wollecruyt, dan so werm leg se op eenen molensteen daer op sit die siecke want den ers sal in gaen ende die siecte sal sekerlijck ghenesen.

Teghen die clieren omtrent die ooren of den eers, slaet die ierste met vliemen, dan doeter op poijer van byvoet ende van maelrovie.

LXXXIX Bijvoet, roomse kamille. (Matricaria recutita) Mater, bijvoet, Artemisia of Matricaria, het heet ook anders, de ‘Moeder der Kruiden’ zegt Pandecta. Bijvoet is heet en droog in de derde graad. Pandecta zegt dat Artemisia bijvoet is, maar die is al vermeld is in het twaalfde kapittel en Matricaria, dat is mater, waarvan men hier spreekt zijn een en hetzelfde. Ik, overzetter van het boek, zeg dat het verschillende kruiden zijn maar het is een geslacht van dezelfde krachten in verschillende vormen.

De bladeren van kamille, groen en droog, zijn als medicijn nuttig om de ontvangenis te volbrengen en is tegen onvruchtbaarheid die van vochtigheid komt (1): ‘Neem poeder van kamille, van melisse en het schaafsel van ivoor, drinkt het tezamen met wijn’. Als je dit na de zuivering van de baarmoeder neemt helpt het opmerkelijk om een kind te ontvangen. Ook als je melisse met het sap van het handekenskruid (dat is Testiculus satirionis) in wijn kookt en op de baarmoeder pleistert of de geur daarvan van onder ontvangt helpt het zeer om te ontvangen na de zuivering van de baarmoeder. Het helpt ook als de vrouw een bad neemt in het water waar bijvoet, melisse en water in gekookt zijn. Als je deze kruiden stampt en met het schaafsel van ivoor mengt en daar een popje van een vinger lengte van maakt en in de juffrouw steekt laat het de stonden komen.

Tegen tenasmone (dat is naar toilet willen zonder te kunnen dat van koude komt) zal de zieke van onder de geur van spiegelhars die je op kolen legt ontvangen, daarna verwarm je in een teil bijvoet en wolkruid en dan als het zo verwarmd is leg je het op een molensteen, daar zal de zieke op zitten want het zal de aars in gaan en de zieke zal zeker genezen.

Tegen klieren bij de oren of de aars, sla die eerste met vliemen en dan doe je er poeder van bijvoet en van malrove op.

XC Mageleyne oft maiorana of ( ?)es heet ende droge in den derde graet. Sy heeft macht te versterken uut haer welriekinge, te ontbindene, te verterene ende te suveren uut haerder qualiteyten. Si wermt seere.

Teghen die watersucht int beghinsel ende tseghen die coupisse, drincket wijn dair mageleijn, scytcruyt ende adick in ghesoyen sijn.

Tegen dat ghestolt bloet onder die oogen, minghet dat sap van mageleynblayeren met honich ende strijckter op.

Om die stonden te doen comen, maeckt een poppeken van onder oft een manier van een clister, van de siedinghe van mageleyne ende averonde met ghestoten loeck.

Om dat hoeft te sterken ende te reinen: Nempt poyer van mageleyne, van ghinbeer ende van bertram, minghet samen ende blaset in den nose. Wijn daer mageleyene in ghesoyen es ghedroncke of poijer daer af in de spijse genomen versterckt dye mage ende haer verteringe ende si verwermt die vercoude mage. Al heel dat cruyt van mageleyne met wilde mageleyne in de panne verwermt, dan in een saxken ghedaen en so op die pijne der magen oft der dermen van winden comende gheneest se. Tegen die cou vochticheyt van den hove op de hersenen so gheleyt gheneest se. Een sponcie in die siedinge van mageleyne ende bivot in wijn ghedaen ende op die moijer gheleyt suvert se ende hoer overvloedicheyt verteert se. Mageleyne met eeck ghestoten ende sout es goet op die beeten der scorpionen of van ander gefenijnder gedierten.

Tegen pijn der flumachtyger apstonien of opworpinge der gebanden of der lacerten of der genuen: Syedt mageleyne met hoemschblayeren, met meel van fenigrieck ende met meel van lisaet in wijn, alst van couder saken compt, oft int water alst van heeten saken compt. Dit es sonderlinghe goet teghen die voerghenoemde. Dat sap van mageleyne met honich ghemingt op die licteken der gaetkens ghestreken van der vliemen ghebleven als men met bussen laet, verdrijft se als of si niet en waren.

Om die verstoppinge der hersenen te openen, maect een caputpurgium (dats poyer van mageleyn) want dat doer den nose op ghehaelt helpt seere daer tseghen ende teghen die vallende siecte, teghen die iecht, tsegen die wrijvinge des monts ende tegen emigraniam. (dat es pijn in deen helft van den hove)

XC Majoraan. (Origanum majorana) Majoraan of majorana of (tekst is weg?..) is heet en droog in de derde graad. Het heeft de kracht om te versterken vanuit haar welriekendheid, te ontbinden, te verteren en te zuiveren vanuit haar kwaliteit. Het verwarmt zeer.

Tegen beginnende waterzucht en tegen aandrang tot waterlozing drink je wijn waar majoraan, schijtkruid en kruidvlier in gekookt zijn.

Tegen gestolde bloed onder de ogen meng je het sap van majoraanbladeren met honing en strijk dit erop.

Om stonden te laten komen maak je een popje van onderen op de wijze van een klysma van het kooksel van majoraan en averone met gestampte knoflook.

Om het hoofd te versterken en te reinigen: ‘Neem poeder van majoraan, gember en bertram, meng het tezamen en blaas het in de neus’.

Wijn waar majoraan in gekookt is en dit gedronken of het poeder ervan in het eten genomen versterkt de maag en haar vertering en verwarmt de verkouden maag.

Als je het hele kruid van majoraan met wilde marjolein in een pan verwarmt en dan in een zakje doet en het zo op de pijn van de maag of de darmen legt die van winden komen geneest het. Tegen koude vochtigheid van het hoofd leg je het op de hersens want het geneest die.

Een spons die in het kooksel van majoraan en bijvoet in wijn gedaan en op de baarmoeder gelegd wordt zuivert het en haar overvloedigheid verteert het. Majoraan dat met azijn gestampt en met zout gemengd is is goed om op de beten van schorpioenen of van ander venijnig gedierte te leggen.

Tegen pijn van slijmachtige blaren of opwerpingen van de vastzittende spieren of zenuwen: ‘Kook majoraan met heemstbladeren, met meel van fenegriek en met meel van lijnzaad in wijn als het van koude zaken komt of in water als het van hete zaken komt’. Dit is bijzonder goed tegen voor genoemde.

Het sap van majoraan dat met honing gemengd en op de litteken gaatjes gestreken wordt die van striemen overgebleven zijn als je bussen zet (bij bloedlaten) verdrijft het alsof ze er niet waren.

Om de verstopping van de hersens te openen maak je een caputpurgium (dat is hoofd ruimend middel van majoraan) want als je dat door de neus op haalt helpt het zeer daartegen, tegen vallende ziekte, tegen jicht, tegen wrijving van de mond en tegen migraine (dat is pijn in de ene helft van het hoofd).

XCI Maelrovie of marulium oft prassinum es heet ende droge in den derde graet. Sy heeft macht te ontbinden ende te verteeren uut haer qualiteyten ende diurecicam (dat se openen den wech der orinen) uut haer bitterheyt. Sy lost ende opent, dranck van hair es goet teghen die ontsteltenisse der borst ende der longhene van tay flumen comende, daerom es si goet tegen die swaerheyt van azem ende teghen den hoest. Aldus ghemaeckt: Nempt sap van maelrovie I pont, yspe, melisse elckx ½ hant vol, droghe vighen VII, rosijnen I unche, dragaganti I dragma, stoot se al weinich, dan siedt se in een pont wijns die uuit se dat derden deel versoyen si. Als hi ghecleert es suetet met suker, van desen dranck neempt smergens ende soavons telken IIII unche. Als hi al uut is nempt dese pillen: Nempt van den clonte der pillen de agarico II scrupel, ende die pillen die stinckende of fetide heeten I scrupel, agaria electi ½ scrupel, mingt met desen syroep van calissihout ende maeckt IX pillen. Des ander daegs nempt dyaprassium of dyadragantum calidum om te verstercken, van buyten bestrijckt die borst met die salve van tyaltea om de materie meer te vermorwen.

Teghen den hoeij uut couder saken, nempt wijn daer maelrovie ende droege vighen in ghesoyen sijn. Eest dat men daer toe dat sap van calisshout mingt, so saelt so veel te beter sijn.

Teghen die coupisse ende teghen die diffurie, oeck teghen colicam: Nempt wijn daer maelrovie ende venkelsaet in ghesoyen sijn. Toet dit self siedt maelrovie met blayers van lelien ende van hoemsche in olye ende leg se beneden bij die blase op die dermen, dyt ooch daer teghen alst uut couder saken compt.

Tegen die gheswollen spenen, niet ghesworen, siedt in wijn ende sout water daer maelrovie ende dille in ghesoyen sijn ende siedt op die cruden. Teghen die wormen in die oore, doet van den sap des cruuts in die oore.

Tegen die verstoppinghe der lever ende der milten: Nempt wijn daer malrovie in ghesoien es, desen suvert oec met uutspouwen de borst en longhene. Ende doet oeck die stonden comen. Serapio.

XCI Malrove. (Marrubium vulgare) Malrove, Marrubium of Prassinum is heet en droog in de derde graad. Het heeft de kracht om te ontbinden en te verteren vanwege haar kwaliteit en is diuretica (dat het de urineweg opent) vanwege haar bitterheid. Het lost en opent. Een drank die van haar gemaakt is is goed tegen de ontsteltenis van de borst en van de longen die van taai slijm komen en daarom is het goed tegen het moeilijk adem halen en tegen hoest als je het zo maakt: ‘Neem van het sap van malrove een pond; hysop en melisse, van elk een halve hand vol; zeven droge vijgen; een ons rozijnen; van dragagant een maal 3,9 gram; stamp ze allen wat, dan kook je het in een pond wijn tot dat het derdedeel verkookt is. Als het gezuiverd is maak je het zoet met suiker, van deze drank neem je ’s morgens en ’s avonds telkens vier ons’. Als het klaar is neem je deze pillen: ‘Neem van de hoop van de pillen cantharel twee maal 1,3 gram; van de pillen die stinkende of fetide (1) heten 1,3 gram; van zoet gemaakte cantharel een half van 1,3 gram; meng hiermee siroop van zoethout en maak er negen pillen van’. De volgende dag neem je dyaprassium of sap van dragant om te versterken en van buiten bestrijk je de borst met de zalf van het sap Althaea om de materie meer te vermurwen.

Tegen hoest die uit koude zaken komt neem je wijn waar malrove en droge vijgen in gekookt zijn. Als je daar het sap van zoethout bij mengt dan zal het veel beter zijn.

Tegen aandrang tot waterlozing en tegen dysurie, ook tegen koliek: ‘Neem wijn waar malrove en venkelzaad in gekookt zijn’. Tegen hetzelfde kook je malrove met leliën- en heemstbladeren in olie en leg het beneden bij de blaas op de darmen, dit doe je ook als het uit koude zaken komt.

Tegen gezwollen aambeien, niet verzworen, zit in wijn en zout water waar malrove en dille in gekookt zijn en zit op deze kruiden.

Tegen oorwormen doe je het sap van dit kruid in de oren.

Tegen verstoppingen van de lever en van de milt: ‘Neem wijn waar malrove in gekookt is, dit zuivert ook door het uitspuwen de borst en de longen en het laat ook de stonden komen’. Serapio.

XCII Moerbesyen, dat zijn mora celsi. Mora baci dat zijn hagebesien of brem besien. Mora of moeren zijn tweederhande, te wetenen die eene heten mora celsi of domestica. Dat sijn moerbesienbomen die sijne tweederhande. Als suete moerbesien die zijn hete ende natte, ende suer moerbesien die zijn dalende ter couwen en natheit.

Dees twee heeten domestica of tamme moerbesien de in die hoven op grote boemen wassen.

Dye ander principael Mora of moeren heeten silvestria of wilde moerbomen die heeten mora bati, dat sijn haghebesien of brembomen. Dat zijn die dornen of haghen die haegbesien of brembesien, dats een dinc draghen. Ende dees mora bati sijn van complexyen cout ende droghe. Dees besien van desen tweederhande moerbesienbomen dat sijn tamme ende heeten moerbesien ende wilde heten haegbesien, besicht men in medicinen ende zijn eerst roet, dan worden se rijpe ende zijn swert.

Die tamme dat zijn rechte moerbesien hebben macht te ontbynden ende te suveren. Van desen maect men een electuarium dat dijamoron heet teghen die apstonie in die kele, teghen dat vallen van den huge, tegen die mammekens in die kele of dat feker in die kele ende teghen ander letselen in dye kele. Oec maect men van desen teghen dit selve een gorghelinge aldus: Neempt van desen sap van moerbesien of van dyamoron I dragma, weechbrewater III dragma, eeck, honych van rosen elckx ½ dragma, mingt se tsamen ende maect een gorghelinge. Voer dyamoron mach men sien dat sap van moerbesien met gescuimt honich ende houden langhe.

Om ter cameren te gaen ende die verstoppinge van couder saken toe comende te verdriven: Neemt dat sap van suete moerbesyen luttel gewermt. Wijn daer moerbesien in gesoden sijn, suvert dye dermen.

Dat sap van der scorsen der moerbomen of wijn daer die scorse in gesoden is, oft poyer der scorse met honich gemingt doedt die wormen. Die scorse van moerbomen heeft macht te verteren, te ontbinden ende te suveren.

Wilde moerbesien dat zijn mora baci of haegbesien of brembesien, die hebben macht te benauwen om hoerder suetheit wille.

Teghen den tantsweer, wast den mont in wijn met weinich eeckx gemingt daer die scorsen ende bladeren in gesoden zijn.

Tegen die verbarringe van viere of van werm water, maect een plaester van moerbesienbladers met olie ghemingt.

Om dat haer swert te maken, siedt moerbladeren, wijngaertbladeren ende vyghen int water, daer mede waschet.

Dat sap van suere moerbesien en der bladeren is goet tegen apstonien des monts ende des huuijchs, oec eest dat alderbeste tot die apstonie der kelen.

Moerbesien sijn der maghen quaet, want si verderven daer in. Men moet se voere eten want op ander spijsen geten verderven se den coleriken en sijn se niet quaet. Moerbesien weinich ghedroecht stoppen den lychaem ende es teghen den royen lichaem (dats diffiteria) Avicenna int selve capittel.

XCII Moerbei. (Morus nigra en alba. De braambes is Rubus fruticosus) Moerbei, dat is Morus celsi. Mora baci, dat zijn haagbessen of braambessen. Van Morus of moerbei zijn er twee soorten, te weten de ene heet Morus celsi of domestica. Van de gekweekte of domestica zijn er twee soorten als een zoete moerbei, die is heet en nat. De tweede is een zure moerbei, die is afdalend naar koudheid en nat. Deze twee heten domestica of tamme moerbeien die in de hoven op grote bomen groeien.

De andere belangrijke Morus of moerbeien heten sylvestria of wilde moerbomen en die heten Morus baci, dat zijn haagbessen of bramen. Dat zijn diegene die dorens of hagen dragen, haagbessen of braambessen. En deze mora baci zijn van samengesteldheid koud en droog. De bessen van de twee tamme soorten moerbeibomen heten moerbei, van de wilde heten ze bramen, je gebruikt ze in medicijnen, ze zijn eerst rood, dan worden ze rijp en worden zwart.

De tamme, dat zijn de echte moerbeien, hebben kracht om te ontbinden en te zuiveren. Van deze maak je een likkepot die moerbeisap heet tegen blaren in de keel, tegen het vallen van de huig, tegen spenen in de keel of het zeer in de keel en tegen ander letsel in de keel. Ook maak je tegen hetzelfde een gorgelwater aldus: ‘Neem van het sap van moerbei of van moerbeisap een maal 3,9 gram; van weegbreewater drie maal 3,9 gram; azijn en honing van rozen, van elk een half maal 3,9 gram; meng het te tezamen en maak een gorgelwater’. Voor moerbeisap mag je het sap van moerbeien met afgeschuimd honing zien, want dit blijft lang goed.

Om naar toilet te gaan en de verstopping die van koude zaken komt te verdrijven: ‘Neem het sap van zoete moerbeien en warm het licht’. Wijn, waar moerbeien in gekookt zijn, zuivert je darmen.

Het sap van de schors van de moerbomen of wijn waar de schors in gekookt is of het poeder van de schors dat met honing gemengd is doodt wormen. De schors van moerbomen heeft de kracht om te verteren, te ontbinden en te zuiveren.

Wilde moerbeien, dat zijn Morus baci of haagbessen of bramen, die hebben de kracht om te benauwen vanwege hun zoetheid.

Tegen tandpijn was je de mond met wijn waarin wat azijn is gemengd en de schors en bladeren in gekookt zijn.

Tegen verbranding van vuur of van warm water maak je een pleister van moerbeienbladeren die met olie gemengd is.

Om het haar zwart te maken kook je moerbeibladeren, druivenbladeren en vijgen in het water en daar mee was je je.

Het sap van zure moerbeien en de bladeren is goed tegen blaren van de mond en van de huig, ook is dat het allerbeste tegen blaren in de keel.

Moerbeien zijn slecht voor de maag want ze bederven daarin. Je moet ze van tevoren eten want op ander eten gegeten bederven ze de rode gal en zijn ze niet kwaad. Iets gedroogde moerbeien stoppen het lichaam en zijn tegen rodeloop (dat is dysenteria) Avicenna in hetzelfde kapittel.

XCIII Mercuriael of mercuryalis of knosostis, som heetent smeerwortel, ende is heet ende droghe in den eersten graet. Mercuriael is tweederhande als man ende vrou. Dye vrou es meeste. Dye man es minste en heeft ronde saykens, Pandecta uut der macht van Averoijs libro colliget int capittel van mercurialis.

Alle beide der mercurialen in spisen gesoden zijn drijft de waterechtige humoren neder ter cameren wert uut ende morwet den lichaem.

Oec mact men een clister aldus: Neemt mercuriael, beeten, violettenbladeren, maluwe elcx een hant, sevenbladeren, boemvaerne elckx I dragma, siedtse tsame in ½ pont waters dat bicans dat derde deel versoden si, als gecleert is doer enen doec, mingt toe I dragma calissifistulen die versch uut getrocken si, bnedicte, laxatyne ½ dragma, olie van violetten, olie van dille elckx I ½ dragma, salis gemme ½ dragma, mingt dit tsamen ende maket een clisteer.

Men seet dat die blades der vrouwe gewreven ende op die lancke geleet of dat sap der afgedroncke doet een wijfken winnen, oec die bladers des mans soe gebisicht doet een wijfken winnen.

Mercuriael in enen capoen gesoden en dat sop gedroncken ruimt die grove humoren ende waterechtighe met die swerte colere. Dit self is goet tege verscrickende cortsen als over andere dagen, oec tegen bevinghe ende tegen de opblasynge der magen den gebreekeghen in den azem ende van die fleerfijn eest een sunderlinge medicine. Galienus VII simplicum int capittel van lingsa stida (dats mercurialis) seet dat wi alle hem ghebruken der ter cameren te gaen.

Wijn daer mercuriael in ghesoyen es ende calamentum (dats cattenmunte), es ghenoecht verwandelende of doende sweeten, Pandecta.

XCIII Mercuriael of bingelkruid. (Mercurialis annua, een tweehuizige plant) Bingelkruid, Mercurialis of Knosostis, soms heet het smeerwortel is heet en droog in de eerste graad. Van bingelkruid zijn er twee soorten als man en vrouw. De vrouw is de grootste. De man is het kleinste en heeft ronde zaadjes, volgens Pandecta uit de macht van Avicenna ‘libro colliget’ in het kapittel van Mercurialis.

Alle twee bingelkruidsoorten die in het eten gekookt zijn drijven de waterachtige levenssappen naar beneden, laten naar toilet gaan en vermurwen het lichaam.

Ook maak je een klysma aldus: ‘Neem bingelkruid, biet, violenbladeren, maluwe, van elk een hand; zevenblad (1) en boomvaren, van elk een maal 3,9 gram; kook het tezamen in een half pond water totdat vrijwel het derde deel verkookt is en als het gezuiverd is door een doek meng je er een maal 3,9 gram vers uit getrokken Cassia fistula bij; van Carduus benedictus laxatief, een half maal 3,9 gram; olie van viool en olie van dille, elk anderhalf maal 3,9 gram, van salis gemme (1), een half maal 3,9 gram; meng dit tezamen en maak een klysma’.

Men zegt dat als het blad door vrouwen gewreven en op het onderlijf gelegd wordt of het sap gedronken een meisje geeft, ook dat als de bladeren door de mannen zo gebruikt wordt er een meisje geboren wordt.

Als je bingelkruid in een kapoen kookt en het sap hiervan drinkt ruimt het de grove levenssappen en zwarte gal. Hetzelfde is goed tegen schrikachtige koortsen zoals om de andere dag, ook tegen bevingen en tegen het opblazen van de maag. Voor diegenen die moeilijk adem kunnen halen en die last hebben van de jicht is het een bijzondere medicijn. Galenus, ‘zevende simplicum’ in het kapittel van lingsa stida (dat is Mercurialis) zegt dat wij allen het gebruiken om naar toilet te gaan.

Wijn waar bingelkruid en calamentum, (dat is steentijm) in gekookt is, verandert genoeg of laat zweten, Pandecta.

XCIIII Doelwortel of mandragher oft mandragora is cout ende nat in den IV graet, Pandecta seit dat sij cout is in den derden graet. Ende in hem es oeck weer gehytte, maer in dye appelen es natticheyt daerom doende slapen seer vaste ende in die scorsen van die wortelen es grote coutheit waermet dat oeck droegt. Als yemant van deser wortelen neempt in eeten of dryncken, dat wordt hij seer diepe of vaste slapende.

Die scorse onder in de poerte als een suppositorium gedaen doet slapen.

Als die wortel VI uren lanc met yvoren, so wert si morwe ende bequaem te ontfaen alle manyeren van gedaenten.

Teghen heete colerike apstonie, als erispilla is, wrijft die wortel ende maecter met eeck een plaester af. Dat selve alst met olien of honich gemingt wort, so geneset fenynige beeten.

Dat sap der wortelen in wijn ende savich van gerste (dats als geerste gebroken met water overdect wort ende siedt tot dat dyck wort, dat na die cleringe in den gront is dats savich) ordei gesoyen es goet om die pijn der iuncturen of alle ander pine te genesen, Pandecta.

XCIIII Doolwortel of mandraak. (Mandragora autumnalis) Doolwortel, Mandrager of Mandragora is koud en nat in de vierde graad. Pandecta zegt dat het koud is in de derde graad. En in hem is ook weer hitte, maar in de appelen is nattigheid en daarom laat het zeer vast slapen. In de schors van de wortels is grote koudheid waarmee het ook droogt. Als iemand van deze wortels neemt in eten of drinken dan valt hij in een zeer diepe of vaste slaap.

De schors die onder in de opening als een suppoost gedaan wordt laat slapen.

Als de wortel zes uren lang gewreven wordt met ivoor dan wordt het murw en is in staat om allerhande vormen aan te nemen.

Tegen hete galachtige blaren, zoals erispilla, wrijf de wortel en maak er met azijn een pleister van. Tegen hetzelfde, als het met olie of honing gemengd wordt dan geneest het de venijnige beten.

Het sap van de wortel in wijn en savich van gerst (dat is als gerst gebroken en met water bedekt wordt en gekookt tot dat het dik wordt, dan na de zuivering in de grond heb je de savich) of dat wat gekookt is goed om de pijn van de gewrichten of van alle andere pijnen te genezen volgens Pandecta.

XCV Hofkerse of nasturcyum ortulanum twederleye als domesticum, dats tamme kerse ende wort ghesait. Ende wilde kerse die van selfs wast. Tamme kerse is heet ende droge in den derden graet, als oft mostaertsaet waer eest in sijnder crachte, het verwandelt, het rijpt met saechtycheit.

Wijn sijnder siedinge ghedroncken en dat sap daer af opt haer gestreken hout die haren vast die uut vallen souden.

Op den karbunke (dats een cleine apstonie donker, somwijlen met groenheit, somwijlen met geelheit, somwijlen met roetheit gemingt ende heet een vierich opstonye als die pestilentiael apstonye) ende op ignem persicum (dats ignis sacer) dat sijn roy puytskens makende vierighe steeckinghen. Op dees twee maeckt een plaester van hofkersen met haren sappe, met donderbaert ende luttel souts.

Op sweeringe scorftheit: Neempt sap van kersen met honich ghemingt.

Teghen die pijne der iuncturen: Neempt wijn daer sy in ghesoden is.

Teghen alle morwicheyt der genuen: Maeckt een plaester van hofkersen, met eeck ende savich ordei.

Om die borst ende die longhene te suveren: Neempt wijn daer si met dye wortel of dat poyer van yreos es, dat doet oec teghen asma om dye macht van besnidinghe ende cleyn makinghe dier in es.

Om die maghe ende lever te verwermen ende die groefheit der milten te verdriven: Neemt wijn daer kerse in ghesoden sy.

Een plaester van kerse ende honich ghemaect es goet op die milte.

Dat sap van milde ende wenich eeckx doet roie colere overgheven ende lossen.

Kerse in salute met baucia (dat es pinksernake) ende met wortel van yringus (dat sijn cruisdistelen) ghemaeckt lost ende vermeerderinghe om minnen.

Dat sap van kersen met den sap van alsen doet van onder die worme lossen, oec doeghet die stonden comen, worpende die vrucht uut. Wijn daer kerse in ghesoden is verdrijft die wynden ende gheneest colica.

Dat sap ghedroncken of met honich gheplaestert gheneest steken der fenynegher dieren in huis, oeck den roeck daer ontfaen veriaech se.

Neemt teghen die cou pisse dit cruut met olien in wijn ghesoden op die blase onder den navel. Teghen tenasmonem (dats lost van scijten sonder yet te doen): Neempt poier van kerse, comijn ende spieghelherft.

Dat saet van kersen gheknout es goet teghen dye yecht in die tonghe. Teghen couwe ende natte hersenne blaest dat poyer van den sayen in den nose.

XCV Tuinkers. (Lepidium sativum) Van tuinkers of Nasturtium hortulanus zijn er twee soorten als domesticum, dat is tamme kers die gezaaid wordt. En de wilde kers die vanzelf groeit (1). Tamme kers is heet en droog in de derde graad alsof het mosterdzaad is in zijn krachten, het verandert en rijpt met zachtheid. Als je wijn drinkt met het afkooksel van deze plant en het sap op het haar strijkt blijven de haren vastzitten die anders zouden afvallen.

Op de karbonkel (dat is een kleine donkere blaar die soms met groenheid, soms met geelheid en soms met roodheid gemengd is en een vurige blaar wordt genoemd net zoals de pestachtige blaar (2) en op het heilig vuur (dat is ignis sacer) dat zijn rode puistjes die vurige ontstekingen geven. Op deze twee maak je een pleister van hofkersen met haar sap, met donderbaard en wat zout.

Op zwerende schurft: ‘Neem sap van hofkersen en meng het met honing’.

Tegen pijn van de gewrichten: ‘Neem wijn waar het in gekookt is’.

Tegen alle murwheid van de zenuwen: ‘Maak een pleister van hofkers, met azijn en het bezinksel van gerst’.

Om de borst en de longen te zuiveren: ‘Neem wijn waar het met de wortel of het poeder van Iris in is’. Dat doe je ook tegen astma vanwege zijn kracht van besnijden en klein te maken die het heeft.

Om de maag en lever te verwarmen en de grofheid van de milt te verdrijven: ‘Neem wijn waar kers in gekookt is’.

Een pleister die van kers en honing gemaakt is, is goed op de milt.

Het sap van melde en wat azijn laat rode gal overgeven en lossen.

Kers in salade met baucia (dat is peen) en met de wortel van Eryngium (dat is kruisdistel) maakt lust en vermeerdering om te minnen.

Het sap van kers met het sap van alsem laat van onder de wormen uitgaan, ook laat het de stonden komen en werpt het de vrucht uit.

Wijn, waar kers in gekookt is, verdrijft de winden en geneest koliek.

Het sap gedronken of met honing gepleisterd geneest de steken van de venijnige dieren in huis, ook de rook daar ontvangen verjaagt het.

Neem tegen aandrang tot waterlozing dit kruid en kook het met olie in wijn en leg het op de blaas onder de navel.

Tegen tenasmonem: ‘Neem poeder van kers, komijn en spiegelhars’.

Als je het zaad van kersen kauwt is dit goed tegen jicht in de tong. Tegen koude en natte hersens blaas je het poeder van de zaden in de neus.

XCVI Waterkerse of nasturcium aquam of senation of eruca aqua of pillula aqua, dats al een cruyt. En is heet in den eersten graet, droghe in den tweeden, Pandecta. Mair Platearius seet dat heet ende droghe es in den derden graet. Dees kerse ende melyssa met vleesche gesoden suvert de borst ende longene van couden humoren.

Tegen colicam ende dat lancevel, maeckt pottagie van waterkerse, van peercelle met dille. Een sponci in wijn gedaen dair die selve crude in gedaen sijn dan op die dermen dic geleet, geneest de selve siecten.

Tegen den lichaem die van hitte coemt, siet saet van waterkerse in reechwater of nemet met den sap van queappelen. Dye kerse, sterket oec die leen. Saet van waterkerse rou geten of met venkelsaet ende peercelle in vleessop genomen, es goet tegen den steen oft graveel, het doet pissen ende die stonden doget oec crigen.

Saet van waterkerse in wechbrewater is goet tegen den roien lichaem.

Tegen dat lancevel, doet een sponcie in sout water ende olye daer waterkerse in gesoyen is. Teghen die coupisse ende teghen die diffurie (dats alle uren met pinen pissen) siet waterkersen met maelrovie in wijn ende leg se so op die blase onder den navel.

Om te doen pissen ende den steen oft graveel uut te driven: Neempt dees waterkerse rou met venkel ende peercelcruut, mit lacktike, met bernaydse, ming se met weinich eeckx ende olie van oliven en maecter af een solaet. Dit selve doet oec dye stonden comen ende verdrijft die vrucht oec al is si rou geeten, alleen doe si dat selve ende is teghen die sweeren der dermen oeck goet, Serapio int selve capittel.

CXVI Waterkers. (Rorippa nasturtium-aquaticum) Waterkers, Nasturtium aquaticum, Senation, Eruca aqua of Pillula aqua dat zijn allemaal namen voor hetzelfde kruid. Het is heet in de eerste graad en droog in de tweede volgens Pandecta. Maar Platearius zegt dat het heet en droog is in de derde graad. Als deze kers met Melissa in vlees gekookt wordt zuivert het de borst en de longen van koude vocht menging.

Tegen koliek en de onderbuikspijn maak je een stamppot van waterkers, van peterselie en dille. Als je een spons in wijn doet waar dezelfde kruiden in gedaan zijn en dit dik op de darmen legt geneest het die ziektes.

Tegen loop dat van hitte komt kook je het zaad van waterkers in regenwater of neem het sap van kweeappelen.

De kers versterkt ook de leden. Het zaad van waterkers dat rouw gegeten of met venkelzaad en peterselie in vleessap is genomen is goed tegen steen of niergruis, het laat plassen en de stonden komen.

Het zaad van waterkers in weegbreewater is goed tegen rodeloop.

Tegen onderbuikspijn doe je een spons in zout water en olie waar waterkers in gekookt is. Tegen aandrang tot waterlozing en de dysurie (dat is alle uren met pijn plassen) kook waterkers met malrove in wijn en leg het zo op de blaas onder de navel. Om te laten plassen en de steen of niergruis uit te drijven: ‘Neem deze waterkers, rouw, met venkel en peterseliekruid, met sla en bernagie, meng het met wat azijn en olie van olijven en maak er een salade van’. Hetzelfde laat ook de stonden komen en verdrijft de vrucht, ook al is het rouw gegeten, als je het alleen eet doet ze hetzelfde en is tegen zweren van de darmen ook goed volgens Serapio in hetzelfde kapittel.

XCVII Nigella of niel, sommighe heetent balsem. Ende es heet ende droghe in den derden graet, haer macht is int saet. Dat hevet cracht die diuretica is uut zijn bytterheit te ontbinden ende te verteren uut sijn qualiteiten.

Tegen die wormen der kinderen, legt op den navel een plaester of dair ontrent gemaect van den meele dees saets (dat men somwilen balsensaet) met den sap van alsen ghemingt. Teghen scorftheit siedt veel poyers van balsemsaet met solfer in stercken eeck tot dat dicke es, dan doeter olye toe. Dees salve es oec goet teghen dye emperiginne (dats een smetinge in die huyt of in dat vel met groet ioecsel ende scerpicheyt)

Teghen dat sproet in dat aensicht: Neempt meel van dese saye, minghet met cerusen ende eeck. Olie van bitter amandelen, daer dat meel dees saets in ghesoden es in dye ore ghedaen doet die wormen in die ore.

Teghen die coupysse en de die diffurie, oeck teghen dat lanckevel: Neempt wijn daer balsensaet, kerssaet ende peercelsaet in ghesoden es.

Balsemsaet veel smaels ghenomen dat doedet, Pandecta, maer veel smaels in wijn met olye ghesoden op dye nieren ende op dye blase onder de navel gheleet es goet teghen die voirghenoemde letselen. Teghen den carbunkul (dats een feninege apstonie vol viers) doet er op oryne meel van balsem saet ende dat sap van bladelose met eeck ghesoden.

Teghen den tantsweer: Neempt meel van balsemsaet met eeck ghesoden, dat met luttel bertrams mingt ende houwet in den mont.

Wijn wel ghedaen ghedroncken, daer balsemsaet ende bijvoet in ghesode es, doet dye stonden comen, doet pissen ende verdroghet melck, want het verdroghet zeere die vette ende tay humoren. Bereyt poyer van balsemsaet met poier der wortelen van yreos gemingt in den nose gheblasen rumet hoeft ende verbyet dat die humoren ten oghen wert niet en lopen.

Die eigen macht van balsemsaet es teghen dien fluimechtigen ende melanconosen corts, oeck teghen beeten der serpenten, Pandecta.

XCVII Nigella of juffertje in ’t groen. (Nigella sativa) Juffertje in ‘t groen of niel, sommige noemen het balsem. Het is heet en droog in de derde graad, haar kracht zit in het zaad. Dat heeft de kracht die diuretica genoemd wordt. Vanwege zijn bitterheid kan het ontbinden en het kan verteren vanuit zijn kwaliteit.

Tegen wormen van de kinderen leg je op de navel of daar omtrent een pleister die gemaakt is van het meel van dit zaad dat men soms balsemzaad noemt dat je met het sap van alsem mengt.

Tegen schurft kook je veel poeder van balsemzaad met zwavel in sterke azijn totdat het dik is en dan doe je er olie bij. Deze zalf is ook goed tegen emperiginne (dat is een smet in de huid of in het vel met grote jeuk en scherpheid) Tegen sproeten in het aangezicht: ‘Neem het meel van deze zaden, meng het met bloem van lood en azijn’.

Olie van bittere amandelen waar het meel van dit zaad in gekookt is doe je in de oren wat de wormen in de oren doodt.

Tegen aandrang tot waterlozing en de dysurie, ook tegen onderbuikspijn: ‘Neem wijn waar balsemzaad, kerszaad en peterseliezaad in gekookt is’.

Als je balsemzaad veel per keer in neemt doodt het volgens Pandecta, maar als je veel per keer in wijn en olie kookt en op je nieren en de blaas onder de navel legt is het goed tegen de voor genoemde letsels.

Tegen de karbonkel (dat is een venijnige blaar vol vuur) doe je er het ongezuiverde meel van balsemzaad en het sap van bladelose (1) op dat met azijn gekookt is. Tegen tandpijn: ‘Neem meel van balsemzaad dat je met azijn kookt en met wat bertram mengt en hou het in de mond’.

Wijn die klaar gemaakt is en gedronken waar balsemzaad en bijvoet in gekookt is laat de stonden komen, laat plassen en verdroogt de melk want de vette en taaie levenssappen verdroogt het zeer.

Klaargemaakt poeder van balsemzaad dat met het poeder van Iriswortels gemengd en in de neus geblazen is ruimt het hoofd op en verbiedt dat de levenssappen naar de ogen loopt.

De eigen kracht van balsemzaad is tegen slijmachtige en galachtige koorts, ook tegen beten van de serpenten volgens Pandecta.

XCVIII Aplompen oft plempen oft waterrosen oft zeeblomen oft waterlelyen, dats nemyfar. Dats cout ende nat in den tweeden graet. Ende is tweederhande, die een dracht witte blomen, die is die beste, die ander draghet geel bloemen, mer die een es soe goet niet, dye bloemen sijn nut der medicinen.

Teghen scerpe cortsen ende hitten der leveren: Neempt bloemen van aplompen, bloemen van vyoletten, saet van endivie, van lachtijke ende van porcelleyne, die vierde cou zayen, dese siedt tsamen in water ende eeck, als ghecleert es doet daer suker toe dat ghenoch si, ende maeckt siroep.

Teghen hoeftsweer van hitten comende: Neempt bloemen van aplompen, die leghet te weyke enen nacht int water, dan smorghens drynct dat water. Dye bloemen sijn oeck goet voer die nose ghehouden. Dat selve is oeck goet teghen grote wakinghe, want het doet slapen.

Olye van plompen gheneest oeck den hooftsweere oft andere pinen uut hitte comende. Teghen de pyne der maghen, maeckt een plaester van aplompen met die bloemen van lelien in eeck ghesoden.

Teghen die pijne der blasen: Neempt water daer die bloemen van aplompen in ghesoden sijn. Teghen pleckinghe der leden, strijcter op van den sappe deser bloemen met cerusen ghemingt. Dat self peck ghemingt gheneest die uutvallinghe van den hare.

Teghen gheswillinge der cullen, doet daer op aplompen bloemen ende roosbladeren in eeck ghesoden, met terwenmeel gemingt, want het gheneest sonder twivel. Dat saet van plompen daghelijcx ghedroncken doet dit selve.

Die wortel van plompen ende dat saet hebben macht te verdroghen sonder bijtinghe, daerom sijn si goet teghen de vochticheit des buycks die se bedwinghen.

Dat saet te drincken ghegheven bedwingt den loep des sperma (dats der naturen), eest dat hi te veel is ende is seer dat hert sterckende seet Avycenna in de viribus cordis.

Teghen apstonien der milten: Neempt wijn daer die wortelen van plompen met die wortelen van tamariscus in ghesoden sijn, Avicenna.

XCVIII Waterlelie. (Nymphaea alba, Nuphar lutea) Aplompen, plempen, waterrozen, zeebloemen of waterlelie, dat is Nemyfar. Die is koud en nat in de tweede graad. Er zijn twee soorten van, de ene draagt witte bloemen en dat is de beste. De ander draagt gele bloemen, maar die is niet zo goed. De bloemen worden in de medicijnen gebruikt.

Tegen scherpe koortsen en de hitte van de lever: ‘Neem bloemen van waterlelie, bloemen van violen, zaad van andijvie, sla en postelein met de vier koude zaden, deze kook je tezamen in water en azijn en als het gezuiverd is doe je daar suiker bij zoveel als genoeg is en maak er een siroop van’. Tegen hoofdpijn die van hitte komt: ‘Neem waterleliebloemen, die leg je een nacht te weken in het water en dan drink je ‘s morgens dat water. De bloemen zijn ook goed als je ze voor de neus houdt. Hetzelfde is ook goed als je niet kan slapen want het laat je slapen.

De olie van waterlelie geneest ook de hoofdpijn of andere pijnen die uit hitte komen. Tegen maagpijn maak je een pleister van waterlelie met leliebloemen die in azijn gekookt zijn.

Tegen pijn van de blaas: ‘Neem het water waar de waterleliebloemen in gekookt zijn’.

Tegen plekken van de leden strijk je er het sap van deze bloemen op dat met bloem van lood gemengd is. Hetzelfde met pek gemengd geneest het uitvallen van het haar.

Tegen gezwollen ballen doe je er waterleliebloemen en rozenbladeren op die in azijn gekookt en met tarwemeel gemengd zijn, want het geneest zonder twijfel. Als je het zaad van plompen dagelijks drinkt geeft heeft dit dezelfde uitwerking.

De wortel van plompen en het zaad hebben de kracht om zonder bijten te verdrogen, daarom zijn ze goed tegen de vochtigheid van de buik die het bedwingt.

Het zaad te drinken gegeven bedwingt de loop van het sperma (dat is de natuur) als dit te veel is en versterkt het hart zeer zegt Avicenna in de ‘viribus cordis’.

Tegen blaren van de milt: ‘Neem wijn waar waterleliewortels met wortels van Tamarisk in gekookt zijn’, volgens Avicenna.

XCIX Wylde mageleine of origanum es hete ende droge in den derden graet. Ende is tweederleye als degene dye wylde heet die breeder bladeren heevet ende sterc werckt, dander hetet tam of domesticum de in dy hoven wast ende heeft minder bladeren, oec wercket si suetelext, dees sal men in medicinen doen. Si heeft te ontbindene, te verteeren, tot hem te treckene ende te laxeren of te ontslutene.

Teghen dat cou reuma (dats vochticheit die int hoeft is): Neemt een sackxken daer in dat die bladers van der wilde mageleyenen sijn ghedaen, dan wermet soe droeghe in een panne ende legget opt hoot ende decket wel werm dat sweete.

Daer dees cruden in gesoden sijn met wyeroeck ghegorgelt verteert dye natticheit des tantvleeschen der kinnebacken.

Tegen die oge die gheswollen es: Neemt poyer deser wilde mageleine met poier van ghingber ende weinych gebradens souts gemingt, doeter op want het verteert de vochticheit die de sake was van dien geswil.

Tegen cou vochticheit (dats reuma): Neemt wijn dat sij met droeghe vighen in ghesoyen sijn. Wijn daer si in gesoyen es, daer poyer van galegaen in es, verstercket dye verteringhe ende verdrijft die pijne der magen ende der dermen uut winden.

Dit cruyt met hofkerse in wijn gesoyen dan op die nyeren gheleet geneest die coupisse.

Dit self gheneest tenasmonem uut couder saken (dats een sieckte die es dat men lust van schiten heeft sonder iet connen te schijten) ende dat den ers oeck of dat eynde uut gheet als men op die cruden sidt in de siedinghe.

Dit self op den mont der moyeren met eeck gemingt gheleet gheneest die herdicheyt der moyeren. Een wassinghe met eender sponcien omtrent dye moyer int water daer dit cruyt met bivoet in gesoyen es, suvert die moyere ende doet die stonden voert comen. Serapio, die cracht deser beyer manieren van cruden es heet ende doet pissen, die siedinghe van hem ghedroncken purgeert den lichaem ende doet dye overvloedicheyt des humoers (colericus genoemt) neerwert trecken.

Met eeck ghedroncken es goet teghen den ghebreckeghen in die milten ende teghen den feninighen drancke, Serapio int selve capittel.

XCIX Marjolein. (Origanum vulgare) Wilde marjolein of Origanum is heet en droog in de derde graad. Er zijn twee soorten zoals degene die wilde genoemd wordt en brede bladeren heeft en sterk werkt. De andere heet tamme of domesticum die in de hoven groeit en kleinere bladeren heeft, ook werkt het zoeter, deze moet je in medicijnen doen. Het heeft de kracht om te ontbinden, te verteren, tot zich te trekken en te laxeren of te ontsluiten.

Tegen het koude reuma (dat is vochtigheid die in het hoofd is): ‘Neem een zakje waar je de bladeren van de wilde marjolein in legt, dat warm je zo droog in een pan en leg het op het hoofd, dek je wel warm toe zodat je zweet’.

Waar deze kruiden in gekookt zijn en met wat wierook gorgelt verteert het de nattigheid van het tandvlees van de kin.

Tegen gezwollen ogen: ‘Neem het poeder van deze wilde marjolein met het poeder van gember en meng het met wat gebraden zout, doe het erop want het verteert de vochtigheid dat de oorzaak is van het gezwel’.

Tegen koude vochtigheid (dat is reuma): ‘Neem wijn die met dit kruid en droge vijgen gekookt is’. Wijn waar het in gekookt is en waar poeder van galigaan in is versterkt de vertering en verdrijft de pijn van de maag en van de darmen die uit winden komen.

Dit kruid dat je met tuinkers in wijn kookt en dan op de nieren legt geneest de aandrang tot waterlozing. Hetzelfde geneest tenasmone die uit koude zaken komt (dat is een ziekte dat je graag naar toilet wil gaan zonder te kunnen) en de aars of diens einde uitgaat als je op de kruiden zit in het kooksel.

Hetzelfde meng je met azijn en leg je op de mond van de baarmoeder wat de hardheid van de baarmoeder geneest. Als je rond de baarmoeder met een spons wast met het water waar dit kruid met bijvoet in gekookt is dan zuivert het de baarmoeder en laat de stonden komen. Serapio, de kracht van deze twee soorten kruiden is heet en laat plassen en als je het afkooksel ervan drinkt laxeert dit het lichaam en laat de overvloed van de levenssappen (cholericus genoemd) naar beneden trekken.

Als je het met azijn drinkt is het goed tegen gebreken in de milt en tegen venijnige dranken volgens Serapio in hetzelfde kapittel.

C Bertram of piretrum es heet ende droghe in den derden graet, Avycenna. Dat beste piretrum is dat scerp is ende byt dye die tonghe, de wortel van bertram geet in medecijnen. Piretrum dat scerpe es, als ment cnout soe en smaeckt men terstont sijn scerpheyt niet. Maer men salt weynich cnouwende in den mont houwen ende soe beproeven. Het hevet macht te ontbynden, tot hem te trecken ende te verteerene.

Een gorghelinghe van eeck ende wijn gemaeckt, daer die wortel van bertram ende ghynbeer met droghe vyghen is ghesoyen sijn, gheneest ende suvert die hersene van hoer flumachtighe overvloedicheyt, verteerende dye vochticheyt van den oghe. Dit selve doet die wortel van bertram alleen ghecnouwet.

Dese wortel van bertram oeck tusschen dye tanden ghecnout verdrijft den tantsweer ende dye iecht van der tonghen.

Die wortel gestoten met herba paralisis in wijn ende olye ghesoyen op die iechtege of fleerfineechtige plaetsen gheplaestert, helpet seere, oeck dye wortel ghebroken, met wijne ende met den sappe van herba peralisis ghesoyen, tot dat dicke wordet, dan daer toe olye ghedaen ende was dat genoech sy, es een die alder beste salve tot die voergenoemde. Platearius, dye cracht van bertram es verbarrende dat lichaem, ghestreken met wijn ende olye daer dye wortel van bertram ghebroken, met den sappe van calamentum in ghesoyen sijn, doet sweeten.

Teghen dye oude vermorwinghe ende doefheyt der senuwen wrivet lichaem met die siedynghe deser wortelen in wijn ende olye.

Oeck verbyedet den spasme in die beenen te comen of elders ende sterckelic openet die verstoppinghe in den inganck der hersenen ende die nauwycheyt van dye noesgaten.

Teghen den tantsweer van couder saken, siedt bertram in wijn, eeck, daer die wortel in ghesoyen is, in den mont ghehouden maect die tanden vast.

Als men met bertram ende olye tsamen den lichaem strijct, voer den aenganck ders corts oft der scuddinghe, soe helpet teghen die scuddinghe.

C Bertram. (Anacyclus pyrethrum) Bertram of pyrethrum is heet en droog in de derde graad volgens Avicenna. De beste pyrethrum is diegene die scherp is en de tong bijt, de wortel van bertram gaat in medicijnen. Pyrethrum is scherp en als je het kauwt dan proef je eerst zijn scherpheid niet. Maar je zal het al kauwende in de mond houden en het zo proberen. Het heeft de kracht om te ontbinden, tot zich te trekken en te verteren.

Een gorgelwater die van azijn en wijn gemaakt is waar de wortel van bertram en gember met droge vijgen in gekookt zijn geneest en zuivert de hersens van haar slijmachtige overvloed en verteert de vochtigheid van de ogen. Hetzelfde doet de wortel van bertram ook alleen als je het kauwt. Als je de wortel van bertram tussen de tanden kauwt dan verdrijft het de tandpijn en de jicht van de tong.

De gestampte wortel met Primula veris in wijn en olie gekookt en op de jichtige of fleerfijnachtige plaatsen gepleisterd helpt zeer. Ook de gebroken wortel dat met wijn en met het sap van Primula veris gekookt is totdat het dik wordt en als je daar olie bij doet en was zoveel als genoeg is is een van de allerbeste zalven tot de voor genoemde zaken. Platearius, de kracht van bertram is om het lichaam te verbranden. Als het gestreken wordt met wijn en olie waar de gebroken wortel van bertram met het sap van steentijm in gekookt zijn laat het zweten.

Tegen oude vermurwingen en doofheid van de zenuwen wrijf je het lichaam in met het afkooksel van deze wortels in wijn en olie.

Ook voorkomt het dat het spasme in de benen komt of elders en opent het sterk de verstopping in de ingang van de hersens en de nauwheid van neusgaten.

Tegen tandpijn die van koude zaken komt kook je bertram in wijn en azijn en datgene waar de wortel in gekookt is hou je in de mond wat de tanden vast maakt.

Als je met bertram en olie tezamen het lichaam bestrijkt, voor de aanvang van de koorts of het schudden, dan helpt het tegen dat schudden.

CI Pyonie of pionia es heet ende droege in den II graet. Men sal dye wortel hyer af nemen in medecinen als men se in die recepten uuindt. Die wortel sal men kiesen die swert is ende niet doer gaet, in den winter sal men se vinden ende een iaer houden, si heeft een verborghen macht. Teghen die vallende sieckte gehangen aen den hals verwaert se van de vallende sieckte als Galienus seet van eenen kinde aan velx hals was dees wortel gehangen ende ten viel nyet in dat evel, met ter stont als si van den hals ghenomen was, so vielt in die vallende sieckte. Tegen dit self es oec goet wijn gedroncken daer die wortel in ghesoden is mit poier van pionie ghemingt.

Tegen die iecht, neemt wijn daer beversijn in gesoyen es met poyer van pionie.

Tegen die coupisse ende diffurie (dat is alle ure wat pisse): Neemt wijn daer dat poyer deser wortelen in gesoyen is.

Om die moyer te suveren, ontfangt den roeck dier siedinghe van pyoniewortel met bivoet. Of een sponcie, steckt daer in ende dout se dicwil omtrent der moyer.

Teghen thenasmonem (dats appetijt van sciten sonder iet te doen) sidt op dat poyer deser wortelen ende vollecruyt tsamen ghesoyen. Teghen swerte licktekenen in dat vel des menschen wast met die siedinghe deser wortelen in water met cerusen ghemingt die licktekenen. Die roecking met den zayen van pionie ghemaeckt es goet teghen dye besetenen ende den vallende mensche in die vallende sieckte ghenesen hem lieden. Wijn der die blomen ende dye sayen van pionie met honich van roosen in ghesoyen sijn, ghedroncken, es tot dat self seer goet.

Avicenna seet dat de roemsche pionie des macht heeft, mer de bi ons en doeghet niet.

XV greyn oft sayen van pionien in wijn oft mellicratum (dats wijnhonich ende water te gade) gedroncken, sijn seer goet teghen iucebum (dats een sieckte dat eenen dunckt dat hem die mare rijt)

Dat saet van pionie versterckt die maghe ende saecht hoer pijne oft bitinghe. Dat water daert in ghesoyen es, is goet teghen die gheel vrou en opent die verstoppinge der leveren. Oeck doeghet pissen ende dye stonden comen. Avicenna int self capittel.

CI Pioen. (Paeonia officinalis) Pioen of Paeonia is heet en droog in de tweede graad. Je moet de wortel gebruiken voor de medicijnen als je ze in recepten vindt. Die wortel moet je kiezen die zwart is en geen gaatjes heeft. In de winter zal je het vinden en een jaar kan je het goed houden, het heeft een verborgen kracht.

Tegen vallende ziekte wordt het aan de hals gehangen en beschermt het tegen vallende ziekte. Galenus zegt van een kind aan wiens hals deze wortel was gehangen dat het niet in die ziekte viel en terstond als het van de hals genomen was verviel het in de vallende ziekte. Tegen hetzelfde is het ook goed om wijn te drinken waar de wortel in gekookt is dat met poeder van pioen gemengd is.

Tegen jicht neem je wijn waar bevergeil in gekookt is met het poeder van pioen.

Tegen aandrang tot waterlozing en dysurie (dat is alle uren wat plassen): ‘Neem wijn waar poeder van deze wortel in gekookt is’.

Om de baarmoeder te zuiveren ontvang je de rook van het kooksel van pioenwortel met bijvoet. Of neem een spons, steek het daarin en duw het dikwijls omtrent de baarmoeder.

Tegen tenasmone (dat is lust om naar het toilet te gaan zonder toch te kunnen) zit op het poeder van deze wortel dat met wolkruid gekookt is. Tegen zwarte littekens in de huid van de mensen was je het litteken met het afkooksel van deze wortel in water dat met bloem van lood gemengd is.

De beroking die van pioenzaad gemaakt is goed tegen de bezetene en de vallende mensen in de vallende ziekte, het geneest die mensen.

Wijn waar de bloemen en de zaden van pioen met honing van rozen in gekookt zijn en gedronken is tegen hetzelfde zeer goed. Avicenna zegt dat de roomse pioen deze kracht heeft maar bij ons werkt het niet.

Vijftien maal 0, 65 gram of zaden van pioen in wijn of mellicratum (dat is wijnhoning en water tezamen) gedronken zijn zeer goed tegen incubus (dat is een ziekte waarbij iemand denkt dat de nachtmerrie hem berijdt).

Het zaad van pioen versterkt de maag en verzacht haar pijn of bijten. Het water waar het in gekookt is is goed tegen geelzucht en opent verstoppingen van de lever. Ook laat het plassen en de stonden komen, volgens Avicenna in hetzelfde kapittel.

CII Peercelle oft petercelie of petrocilynum es heet ende droghe in den tweden graet. Ende is tweederhande als domesticum of tamme die in de hoven wast ende agreste of die int wilt wast. Die sayen sijn der medicinen bequaem. Als men in recepten peercelle uuindt, so sal men die saien van die tamme nemen, die welcke men een iaer mach houden. Peercelle heeft macht die diureti heet. (dat si te openen den ganc der orine) Van venkel, van peercelle, van waterkerse, van bernaydse ende van lachtike mach men met eec met weinich olien van oliven ende met luttel souts maken een solaet. Tot dat ende tegen heeten ontsteltenissen des lichaems dit cruut in die spijse ghedaen versterket die verteeringe ende verdrijft die wynden.

Dat sap van peercelle gecleert met poier van bereide tuthyen ende rosewater gemingt, daer af een colirium gemaect es goet den oghen. Peerceelzaet, venkelsaet ende eppesaet in spijse genomen is goet tegen den steen of dat graveel. Dees saien gebroken met de steenbreke gemingt ende met wit suker in manier van tregien is, doet dat selve goet.

Dye peercelwortel sijn herdt te verdouwen daerom es hoer sop beeter tegen die verstoppynghe der lever of der mylten. Ghevet peercelle met hertstonghe ende gevesche in spijsen te etene. Oeck is wijn daer die selve cruden in ghesoden sijn tegen die selve letselen goet ende teghen colicam, dye coupisse ende teghen want hi verteert ende verwandelt

Teghen die gheel vrou uut verstoppinghe, sonderlynge der mylten: Neemt peercel saet met venkelsaet ende hertstonghe, siedt se in venkelwater, dan doet se doer enen doeck, dair toe menghende suker.

Dye cracht dees gheheel cruyts is doende pyssen ende dye stonden comen. Oeck eest bequaem teghen die opblasinge der maghen ende der dermen.

CII Peterselie. (Petroselinum crispum en de wilde Petroselinum segetum) Peterselie, petercelie of Petroselinum is heet en droog in de tweede graad. Er zijn twee soorten van als domesticum of de tamme die in de hoven groeit en agrestis of diegene die in het wild groeit (1). De zaden zijn nuttig in de medicijnen. Als je in recepten peterselie vindt dan moet je de zaden van de tamme nemen die een jaar goed blijven. Peterselie heeft de kracht die diuretica genoemd wordt. (dat is dat het de urineweg opent) Van venkel, van peterselie, van waterkers, van bernagie en van sla maak je met azijn en met wat olijvenolie en wat zout een salade. Tegen dat en tegen hete ontsteltenis van het lichaam wordt dit kruid in het eten gegeten, het versterkt de vertering en verdrijft de winden. Het gezuiverde sap van peterselie dat gemengd is met het poeder van klaargemaakte tuthia en rozenwater als een oogzalf gemaakt is goed voor de ogen.

Peterselie-, venkel- en eppezaad dat in eten genomen wordt genomen is goed tegen niersteen of niergruis.

Zijn gebroken zaden die met steenbreek en wit suiker gemengd zijn, op de wijze van suikerwerk, is tegen hetzelfde goed.

Peterseliewortels zijn moeilijk te verteren, daarom is haar sap beter tegen verstoppingen van de lever of van de milt. Geef peterselie met hertstongen en geef het in eten te eten. Ook is wijn waar dezelfde kruiden in gekookt zijn tegen dezelfde letsels goed en tegen koliek, ook tegen aandrang tot waterlozing want het verteert en verandert.

Tegen geelzucht die uit verstopping komt en vooral van de milt: ‘Neem peterseliezaad met venkelzaad en hertstongen, kook het in venkelwater, dan doe je het door een doek en daar meng je suiker bij.

De kracht van het gehele kruid is om te laten plassen en de stonden te laten komen. Ook is het goed tegen oprispingen van de maag en van de darmen.

CIII Boemvaren of wylt varen of polypodium es heet ende drooghe in den tweeden graet, droghe in den derden. Die cracht van boemvaren is in die wortel de suet van smaeck es ende cnoepechtich. Dat boemvaren es te kiesen voer dat beste dat op die eyken wast. Hets verwandelende oft verterende die winden ende die vochticheien, mer in haer siedinge sal men doen iets dat die winden verdrieft als anijszaet, venkelsaet ende comijn, want boemvaren verteert die humore in winden. Boemvaren heeft macht te ontbinden, tot hem te trecken princepalijc dye flumen, daer na dye malancolie, daerom doet met bequaemlijck in siedingen die de flumen ende die melancolie purgeren. Den gesonden flumatiken ende den melanconoesen dye gesont sijn gheeft men om hoer te besorgen ende te verwaren van sieckten.

Teghen den dagelijcxschen corts ende die quarteyne, teghen die iecht, tegen colicam en teghen dat lancevel, maeckt dese siroep: Neemt senebladeren, der wortel van boemvaren ende der wortelen van sporien elcx ½ unche, venkelsaet, petercelzaet, levesche, elckx II dragma, rosinen, barnaydseblomen elcx I hant vol, calissihout I dragma, dees stoet samen, dan siedt se in water ende wijn elcx I pont, dat bicans die helft versoyen si, doeghet doer eenen doeck ende soetet met suker dat ghenoch si ende maeckt siroep den welcken sal men nemen alsoet dick te voren van andere siropen gheseet es. Daerna, als hij uut es: Neemt dees nae volghende pillen als der clonte van stynckende pillen ende der pillen de lapide lasuli elcx ½ dragma, turbith ½ scrupel, dyagridij III greyn, gingber, mastike elcx I greyn, minget dit tsamen met den siroep die acetosus compositus heet ende maeckt VII of IX pillen. Des ander daghes om te verstercken: Neemt dyagalanga oft dyarer.

Om die wortel van boemvaren met weinich anijs in een hoen met ander cruden ghesoden es den edelen lyeden seer hulpende.

Teghen die arthetike (dats pine in de iuncturen of leden) siedt dye wortle van boemvaren met venkelsaet ende met tijdelose gebroken int water. Avicenna.

CIII Boomvaren. (Polypodium vulgare) Boomvaren, wilde varen of Polypodium is heet en droog in de tweede en droog in de derde graad. De kracht van boomvaren is in de wortel die zoet van smaak is en knoopachtig. De beste boomvaren groeit op eikenbomen en die moet je nemen. Het verandert of verteert de winden en de vochtigheid, maar in zijn kooksel moet je iets doen dat de winden verdrijft zoals anijszaad, venkelzaad en komijn want boomvaren verteert de levenssappen in winden. Boomvaren heeft de kracht om te ontbinden en tot zich te trekken, voornamelijk het slijm en daarna de zwarte gal, daarom doe je het meestal in kooksels die de slijm en de gal purgeren. De gezonde flegmatieke en de zwaarmoedige die gezond zijn geef je het om hen te verzorgen zodat ze vrij blijven van ziekten.

Tegen dagelijkse koorts en vierdaagse malariakoorts, tegen jicht, tegen koliek en tegen onderbuikspijn maak je deze siroop: ‘Neem sennebladeren, de wortels van boomvaren en de wortels van schijtkruid, van elk een half ons; venkelzaad, peterseliezaad en maggi, van elk twee maal 3,9 gram; rozijnen en bernagiebloemen, van elk een hand vol; van zoethout een maal 3,9 gram; deze stamp je tezamen, dan kook je het in water en wijn, van elk een pond; tot dat vrijwel de helft verkookt is, dan doe je het door een doek en maak het zoet met suiker zoveel als genoeg is waarvan je een siroop maakt waarvan je moet nemen zoals het al eerder dikwijls gezegd is van andere siropen’. Daarna als dit op is: ‘Neem deze navolgende pillen, als van de hoop van stinkende pillen (1) en van de pillen de lapis lazuli, van elk een half maal 3,9 gram; van turbith een half van 1, 3gram; van sap van dragant drie maal 0, 65 gram; gember en mastiek, van elk een 0, 65 gram, meng het tezamen met de siroop die acetosus compositus (2) heet en maak zeven of negen pillen’. De volgende dag om te versterken: ‘Neem galigaan of sap van Arar’.

De wortel van boomvaren met weinig anijs in een hoen gedaan die met ander kruiden gekookt wordt is voor de edele lieden zeer goed.

Tegen arthetike (dat is pijn in de gewrichten of leden) kook de wortel van boomvaren met venkelzaad en met gebroken Colchicum in water. Avicenna.

CIIII Parydane of paritarye of paritaria, es heet ende droge yn den derden graet. Groen is si van groter macht, maer droege en heeft si geen macht. Sij hevet die cracht te ontbyndene, te verteerene. Sij es dyaforetica (dats sij sweeten) ende si verduuint die winden tegen die coutheyt der maghen ende der dermen. Oeck teghen hoer pine van coutheiden ende winden comende: Neempt wijn daer paridane, alsene in ghesoden sijn, dan met weinich sukers ghemingt. Dat selve es oeck goet teghen die coupisse, teghen die diffurie ende teghen dat lanckevel.

Parydane in een panne verwermt sonder enighe vochticheit op die plaetse gheleet, gheneest ende verteert wonderlijcken seren die pijne.

Teghen pine der maghen ende dermen uut couder saken oft uut winden hedendaeghs make veel lieden torten of coeken van eyeren ende van paridaen bladeren teghen voerghenoemde letselen.

Teghen stranguriam ende diffuria etc: Neempt paridane, sout water ende olye, siedt se tsamen ende doget onder op dye blase beneden den navel.

Dat saet dees cruits met donderbaertsap ghesoden es goet op dat heylich vyer gheleet.Ende gheneest oeck verbrande plaetsen. Paridaen met eeck ende terwensemel ghemingt gheneest alle gheswillen

Dat sap van hoer geneest die puysten.

Dat sap van paridane met cerusen ende eeck ghemingt geneest dat heilich vier ende die cnaghende apstonyen als es herpestiomenus, alst daer op ghestreken is.

Dat sap met wijn ende weinich eeckx ghemingt gheneest dat fleerfijn in den voet.

Dat sap der bladeren met den sap van calyssihout gedroncken gheneest den ouden hoest.

Dat sap met olye van rosen ghemingt gheneest die pine der ooren.

Dat sap ghegorghelt gheneest die gheswillen der kinnenbacken, Pandecta.

CIIII Glaskruid. (Parietaria officinalis) Glaskruid, paritarye of Parietaria is heet en droog in de derde graad. Groen is het van grote kracht, maar droog heeft het geen kracht. Het heeft de kracht om te ontbinden en te verteren. Het is dyaforetica (dat is dat het laat zweten) en het verdunt winden tegen de koudheid van de maag en van de darmen. Ook tegen haar pijn die van koudheid en winden komt: ‘Neem wijn waar glaskruid en alsem in gekookt zijn dat je met wat suiker mengt’. Hetzelfde is ook goed tegen aandrang tot waterlozing, tegen dysurie en tegen onderbuikspijn.

Glaskruid dat zonder enige vochtigheid in een pan verwarmd en op die plaatsen gelegd wordt geneest en verteert verwonderlijk goed pijnen.

Tegen pijn van de maag en van darmen die uit koude zaken of uit winden komen maken veel mensen tegenwoordig taarten of koeken van eieren en van glaskruidbladeren tegen voor genoemde letsels.

Tegen stranguriam (1) en dysurie etc.: ‘Neem glaskruid, zout water en olie, kook het tezamen en doe het onder op de blaas beneden bij de navel’.

Het zaad van dit kruid dat met sap van donderbaard gekookt wordt is goed om op het heilig vuur te leggen. Het geneest ook verbrande plaatsen.

Glaskruid dat met azijn en tarwezemelen gemengd is geneest alle gezwellen.

Het sap van haar geneest de puisten. Het sap van glaskruid met bloem van lood en azijn gemengd geneest het heilig vuur en de knagende blaren zoals herpestiomenus als het daar op gestreken wordt. Het sap met wijn en wat azijn gemengd geneest jicht in de voet.

Als je het sap van de bladeren met het sap van zoethout drinkt geneest het de oude hoest.

Het sap dat met olie van rozen gemengd is geneest oorpijn.

Als je het sap gorgelt geneest het zwellen van de kin volgens Pandecta.

CV Porcelleyne of portulaca vercout in den derden graet, ende maket nat in den tweden. Si heeft macht te sachte ofte morwen den camerganc, vochtich te maken ende te vercoele. Sij es seer goede spise teghen den corts van colera ende die coleryken, oec rou ofte ghesoden geeten is seer goet, oec is si goet tegen hitte in den lichaem binnen, tegen die verstoppinge des buics: Neemt water daer porcelleine, lachtike, prumen ende rosinen in gesoden zijn. Dit selve is oec goet om die hytte der corts te vercoelen. Oec teghen die coupisse ende die diffurie, maer dan stoppet den buyc want alle degene die ter cameren doen gaen also veel stoppen se die pisse. Als si ter cameren doen gaen ende contrarie also vele als si doen pyssen also veel stoppen se, Platearius. Maer porceleine als sy bequamenlijck gebesicht wordt dan verdrijft se die verstoppings des lichaems, wat si vochtich ende ontbindt.

Tegen die clievinge ende die sweringe der lippen, verbarnet de wortelen van porcelleine in een coperen vadt of panne ende maeckt er af poyer, mingt dat met honich ende striket daer op. Dit selve bedeckt oft vercoemt wenich die clivinghe der laseryen.

Teghen heete apstonyen int beginsel: Neempt porceleine, breect se ende mingt se met eeck.

Teghen swerynghe der dermen eetet sap, oec dat cruut want dat saecht se. Oeck eest goet teghen den overdadighen loop der moder, maer dat sap daer in mechteghere.

Porceleyne te vele genut vercrauwet tghesichte, sy vercoelet den lichame. Sij verbiedt dat overgheven ende beneempt die oncuischeit. Porceleine geknout met weynich eeckx verbiedt dat bloden van den nose.

Oeck gheeten verbyet se die barringe der maghen mids colera. Daer om es si best teghen causam (dats een seer heete corts ontrent dat herte) dan tegen andere cortsen.

Op die mage gheplaestert met weinich eeckx ghemingt doet si dat selve, gecnout gheneest se die doefheit van tanden.

Somwilen heeft si enen styptiken smaeck, daerom es sij goet teghen den roden lichaem in spisen ghenut.

Als men die werten met porceleyne wrijft, soe verdwint si die werten, nyet van hoerder qualiteiten weghen, mer van hoerder proprieteiten weghen.

Dat sap van porceleyn gheneest den heeten hoestsweer, oeck pijne der nieren ende der blasen.

Ende es goet teghen pijne der nieren ende der blasen, ende es goet teghen hoer sweeringhe, stopt den loop der stonden ende es goet den sweeren der moderen.

Dat water van porcelleyne es goet teghen die blodijghe speenen. Pandecta.

CV Postelein. (Portulaca oleracea) Postelein of Portulaca verkoeld tot in de derde en maakt nat in de tweede graad. Het heeft kracht om de kamergang te verzachten of te vermurwen, vochtig te maken en te verkoelen. Het is een goed voedsel tegen koorts van rode gal en zwarte gal. Ook als je het rouw of gekookt eet is het zeer goed, ook is het goed tegen hitte in het lichaam en tegen verstopping van de buik: ‘Neem water waar postelein, sla, pruimen en rozijnen in gekookt zijn’. Hetzelfde is ook goed om de hitte van de koorts te verkoelen. Ook tegen aandrang tot waterlozing en de dysurie, maar dan stopt het de buik want al die zaken die naar toilet laten gaan die stoppen de plas. Als ze naar toilet laten gaan werkt het tegenovergesteld met plasgang en als ze veel laten plassen dan stoppen ze net zoveel als het naar toilet gaan, volgens Platearius. Maar als postelein goed gebruikt wordt dan verdrijft het verstoppingen van het lichaam want het bevochtigt en ontbindt.

Tegen kloven en de zweren van de lippen verbrand je de wortel van postelein in een koperen vat of pan en maak er een poeder van, meng dat met honing en strijk het er op. Hetzelfde bedekt of voorkomt iets de kloven van de melaatsen.

Tegen beginnende hete blaren: ‘Neem postelein, breek het en meng het met azijn’.

Tegen darmzweren eet je het sap en ook het kruid want dat verzacht het. Ook is het goed tegen overdadige loop van de baarmoeder, maar het sap daarvan is krachtiger.

Als je postelein te veel eet verkrampt dit het gezicht, het verkoelt het lichaam. Het voorkomt het overgeven en beneemt onkuisheid.

Als je postelein met wat azijn kauwt voorkomt dit het bloeden van de neus. Ook als je het eet voorkomt de verbranding van de maag vanwege rode gal. Daarom is het zeer goed tegen causam (dat is een zeer hete koorts rond het hart) en tegen andere koortsen.

Als je een pleister ervan op maag maakt dat met wat azijn gemengd is doet ‘t hetzelfde. Gekauwd geneest het de dofheid van de tanden.

Soms heeft het een bittere smaak, daarom is het goed als je het in eten gebruikt tegen rodeloop.

Als je de wratten met postelein inwrijft dan verdwijnen de wratten, niet vanwege haar kwaliteit, maar vanwege haar eigenschappen. Het sap van postelein geneest hete hoestzweer, ook pijn van de nieren en van de blaas.

Het is goed tegen pijn van de nieren en van de blaas en is goed tegen haar zweren, het stopt de loop van de stonden en is goed tegen zweren van de baarmoeder.

Het water van postelein is goed tegen bloedige aambeien. Pandecta.

CVI Puleye oft sommege heetent onse vrouwen wiechstro, dats pulegium. Dwelc es een crudeken seer wel riekende. Platearius seet dat heet ende droge is in den derden graet, ende heeft zijn macht in die bladers ende blomen. Men salt vergeeren alst blomen heeft. Puleye is tweederleie, als domesticum, dats tamme, ende agreste of wilt, al beide ist bequaem in medecinen. Sy heeft macht te onbynden, te verteren ende te versterckene, oec dat cout reuma te bedwingene, te drogene, oec die moder te suveren ende te benauwen. Si heeft oec macht de stonden te doen comen, den steen te doen breken, die mage te sterken, den appetijt te doen verwecken ende die winde te mynderen. Hoer cracht is wonderlic om die pine van binnen, te weten der dermen, te saechten, hoer gebrukinghe doet veel om te ontfangen seet Plinius.

Teghen cout reuma des hoefs: Neemt puleie in enen sac sonder natticheit die wel gewermt si, legse opt hoet, dat men daer mede mageleyne met scicados arabicum mingt, so ist veel te mechtiger.

Teghen couden hoest van taien oft waterechtigen humoer maect een gorgelinge van eeck daer puleye in gesoden si. Teghen die pijne der ogen, mingt water van puleye met tuthya ende beseget. Een sponcie daer in gedout op die oren geleet, gheneest hoer pine.

Tegen pine der magen ende der dermen uut couder saken oft van wijnde: Neemt wijn daer puley ende munte in gesoden is. Tort oft coken van puleye, van munte met eyeren gemingt, zijn tot dat selve goet. Een plaester van puleie met munten ende wijn gemaeckt op dye mage geleet is tot dat selve goet.

Om de vochticheit dye moder te drogene ende haren mont te nauwene, so doet een sponcie in die siedinge van puleyl ende bivoet en doet se der op. Veel vrouwen besegen des daechs tegen de coupisse ende die diffurie, siet puleye ende venkelsaet ende anijs in wijn ende olie, dees plaester legt onder den navel omtrent die heimelicheyt, Platearius.

CVI Puleye of polei. (Mentha pulegium) Polei, sommige noemen het onze vrouwe wiegstro, dat is pulegium. Het is een kruid dat heerlijk ruikt. Platearius zegt dat het heet en droog is in de derde graad. Het heeft zijn kracht in de bladeren en bloemen. Je moet het verzamelen als het bloemen heeft. Er zijn twee soorten polei, als domesticum en dat is de tamme en agrestis of de wilde (1) , alle twee zijn ze goed in de medicijnen. Het heeft de kracht om te ontbinden, te verteren en te versterken, ook de koude reuma te bedwingen, te verdrogen en ook de baarmoeder te zuiveren en te vernauwen. Het heeft ook de kracht om de stonden te laten komen, de steen te breken, de maag te versterken, de appetijt te verwekken en de winden te verminderen. Haar kracht is wonderbaarlijk goed om de pijn vanbinnen, te weten in de darmen, te verzachten en haar gebruik doet veel om te ontvangen, zegt Plinius.

Tegen koude reuma van het hoofd: ‘Neem polei zonder vochtigheid en warm het, dan doe je het in een zakje en leg het op het hoofd’. Als je daar nog majoraan met Lavandula stoechas bij mengt is het nog veel krachtiger.

Tegen koude hoest die van taaie of waterachtige vocht menging komt maak je een gorgelwater van azijn waar polei in gekookt is. Tegen oogpijn meng je poleiwater met tuthia en gebruik het. Als je een spons daarin duwt en op de oren legt geneest het haar pijn. Tegen pijn van de maag en van de darmen die uit koude zaken of van winden komen: ‘Neem wijn waar polei en munt in gekookt zijn’. Taart of koek van polei en munt die met eieren gemengd zijn tegen hetzelfde goed. Een pleister die je maakt van polei met munt en wijn en op de maag legt is tegen hetzelfde goed.

Om de vochtigheid van de baarmoeder te verdrogen en haar mond te vernauwen doe je een spons in het afkooksel van polei en van bijvoet en leg het daarop. Veel vrouwen gebruiken overdag tegen aandrang tot waterlozing en dysurie gekookte polei met venkelzaad en anijs in wijn en olie, deze pleister leg je volgens Platearius onder de navel omtrent de schaamstreek.

CVII Porrum som hetent byesloeck of poerloeck, som poereiloeck, of somighe poeryloeck. Ende is twederleye als tam ende wylt. Dat tam es heet in den derden graet, droege in den tweede. Dat wilt es heeter ende droegher, daerom eest quader. Porrum is quaet der magen makende opblazinge ende wynden, met sinder scerpheit bytet dye genuen ende doet melanconose roeken ten hoefde op trecken, dat gesichte verduysterende. De gebruickinge van hem maect swaer dromen, daerom wachten van hem coleryci ende melancolici of die tot verwoetheden geneicht zijn. Oeck die verstoppinge int hoeft hebben. Die porrum eeten willen die nemen, daer naer lachtike, endivieke opdat die hytte getimpert mach worden. Oft rou loec wel gewasschen, siedt met lachtike want also suvert den grove humore van der longenen opende die verstoppinge der lever (galstenen?)en ende der mylten.

Om dat bloden der nosen te stoppen, mingt porrum met eecke ende mit den sap van weegbre, doget daer inne.

Op den serpentenbeet doet porrum al rou gestoten.

Dat sap van porrum met weinich honich gemingt geneest wonden.

Tegen pinen der leden: Neemt sap van porrum met den sap der wortelen van lelien.

Tegen dronkenheit eet rou poerloec of porrum met coelen. Dit selve maect oec lost tot minnen. Porrum iaegt wech met sinen roke dye serpenten ende scorpyonen.

Tegen den tantsweer: Neemt sap van porloeck met bertram, dit selve doet oec die wormen in die tanden.

Porloeck dicke gebesicht verswaert die mage, het doet dorst hebben ende onsteket bloet.

Om dat bloden uut der borst te stoppen: Neemt saet van porloec in oude dranc.

Dat sap is goed tegen werten. Dat sap met soute gemingt is goet tegen quade bedriechlike sweeren.

Wilt porloec doeget dat lichaem versweeren, ende gheeten maect hoeftsweer.

Het doet pissen, het doet die stonden comen. Ende alle beide, wilt ende tam, sijn der blasen quaet ende den ghesworenen nyeren.

Ghecoeckt ende geplaestert opgheleet es goet teghen die spenen.

Ghenut, dicke, beruert tot oncuyscheit, oeck parensaet ghebraden.

Teghen tenasmonen: Neemt die bladeren met den sae, gaghel, parey of porloec. Met olie van camille gesode, is goet teghee colicam, Avicenna.

CVII Prei. (Allium porrum) Prei, soms heet het bieslook of poerloeck, soms poereiloeck of soms poeryloeck. Er zijn twee soorten van als een tamme en een wilde (1). De tamme is heet in de derde en droog in de tweede graad. De wilde is heter en droger en daarom is het slechter. Prei is slecht voor de maag, het maakt oprispingen en winden, met zijn scherpheid bijt het zenuwen en laat zwaarmoedige dampen naar het hoofd optrekken, het verblindt het gezicht. Het gebruik ervan maakt zware dromen en daarom moeten de galachtige en zwaarmoedige of diegene die tot kwaadheid geneigd zijn het niet eten. Ook diegene die verstoppingen in het hoofd hebben moeten het niet gebruiken. Die het eten willen zullen het nemen, maar daarna zullen ze sla en andijvie nemen zodat de hitte getemperd zal worden. Of was de rauwe look goed en kook het dan met sla, want dan zuivert het grove vocht menging van de longen en opent verstoppingen van de lever en van de milt. Om het bloeden van de neus te stoppen meng je prei met azijn en het sap van weegbree, doe het in de neus.

Op de serpentenbeet doe je rouw gestampte prei.

Als je het sap van prei met wat honing mengt geneest het de wonden.

Tegen pijn van de leden: ‘Neem sap van prei met sap van leliewortels’.

Tegen dronkenschap eet je rouwe prei of porrum met kool. Hetzelfde maakt ook lust om te minnen.

Met zijn geur verjaagt prei de serpenten en schorpioenen.

Tegen tandpijn: ‘Neem sap van prei met bertram, hetzelfde doodt ook de wormen in de tanden’.

Als je veel prei gebruikt verzwaart het de maag, je krijgt er dorst van en het ontsteekt het bloed. Om het bloeden uit de borst te stoppen: ‘Neem het zaad van prei in oude drank’.

Het sap is goed tegen wratten.

Het sap dat met zout gemengd is, is goed tegen kwade, bedrieglijke zweren.

Wilde prei laat het lichaam verzweren en als je het eet krijg je hoofdzweren.

Het laat ook plassen en stonden komen.

En alle twee, de wilde en tamme, zijn slecht voor de blaas en de zwerende nieren.

Als je het kookt en als een pleister op legt is het goed tegen aambeien.

Als je het veel eet maakt het lust tot onkuisheid, hetzelfde doet ook gebraden preizaad.

Tegen tenasmonem: ‘Neem bladeren met het zaad, gagel en prei’ (of porloec). Als je het met kamilleolie kookt is het volgens Avicenna goed tegen koliek.

CVIII Vijfblad of vijf vingher oft pentasylon oft quinqus, de wortel der af verdroget in den derden graet, maer si ende hevet geen openbaer hitte.

Tegen den tantsweer hout in den mont van der syedinge van vijfblat met onderave.

Tegen den stinkende mont, gorgelet van siedinge van vijfblat, van bertram met weinich honichs.

Die siedinge van vijfblat met weegbree stopt ten lichaem en es van noye te gheven.

Teghen den blodighen lichaem, den yechteghen ende den ghepynden in de sijde oft ontrent dye hoepe neder waerts helpet zeere.

Teghen herpestryamenum (dats een cnagende apstonie) doet er op vijfblat in eeck ghesoden, dat doet oeck dat heylich vyer met den sap van donderbaert gemingt.

Die apstonien ende panaricium (dats een alderscerpste apstonie in dat eynde oft op dat topken van den vyngher) gheneset alst daer op gheleet es, ende gheneest die scorftheit.

Dat sap der wortelen bewaert die lever ende longhene, oeck eest goet teghen fenineghe drancken.

Teghen die quarteine: Neempt wijn, die bladers van vijfblat, senebladeren ende peper in ghesoden es, XXX daghen lanc ghenomen.

Van die de vallende sieckte hebben, helpet teghen die gheel vrou: Neempt sap der bladeren. Dat sap in fistelen gedaen gheneest, Pandecta. Teghen wandelen sweeren: Neempt eeck daer die wortelen in ghesoden sijn, dat selve es oeck goet teghen heete coleriken apstonie als erispilla, pannaricum, scorfte ende teghen pine der iuncturen, oeck teghen dye puystkens oft apstonien in den mont.

Teghen die vallende sieckte: Neemt X daghen lanc dranck van wine, daer die bladers in ghesoden sijn.

Om te heylen sweeren der dermen ende der spenen: Neempt sap deser wortelen.

Avicenna, ist dat sap in den mont ghehouden wordt, soe gheneest alle dye sieckte des monts.

Eest dat oeck yemant met hem dracht, soe helpet hem, wilt oeck iemant van enen prince oft coninck wat vercrighen, over hem dit cruut draghende, dat sal hem wel sprekende maken ende hi sal vercrighen dat hy begheert als Albertus in den boec der heimelicheden van die crachten der cruden spreect.

CVIII Vijfblad. (Potentilla reptans) Vijfblad, vijfvingers, Pentasylon of Quinquefolium. De wortel hiervan verdroogt in de derde graad, maar het heeft geen openlijke hitte.

Tegen tandpijn neem je het kooksel van vijfblad met hondsdraf in de mond.

Tegen een stinkende mond gorgel je van het kooksel van vijfblad en bertram waarin wat honing gedaan is.

Het kooksel van vijfblad met weegbree stopt het lichaam en wordt van nieuwe bladeren gemaakt. Tegen bloedige loop, jicht en helpt zeer goed tegen pijn in de zijde of omtrent de heup naar beneden.

Tegen herpestryamenum (dat is een knagende blaar) doe er vijfblad op dat in azijn gekookt is, dat doodt ook het heilig vuur als je het met het sap van donderbaard mengt.

De blaren en panaritium (dat is een allerscherpste blaar op het einde of dat topje van de vinger) geneest het als het daarop gelegd wordt en geneest de schurft.

Het sap van de wortels beschermt de lever en de longen, (galstenen?) ook is het goed tegen venijnige dranken. Tegen vierdaagse koorts: ‘Neem wijn waar de bladeren van vijfblad, sennebladeren en peper in gekookt zijn en neem dit dertig dagen lang in’.

Het sap van de bladeren helpt diegene die vallende ziekte hebben en de geelzuchtige. Als je het sap in de lopende gaten doet geneest het die volgens Pandecta.

Tegen wandelende zweren (1): ‘Neem azijn waar je de wortels in kookt’, hetzelfde is ook goed tegen hete, zuivere blaren als erispilla, pannaricum, schurft en tegen pijn van de gewrichten, ook tegen puistjes of blaartjes in de mond.

Tegen vallende ziekte: ‘Neem tien dagen lang drank van wijn, waar deze bladeren in gekookt zijn’.

Om de zweren van darmen en aambeien te genezen: ‘Neem het sap van deze wortels’. Avicenna, als het sap in de mond gehouden wordt dan geneest het alle ziekten van de mond. En als iemand het bij zich draagt dan helpt het hem, wil iemand van een prins of koning wat verkrijgen en hij draagt dit kruid bij zich dan zal hem dat welsprekend maken en hij zal krijgen wat hij wil zoals Albertus (2) in het boek van de verborgen krachten van kruiden spreekt.

CVIIII Bevernelle heettet, dees meester pinpinella oft pipinelle, al eest dat dye sommege van hen beiden versceiden cruden maken, dye crachten komen overeen, ick, oversettere des boecks, sal van beiden weynich spreken, soe dees meester seet. Pinpinelle es ghelijck den steenbreecke, anders dat pinpinelle es geheert. Die steenbreeke (dats saxifraga) en heeft gheen heerkens.

Pinpinelle is heete enve droghe van complexien. Sij hevet macht die diuretica heeft (dats te openen ende te ontbinden) sij breeckt den steen in die nieren ende in die blase. Si es goet teghen die coupisse ende die diffurye, teghen alle dese is goet den wijn ghedroncken daer pinpinelle, steenbreeke ende wit steenbreekesaet met dye wortelen van peercelle ende van spargus in ghesoden zijn, hulpende oeck seere teghen colicam ende dat lanckevel, oeck teghen die verstoppinghe der lever en ende der milten. Oft desen na volghende dranck es tot die voerghenoemde sieckten machtighe: Neempt pimpinelle, steenbreecke, haesoren, scytcruut, elckx een hant, bloemen van violetten, van bernaedse ende rosinen elckx ½ dragma, peerceelsaet, wytte steenbreecksaet, anijs, calissihout, dye wortelen van spargus ende van tamariscus, elckx II dragma, senebladeren ½ dragma, stoet se tsamen groffelick ende siedt se in II pont waters dat derden deel versoden sy, alst ghecleert es doer eenen doeck doeter suker toe. Dees syroeps neempt smorghens ende savonts lau telcken ½ glaesken. Dan als hi uut es: Neempt ontrent der midder nacht dees pyllen, als des clonts der pillen die fetide heeten ende van aggregatiue heten elckx ½ dragma, des merg der VII sayen van coconidium met siroep of dranc voer ghenoempt, maect IX pillen. Daer nae om te verstercken: Neempt dyacinunum oft electuarium ducis. Die milte, die dermen ende die nieren of daer die pyne es, strijckt met dyaltea ende het sal seer helpen.

In een ander boeck vond ick, oversetter, aldus van bevenelle teghen verghiffenisse, drinck wijn dair bevele in ghestoten es, dit helpt oeck teghen beeten der slander verwoeder honden oft ander ghefenijnde dieren ende is goet teghen den hertvanck.

Teghen dat graveel of den steen: Neempt bevenellensaet, wermet in roden wijn, dan droeghet in die sonne ende maecter poyer af ende dan slater olie af daeraf drinckt dicke, dese verlycht den mensche sijn sinnen ende geneest. Dat vallende ouelwater van bevenelle ghedout doet al dit selve ende es sonderlynghe goet teghen quade ooghen.

CVIIII Bevernel, pimpinella. (Sanguisorba officinalis) Bevernel heet het en bij deze meester pinpinella of pipinelle en al is het dat sommige van deze beide namen verschillende kruiden maken, de krachten komen overeen en ik, overzetter van het boek, zal van beiden weinig spreken zoals deze meester zegt. Bevernel is gelijk aan de steenbreek, anders is het omdat de bevernel behaard is. De steenbreek (dat is Pimpinella saxifraga) die heeft geen haartjes.

Bevernel is heet en droog van samengesteldheid. Het heeft de kracht die diuretica genoemd wordt (dat is om te openen en te ontbinden) het breekt de steen in de nieren en in de blaas. Het is goed tegen aandrang tot waterlozing en de dysurie. Tegen dit alles is het goed om de wijn te drinken waar bevernel, steenbreek en wit steenbreekzaad met de wortels van peterselie en asperge in gekookt zijn. Het helpt ook zeer tegen koliek en de onderbuikspijn, ook tegen verstoppingen van de lever (galstenen?) en van de milt. Vaak is deze navolgende drank tegen de eerder genoemde ziekten goed: ‘Neem bevernel, steenbreek, hazenoren en schijtkruid, van elk een hand vol; bloemen van violen, van bernagie en rozijnen, van elk een half maal 3,9 gram; peterseliezaad, witte steenbreekzaad, anijs, zoethout, wortels van asperge en van tamarisk, van elk twee maal 3,9 gram; van sennebladeren een half maal 3,9 gram; stamp dit grof tezamen en kook het in twee pond water totdat het derde deel verkookt is en als het gezuiverd is door een doek doe je er suiker bij’. Van deze siroop neem je ‘s morgens en ’s avonds telkens lauw een glaasje en als het op is neem je rond middernacht van deze pillen, als van de hoop van de pillen die fetide (1) en die aggregative genoemd worden, van elk een half maal 3,9 gram; het binnenste van zeven zaden van Daphne mezereum met siroop of drank als voor genoemd, maak er negen pillen van. Daarna om te versterken: ‘Neem sap van komijn of een zoete likkepot’. Je bestrijkt dan met sap van Althea milt, darmen en nieren of waar de pijn is en het zal zeer helpen.

In een ander boek vond ik, overzetter, aldus van bevernel een middel tegen vergif: ‘Drink van de wijn waar bevernel in gestampt is’, dit helpt ook tegen beten van de kwade, bijtende dolle honden of van andere venijnige dieren, ook is het goed tegen hartkramp.

Tegen niergruis of steen: ‘Neem bevernelzaad, warm het in rode wijn, dan droog je het in de zon en maak je er een poeder van, dan sla je er een olie van en daarvan drink je veel, dit verlicht de geest van de mensen en geneest’. Het vallende omhulselwater dat doorgeduwd is doet hetzelfde en is bijzonder goed tegen slechte ogen.

CX Oelsaet of mancopsaet of papaver. Dat wit is cout ende droge in den II graet, dat swert es cout in den derden graet, Avicenna. Dat saet, sonderlinge dat wit is bequaem in medicine, dat swerte en sal men niet want het doet meer. Oelsaet hevet macht te doen slapen, als men een plaester maeckt van oelsaet, van vrouwenmelc ende van wit van den eye, dan leg se op die slapen van den hove. De sommige dit self te doen in de kinderkens geven wit oelsaet gebroken met melke der kynderkens teten.

Teghen hete apstonien int beginsel en tegen vertering der lever: Mingt dat saet of dat cruit met olie van rosen en legget daer op.

Tegen verdroginge der leden als ethyca (dats verteringe of enen verterende corts of in andere cortsen), mingt olie van violetten met wit oelsaet ende striket op de cnochten van den rugge midden langs neerwerts.

Tegen droge der borst of die verteringe der leden: Neemt dyapapaver of maect een electuarium van den sap van calissihout, van gummi arabicum, van anijs ende van wyt oelsaet, elckx even veel, ming se met den syroep van oelsaet, dit es goet teghen dye voerghenoemde. Om te doen slapen in dye scerpe cortsen, daer die waekinghe regneert, wasschet hoeft met die siedinghe van oelsaet ende van hoer wortele. Opium maect men van swert oelsaet ende van den sap van zeeoelsaet of dat bij der zee wast, dwelck es cout in den vyerden graet, droghe in den derden graet. Als oelsaet geliken malckanderen in dye bladers, maer in die blomen sijn se verscheyden. Want dat wyt oelsaet heeft wytte bloemen, dat swert oelsaet heeft swerte bloemen, dat roy oelsaet heeft roy bloemen. Oelsaet dat cornutum heet, heeft gheel bloemen. Alle oelsayen bringhen voert swerte sayen sonder dat wit oelsaet, want dat heeft witte sayen. Oelsaet in spijse ghesoien doet slapen.

Die blayers van oelsaet met eeck op gheswillen oft heilich vier gheleet, ghenesen ende verdriven alle seeren oft pine van buten op gheleet.

Oelsaet saecht den hoeft, het verbyet of stopt den lichaem.

Eest dat ment te veel drinckt, soe maket een cou apstonie dye achter in dye hersene coempt, ende doet.

Oelsaet met soffraen ghemingt saecht die pine der oren, Pandecta.

CX Heulzaad, slaapbol, papaver. (Papaver somniferum) Heulzaad, maankopzaad of Papaver. De witte is koud en droog in de tweede graad, de zwarte is koud in de derde graad (1) volgens Avicenna. Vooral het zaad van de witte is goed in medicijnen, de zwarte moet je niet nemen want die doodt meer. Heulzaad heeft de kracht om te laten slapen als je een pleister maakt van heulzaad, van vrouwenmelk en van het wit van een ei en dat op de slapen van het hoofd legt. Dat geven sommige ook aan kinderen. Sommige mensen geven dit ook of met melk aan kinderen te eten.

Tegen beginnende hete blaren en tegen de vertering van de lever: ‘Meng het zaad of het kruid met olie van rozen en leg het er op’.

Tegen verdroging van de leden als ethyca (dat is vertering of een verterende koorts of in andere koortsen) meng olie van violen met heulzaad en strijk het op de wervels van de rug van het midden af naar beneden.

Tegen droogte van de borst of de verteerde leden: ‘Neem sap van papaver of maak een likkepot van het sap van zoethout, van Arabische gom, van anijs en van wit heulzaad, van elk even veel, meng het met siroop van heulzaad, dit is goed tegen voor genoemde kwalen’.

Om in scherpe koortsen te laten slapen waar de wakkerheid regeert was je het hoofd met het afkooksel van heulzaad en van zijn wortel.

Opium maak je van zwart heulzaad en van het sap van zeeheulzaad (2) of dat bij de zee groeit, die is koud in de vierde en droog in de derde graad. Het lijkt op heulzaad in zijn bladeren, maar in de bloemen is het anders. Want het witte heulzaad heeft witte bloemen en het zwarte heulzaad heeft zwarte bloemen, het rode heulzaad heeft rode bloemen. Heulzaad dat cornutum heet, (3) heeft gele bloemen. Alle heulzaden brengen zwarte zaden voort, uitgezonderd het witte heulzaad want dat heeft witte zaden.

Heulzaad in eten gekookt laat je slapen.

De bladeren van heulzaad dat met azijn op de gezwellen of het heilig vuur gelegd wordt geneest en verdrijft alle zeer of pijn als je het aan de buitenkant erop legt.

Heulzaad verzacht de hoest, het voorkomt of stopt het lichaam. Als je het te veel drinkt dan krijg je een koude blaar achter in de hersens en doodt het je.

Heulzaad dat met saffraan gemengd is verzacht de pijn van de oren, Pandecta.

CXI Popelboem of ulbenboem oft populus es een boem welckes complexye es samen geset van een waterechtige ende subtijl eerdechtighe ghedaente. Daerom es sijn complexie oeck verscheyden tsamen geset.

Teghen sciaticam (dats pine aen die hope lanckx nederwert) ende teghen die drupende pisse: Neempt wijn daer die scorse in ghesoien es.

Men seet dat van der scorse ghedroncken verbyedt te ontfanghen een vrucht, men seet oeck als men van die blaeyeren drynct, dat selve doet, als dye moyer ghereynt es van hoer stonden.

Teghen pijne der ooren, doeghet al lau dat sap van popelblaeieren in die oore.

Van desen boem coemt herst of resina die welcke wordet van Dijaf ende van andere gheordelt medycinechtigh, stoppende dat bloyen ende bedwynghen dye ander vloyinghe of lopinghe. Van die toppekes, eer si blaeyeren voert brenghen, plecht men salve te maken, dye couts verstoppende, die hytte saechtende ende doende slapen. Dees salve heet popeliersalve die welcke in veel dinghen helpt. Sy heet populeon of populiersalve, want sy van die oghen van popel ghemaect wordt ende es goet teghen scerpe cortselike hitte, oeck es si goet denghenen die nyet en moghen slapen, als sij aen den slapen van de hove, op dye polsten ende onder dat hol van die voeten, oft in de palme van die hant ghestreken wordt. Die selve salve, met roesolie oft violettenolye op die lever gheleet verdrijft wonderlijcken zere dye hitten ende op de navel ghesalft doet se sweten. Dese salve maeckt men aldus: Neempt der toppekens oft oghen van popel, I pont, swert oelzaetblaeyeren, mandragherblayeren, belsem blayeren, nachtscayeblaye, lose lachtike, donderbaert elckx ½ dragma, stoet se ende syet se in wijn dat die helft versoyen sij, dan doeghet doer enen doeck, wel stijf douwende, alst gheclaerts is, doeter toe versch verkenssmeer nyet ghesouten, dat genoch si, ende rueret in een panne by dat vyer in manier van salven, ende houdet in een vat, Nicolaus in sijn andidotarium, Serapio.

CXI-populier. (Populus nigra) Populier of ulbenboom of Populus is een boom wiens samengesteldheid tezamen gezet is van een waterachtige en subtiele aardachtige gedaante. Daarom is zijn samengesteldheid ook verschillend tezamen gezet.

Tegen ischialgiem (dat is pijn aan de heup die naar beneden gaat) en tegen druppelende plas: ‘Neem wijn waar de schors in gekookt is’.

Men zegt dat als je van de schors drinkt dat je niet in verwachting zal raken, men zegt ook dat als je van de bladeren drinkt dat die hetzelfde doen als de baarmoeder gereinigd is van haar stonden. Tegen oorpijn doe je het sap van populierbladeren lauw in de oren.

Van deze boom komt een hars of resina, die worden door Dyaf en door andere medicijnachtig genoemd, ze stoppen het bloeden en bedwingen de andere vloeiingen of lopingen. Van de toppen, voor de bladeren uit komen, placht men een zalf te maken die koude stopt, hitte verzacht en laat slapen. Deze zalf heet populierzalf dat in veel zaken helpt. Het heet populeon of populierzalf omdat het van de knoppen van de populier gemaakt wordt. Het is goed tegen scherpe koortsachtige hitte, ook is het goed voor diegene die niet kunnen slapen als het aan de slapen van het hoofd, op de polsen en onder de holte van de voeten of in de palmen van de handen gestreken wordt. Als je dezelfde zalf met rozenolie of violenolie op de lever (galstenen?) legt verdrijft dat wonderbaarlijk goed de hitte. Als je het op de navel zalft laat het zweten. Deze zalf maak je aldus: ‘Neem van de topjes of de ogen van populier een pond; zwarte heulzaadbladeren, mandragorabladeren, bilzekruidbladeren, nachtschadebladeren, losse sla en donderbaard, van elk een half maal 3,9 gram; stamp het en kook het in wijn tot dat de helft verkookt is, dan doe je het door een doek, wel stijf duwen, als het gezuiverd is doe je er vers varkensvet bij dat niet gezouten is, zoveel als genoeg is, roer het in een pan bij het vuur op de wijze van een zalf en bewaar het in een vat, Nicolaus in zijn antidotarium volgens Serapio.

CXII Wylde pasternake of pastinen silvestris of daucus asininus verwermet, si droget af, si doet pissen ende die stonden comen, dyt doet al cruyt, maer sonderlinghe dat saet ende dye wortelen.

Als men een plaester van hoer blayeren maect op dye cnaghende sweeren of die behinnen te biten innerwerts, met weegbree soe helpet dat si niet en verbreeden. Om die stonden te crighen, doet een sponcye in wijn daer wylde pasternake ende bivoet in ghesoyen si ende legse soe dycke op die moyer, dan als die moyer ghepurgeert, drincket wijn daer wilde pasternake in ghesoyen es met scaeffelinghe van yvoren, want het helpt om te ontfanghen.

Teghen die cou pisse: Neempt wijn daer wilde pisternake, peercelsaet ende venkelsaet in ghesoien sijn.

Teghen pleuresin (dats een apstonie in die borst) siedt die blayers deser pasternake, hoemschbladeren, die wortel van lelyen met boter in een panne, dair af makende een plaester, die legt oft strijct op die borst.

Die wortel daer wilde pasternaken in spisen genomen maect een begherten tot minnen, maer niet sterckelick, sie doet oeck pissen.

Wilde pasternake en is niet soe bequaem in spijse als tamme pasternake es, die welcke tam pasternake maeckt opblasinghe ende is windechtich, daerom es dat saet der tammer pasternake beroerende appetijt makende tot minnen.

Wilde pasternake es es so op blasende niet mer, daerom doet si die verstoppinghe der orinen wech gaen ende doet die stonden comen.

Dat cruut oeck buten geleet met wijn ende calamentum ghesoyen doet verwandelen ende sweetgaetkens openen.

Dit cruyt es in alle dinck crancker dan dat saet, mydts der vochtigher waterechticheit diet heeft. Wilde pasternake is tot alle dinghen stercker al heel dat cruyt, maer dat saet ende die wortelen mest, si doet pissen ende dye stonden comen. Sommeghe heeten wilde pasternake wilt daucum, Pandecta.

Die wortel van pasternake an den hals gehanghen is goet teghen sijn gheswillen, oeck en mach een serpent hem niet scaeyen, Macer.

CXII Wilde pastinaak. (Daucus carota) Wilde peen, Pastinre sylvestris of Daucus asinius verwarmt, het droogt af, het laat plassen en de stonden komen, dit doet het hele kruid, maar vooral het zaad en de wortels.

Als je een pleister van haar bladeren maakt met weegbree en die op de knagende zweren legt of die van binnen beginnen te bijten helpt dat ze niet breder worden.

Om de stonden te krijgen doe je een spons in wijn waar wilde pastinaak en bijvoet in gekookt zijn en leg het zo dik op de baarmoeder. Als ze gepurgeerd is drinkt ze wijn waar wilde pastinaak in gekookt is met schaafsel van ivoor want het helpt om te ontvangen.

Tegen aandrang tot waterlozing: ‘Neem wijn waar de wilde pastinaak, peterselie- en venkelzaad in gekookt zijn’.

Tegen pleuritis (dat is een blaar in de borst) kook je de bladeren van deze pastinaak, heemstbladeren en wortels van leliën met boter in een pan en daarvan maak je een pleister die je legt of op de borst strijkt.

Als je de wortels van de wilde pastinaak in het eten mengt maakt het lust om te minnen, maar niet zo sterk, het laat ook plassen.

Wilde pastinaak is niet zo goed in het eten als tamme pastinaak, tamme pastinaak maakt oprispingen en is windachtig, daarom beroert het zaad van tamme pastinaak en maakt lust om te minnen.

Wilde pastinaak blaast niet zo op en daarom laat het verstoppingen van de urine verdwijnen en stonden komen.

Het kruid, ook van buiten opgelegd, dat met wijn en steentijm gekookt is verandert en opent de zweetgaatjes.

Het kruid is in alle dingen slechter dan het zaad vanwege de vochtige waterachtigheid die het heeft. Wilde pastinaak is in alle dingen sterker in het hele kruid, maar in het zaad en de wortels het meest, het laat plassen en stonden komen. Sommige noemen wilde pastinaak wilde Daucus, Pandecta.

Als je de wortel van pastinaak aan de hals hangt is dat goed tegen zijn gezwellen, ook kan een serpent hem dan niet deren volgens Macer.

CXIII Tamme pasternake of hofpasternake of pastynaca domestica oft baucia, die is heete in midden van den tweeden graet, ende nat in beginsel van den tweden. Pasternake is tweederleie als domestica, dats tamme, daer men nu sal afspreken ende sylvestrys, dats wilde pasternake, daer nu af gheseet es. Tamme pasternake hetet oeck baucia ende es meer bequaem in spisen dan in medicinen. Sy heeft macht wel goets bloets ende dicke te maken, daerom doet se vermeerderinghe der oncuisheit. Dye van sieckte opstaen oft den melanconosen is si goet, rou oft gesoden heeten. Groen is si van meerder macht dan si droge is. Van hoer maect men een conditum, alst doet van yringus (dat sijn cruisdistelen) om dat minnen te verwecken. De wortel gebesicht maect goet bloet, si vermeerdert sparma ende maect goet bereitsel om te verteerene omtrent dat, in deser siedinge doeter ghesuverde pineen toe, dan doeter die wel ryekende cruden toe als caneel, ghingbeer, galegaen, folie, nootenmuscaten etc. Dit conditum heeft macht als ment besicht wonderlijken die verteringhe te sterken, het maect goet bloet en vermenichfuldicht sperma. Also maect men oec conditum van yringus, Platearius.

Tamme pasternake heet van sommeghe lyeden tam daucus oft baucia ende is meer bequaem om teetene dan dat wilt daucus besunder dye wortelen die welcke es beruerende tot minnen. Want si maect winden, si verwermt ende vochticht oft na die welke drie ghemeynlic tot oncuischeit behoren, Pandecta.

CXIII Tamme pastinaak. (Pastinaca sativa) Tamme pasternake, hof pasternake, Pastynaca domestica of Baucia is heet in het midden van de tweede graad en nat in het begin van de tweede. Er zijn twee soorten pastinaak, zoals domestica wat de tamme is en waarvan nu gesproken wordt en sylvestris, dat is wilde pastinaak waarvan nu net verteld is. De tamme pastinaak heet ook Baucia en is beter om te eten dan om het in medicijnen te doen. Het heeft de kracht om goed bloed en dik te maken, daarom vermeerdert het onkuisheid. Voor diegene die van ziekte opstaan of de droefgeestige is het goed om dit rouw of gekookt te eten. Groen is het van grotere kracht dan dat het droog is. Van haar maak je een ingemaakte of ingelegde spijs net zoals je het doet van Eringo (dat zijn kruisdistels) om de minne te verwekken. Als je de wortel gebruikt maakt het goed bloed, het vermeerdert sperma en maakt een goede voorbereiding om daar omtrent te verteren. In dit kooksel doe je gezuiverde dennenzaden, dan doe je er wel riekende kruiden bij zoals kaneel, gember, galigaan, foelie, nootmuskaat etc. Dit inmaaksel heeft de kracht om als je het gebruikt verwonderlijk goed de vertering te versterken, het maakt goed bloed en vermenigvuldigt sperma. Zo maak je volgens Platearius ook een inmaaksel van de kruisdistel. Tamme pastinaak wordt door sommige lieden ook wel tamme Daucus of Baucia genoemd en is beter om te eten dan de wilde Daucus, vooral de wortels die tot minnen verwekken. Want het maakt winden, het verwarmt en bevochtigt, dat zijn volgens Pandecta drie zaken die gewoonlijk tot onkuisheid behoren.

CXIII Rosen oft rosa, es cout in den iersten graet, droghe in den tweeden graet. Groen ende droge is si bequaeme in medecinen. Roye rosen sal men in medicinen verkyesen, van versche (dat heeten groen rosen) maect men veel dingen als honich van rosen, suker van rosen, mulsa van rosen, siroep van rosen, olie van rosen ende rooswater.

Honich van rosen maeckt men aldus: Scumet honich ende cleret, dan mingt er roesbladeren, cleyn ghesnedenen, toe en siedet luttel.

Suker van rosen maect men aldus: Neempt roesblaieren, wel gestoten oft clein gesneden, minget wit suker toe ende doeget also in die sonne.

Siroep van rosen maect men aldus: Neempt sap van rosen, minget met wit suker bi der vier. Also et van noye es cokende desen is goet den fleumatiken, den coleriken die mits verteringe oft otbindinge der geesten verflaut. Tot dat selve is suker van rosen goet, sonderlinge colericis, maer de fleumatiken gheeft men mulsa (roeswater met honich van rosen gemaeckt) oft men gheeft honich van rosen met water daer venkelsaet in gesoyen is, den fleumatyken om dye maghen van horen humoren te suveren.

Suker van rosen heeft macht te stoppen ende te versterken, daerom eest goet tegen den royen lichaem. Tegen den lichaem van onthouwinge der spisen als men mastike met hem mingt, om te genesene die versweeringe der dermen die gemeynlyc den royen lichaem volget. Tegen walginge is suker van rozen met reechwater goet. Tegen in onmacht gaen ende den hertvanc uut verhittinge der gheesten: Neempt roeswater oft siroep van rosen oft suker van rosen.

Teghen verhittynghe der lever ende hoeftsweer strijct op die lever olie van rozen en aent voirhoot oft die slapen van der hove tegen dander.

Tegen dat wel sweeten oft reensweet waer salvet den lichaem met olie van rosen daer poyer van roy ende witte sandalen in es.

Olie van rosen maken die sommege vervollede een glas met rosen ende olie, dan sal ment in eenen ketel vol werms waters sien.

Teghen sericheit des monts: Neempt honich van rosen met roeswater, minget tsamen ende striket daer op. Tegen in onmacht gaen ende teghen den hertvanc, drynct roeswater ende daer mede sal ment aensicht besprayen. In dye medicinen der oghen sal ment oec doen, Serapio, Pandecta, Avicenna de viribus cordis.

CXIII Rozen. (Rosa) Roos of rosa is koud in de eerste en droog in de tweede graad. Groen en droog is het geschikt als medicijn. Rode rozen moet je kiezen in de medicijnen, van verse (die heten groene rozen) maakt men veel zaken als honing van rozen, suiker van rozen, mulsa van rozen, siroop van rozen, olie van rozen en rozenwater.

Honing van rozen maak je aldus: ‘Neem gezuiverde afgeschuimde honing, dan meng je er fijngesneden rozenbladeren bij en kook het licht’. Suiker van rozen maak je aldus: ‘Neem goed gestampte of klein gesneden rozenbladeren, meng het met wit suiker en zet het zo in de zon’.

Siroop van rozen maak je aldus: ‘Neem het sap van rozen en meng het met wit suiker bij het vuur’. Zo vers gemaakt en warm is dit goed voor de flegmatieke en licht geraakte die vanwege de vertering of ontbinding van de geesten krachteloos zijn. Tegen hetzelfde is suiker van rozen goed, vooral de licht geraakte, maar de flegmatieke geef je mulsa (dat is rozenwater die van rozenhoning gemaakt is) of je geeft rozenhoning met water waarin venkelzaad gekookt is, de flegmatieke om hun maag van vocht menging te zuiveren.

Suiker van rozen heeft de kracht om te verstoppen en te versterken en daarom is het goed tegen rodeloop. Als je er mastiek bij mengt is het goed tegen de loop van onthouding van eten (1) en om de verzweringen van de darmen te genezen die gewoonlijk op rodeloop volgt. Tegen walgen is suiker van rozen met regenwater goed.

Tegen het in onmacht gaan en hartkrampen die uit verhitting van de geest komen: ‘Neem rozenwater of siroop van rozen of suiker van rozen’.

Tegen verhitting van lever en hoofdpijn strijk je op de lever olie van rozen en tegen hoofdpijn strijk je het aan het voorhoofd of de slapen van het hoofd.

Tegen erg zweten of flink zweten zalf je het lichaam in met olie van rozen waar poeder van rood en wit sandaalhout in is.

Olie van rozen maken sommige door een glas met rozen en olie te vullen en het dan in een ketel vol warm water te laten koken.

Tegen zeerheid van de mond (2): ‘Neem honing van rozen met rozenwater, meng het tezamen en strijk het daar op’.

Tegen het in onmacht gaan en tegen hartkramp drink je rozenwater en daar mee moet je ook het gezicht besproeien.

In de oogmedicijnen moet je het ook doen, Serapio, Pandecta en Avicenna in de viribus cordis.

CXV Radijs of raffanus es heet ende droghe in den tweden graet. Die wortel es meerder medicinen nut ende meer dan droeghe. Sy heeft macht in te snijden ende te ontbynden. Men maeckt er oximel af aldus: Neempt die wortel, stoet se ende legt se drie daghen in den eeck, dan siet se luttel, alst dye siedynghe ghecleert es doeter honich toe. Dit oxymel is goet tegen die quarteyne ende den daghelijcschen corts. Maer doet men tot die voerghenoemde siedinghe vercleert suker toe, soe wordet sieroep die goet es teghen een daghelijcschen corts van soute flumen, oft teghen die ompuere tercyane als van colera ende fleuma te gader ghemingt.

Teghen die cou onverteerde humoren in die maghe eedt genoch van radise in eeck ende weinich honichs gheleet, dan drinct lau water, dair na doet een vingher in den mont oft een vere in die olie ghesteken, steckt in den mont om te doen overgheven.

Teghen die hertheit der mylten, siedt dit cruut met alsen in wijn ende olye, legghet soe op die mylte oft op dye blase onder de navel gheleet. Dit selve is goet teghen dye coupisse en die die diffurie, Plaetearius.

Teghen dat sproet in dat aensicht ende alle besmettinghe daer in wasschet aensicht met sappe van den radijse oft met den water daer radijs in ghesoyen is mit ceruse ende weenich honich van rosen ghemingt.

Radijs gheeten maeckt winden ende doet rupsenen, oec doet pissen ende verwermt alst men voer eedt, so doeghet walghen, want het en laet die spise niet te gronde dalen, doet se opwert gaen, als men nae dy spijse neempt, soe morwet den lychaem ende doet die spijse neerwerts dalen.

Als men dye wortel van radijse in spisen coeckt, soe is sy goet int hoot ende den groven humoren die in di borst vergheert sijn.

Oeck eest bequaem teghen die watersucht van couder saken.

Teghen dat uut vallen van den hare, minghet dat sap van radise met meel van lolium (dats bolrick ende wast int corenende es ront saet) dit doet haer wassen.

Radijssap oft die siedinghe daer af ghegorghelt is goet teghen dye squinancie (dats een apstonie in die keele) Serapio.

CXV Radijs. (Raphanus sativus) Radijs of Raphanus is heet en droog in de tweede graad. De wortel is het nuttigste in de medicijnen en is meer dan droog. Het heeft de kracht om in te snijden en te ontbinden. Je maakt er zo een oxymel van: ‘Neem de wortel, stamp het en leg het drie dagen in azijn, dan kook je het weinig en als het kooksel gezuiverd is doe je er honing bij’. Deze oxymel is goed tegen vierde daagse malariakoorts en de dagelijkse koorts. Maar doe je gezuiverd suiker bij dit voor genoemde kooksel dan wordt het een siroop die goed is tegen een dagelijkse koorts die van zoute slijm komt of tegen onzuivere derdedaagse als diegene die tezamen van rode gal en slijm komen.

Tegen koude onverteerde levenssappen in de maag eet daarvoor genoeg radijs die in wat azijn en wat honing gelegen heeft, dan drink je lauw water en daarna doe je een vinger in de mond of een veer, in olie gestoken, en steek die in de mond om over te geven.

Tegen hardheid van de milt kook je dit kruid met alsem in wijn en olie en leg het zo op de milt of op de blaas onder de navel. Hetzelfde is goed tegen aandrang tot waterlozing en de dysurie, Platearius. Tegen sproeten in het aangezicht en alle verdere besmettingen was je het aangezicht met het sap van radijs of met het water waar radijs in gekookt is en dat met bloem van lood en wat honing van rozen gemengd is.

Als je radijs eet veroorzaakt het winden en laat het oprispen, ook laat het plassen en verwarmt het. Als je het voor het eten eet dan laat het walgen want het laat het eten niet naar beneden dalen maar laat het omhoog gaan. Als je het na het eten neemt dan vermurwt het ‘t lichaam en laat het eten naar beneden gaan.

Als je de wortel van radijs in eten kookt dan is het goed voor het hoofd en de grove levenssappen die in de borst bijeen zitten.

Ook is het goed tegen waterzucht die van koude zaken komt.

Tegen het uitvallen van het haar meng je het sap van radijs met het meel van Lolium (dat is bolderik (1) en groeit in het koren) en heeft rond zaad, dit laat het haar groeien.

Als je radijssap of het afkooksel daarvan gorgelt is het goed tegen squinancie (dat is een blaar in de keel) Serapio.

CXVI Radix is te verstaen voer tam oft domesticum, radise, als Simon Ianuensis int woirt van radix seeghet, radix oft die wortel van tam radijs is heet ende droge in den derden graet ende is der medycinen nut. Dat cruut hier af heetet oec radijs, die wortel dees tams radijs heeft macht ghelic int capittel hier voer gheseet heeft. Teghen die selve sieckten, teghen alsulcke saken ende op die selve manyeren, maer nyet so crachtich, Platearius.

Die wortel dees radijs is goet tegen dat gravele sonderlinge dat water daer af. Oec dat water al lau genomen dan met oec der veren oft met een eykenblat in den mont ghekeetelt doet walghen. Tam radijs oft rafanus domesticus heet radix, maer dat wi radijs oft rafanus heeten es rafanus agretis, dats wilt radijs, Pandecta.

Die bladers van radijse in spijse ghenomen sijn contrarie der fenine, die wortele oec nuchteren genomen in spise oft in drancke geven groet gesonde, mair si maken opblazinge, oprusinghe die stinckende es.

Dat saet hier af doet pissen ende morwet den lichaem.

In spijsen die wortel gesoyen is goet den pusicis (dats die sweeringhe in dye longhene hebben) waer met sij hoers lijfs quijt werden ende ruymt die borst van flumen.

Die siedinghe der wortelen mit oximel ghenomen doet walghen, ende met honich ghemingt den mont ghewasschen gheneset die stinckinghe des monts.

Die wortel in water gesoyen verdrijft die doy verwe des aensychts ende bedwinghet die cracht der ghefeninder paddenstoelen.

Oeck ghedroncken daert saet in ghesoyen es, mindert die milte.

Dat cruut van radijse met hoemsche ghesoien op den lychaem gheleet es goet teghen die watersucht ende gheneest die milte.

Pandecta seet, wij hebben dicke bevonden als men dees plante met den sappe van der ghersten tot dat se verwandelt siedt ende gheeft te dryncken, dat so grote macht heeft teghen couwe sieckten der borst die van grove humoren comen. Dat saet van radijs is teghen fenijn als tijriaca of driakel.

Seracenna uut der macht van Vasis seet dat hy bevonden heeft voer warachtych dat water van tam radijs op een scorpioen gheduwet maeckt dat scorpioen omberuerlijc, dat swillet ende barst opppe in midden. Serapio.

CXVI Radijswortel, mierikswortel. (Armoracia rusticana) Onder de naam wortel wordt begrepen de tamme of gekweekte radijs zoals Simon Ianuesis in het woord van radix gezegd heeft. Radix of de wortel van de tamme radijs is heet en droog in de derde graad en is nuttig als medicijn. Het kruid hiervan heet ook radijs, de wortel van deze tamme radijs heeft dezelfde krachten als de vorige. Tegen dezelfde ziekten, tegen al zulke zaken en op dezelfde manier, maar niet zo krachtig, Platearius.

De wortel van deze radijs is goed tegen niergruis en vooral het water ervan. Ook als je het water lauw neemt en dan met een veer of een eikenblad in de mond kietelt laat het je overgeven.

De mierikswortel of Raphanus domesticus heet radix, maar de wilde radijs of Raphanus heet Raphanus agrestis, dat is wilde radijs, Pandecta. Als je de bladeren van mierikswortel in eten neemt is het tegengesteld aan het venijn. Ook als je de wortel nuchter neemt of het in eten of drinken geeft is het een goed en gezond eten, maar het maakt stinkende opblazingen en oprispingen.

Het zaad hiervan laat plassen en vermurwt het lichaam.

Als je de wortel in eten kookt is het goed tegen pusicis (dat is dat je zweren in de longen hebt) waarmee je het uit het lijf kwijt wordt en de borst opruimt van slijm.

Het kooksel van de wortels dat je met oxymel neemt laat over geven. Het stinken van de mond ga je tegen door het met honing te mengen en daarmee de mond te wassen.

Als je de wortel in water kookt verdrijft het de bleke kleur van het aangezicht en bedwingt de kracht van venijnige paddenstoelen.

Ook als je drinkt van het water waar het zaad in gekookt is vermindert het de milt.

Het gewas van radijs dat met heemst gekookt en op het lichaam gelegd is goed tegen waterzucht en geneest de milt.

Pandecta zegt dat we dikwijls ondervonden hebben dat als je deze plant met het sap van gerst kookt totdat ze veranderd zijn en te drinken geeft dat het zo’n grote kracht heeft tegen koude borstziekten die van grove levenssappen komen.

Het zaad van radijs is tegen venijn net als teriakel of raapzaad.

Seracenna uit de macht van Rasis zegt dat hij voor waar ondervonden heeft dat als je het water van de tamme radijs op een schorpioen duwt dat de schorpioen dan onbeweeglijk blijft, dat het opzwelt en openbarst in het midden. Serapio.

CXVII Rute of ruta is heet ende droghe in den derden graet. Ende es tweederlei als tamme ende wilde, de welcke wylde heet pigamum, die is het ende droghe in den vierden graet, die blayers bertram met dye zaden der wijlder sijn den medicine nut. Rute heevet macht te openen den wech der orinen, tontbyndene ende te verterene. Poyer van rute met bertam in den noese geblasen treckt die flumen uut die hersene ende suvert, dairom eest goet tegen die vallende siecte ende tegen andere ontsteltenissen der hersene uut flumen. Tot dit selve sonderlinge teghen die vallende siecte: Neemt wijn daer rute, pionie, rosemarine in gesoyen es. Wijn daer rute in gesoien is gedroncken, is goet tegen dat gebreec des gesichtes.

Tegen den tantsweer, wast den mont met wine daer rute met bertram in gesoyen sijn. Tegen iechte der leden: Neempt wijn daer rute, beversijn ende herba paralisus in ghesoyen sijn. Teghen dat lanckevel ende colicam: Neempt sap van ruten met weinich poyers van sporie en honich tsamen ghemingt.

Teghen tenasmonem (dats appetijt van schijten, sonder connen geschiten) siedt op die rute, wollecruit in wijn ende olye ghesoien tsamen al werm.

Teghen verstoppinghe der lever ende der mylten: Neempt wijn daer rute, alsene, die scorse van tamariscus met brembloemen in ghesoyen. Teghen die coupisse ende die diffurie, legt daer op rute ende dille in wijn ende olye ghesoyen. Om dye stonden te doen comen, om die doye vrucht ende dat velleken daer si in rust uut te dryven: Neempt trifera met den sap van ruten. Dat selve doet oeck dat sap van rute in den mont ghenomen, oft van onder met mirren doeghet in die moyer.

Teghen dye leepe oft roy oghen, minghet thucia met den sap van ruten.

Teghen fenijn dat ghedroncken es, drinckt wijn daer rute in ghesoyen is. Teghen fenineghe beeten, plaestert rute op die beeten.

Is iemant met groen rute omgort, hij mach sekerlic gaen om den baseliske te doden, Serapio, uut der macht van Vasis.

Rute is van die dinghen die goet sijn op gheswillen ende opblasinge.

Si doet oeck die oncuyscheit ende doet pissen, oec die stonden comen.

CXVII Ruit. (Ruta graveolens en de wilde Peganum harmala) Ruit of Ruta is heet en droog in de derde graad. Er zijn twee soorten van als een tamme en een wilde die Peganum heet, die is heet en droog in de vierde graad, de bladeren van bertram met de zaden van de wilde zijn in de medicijnen nuttig. Ruit heeft de kracht om de urineweg te openen, te ontbinden en te verteren.

Het poeder van ruit met bertram dat je in de neus blaast trekt slijm uit de hersens en zuivert die en daarom is het goed tegen vallende ziekte en tegen andere ontsteltenis van de hersens die van slijm komen. Tegen hetzelfde en vooral tegen vallende ziekte: ‘Neem wijn waar ruit, pioen en rozemarijn in gekookt zijn’. Als je wijn drinkt waar ruit in gekookt is, is dit goed tegen het gebrek van het gezicht.

Tegen tandpijn was je de mond met wijn waar ruit met bertram in gekookt zijn. Tegen jichtige leden: ‘Neem wijn waar ruit, bevergeil en Primula veris in gekookt zijn’.

Tegen onderbuikspijn en koliek: ‘Neem het zaad van ruit wat gemengd is met wat poeder van schijtkruid en honing’.

Tegen tenasmonem (dat is naar toilet willen gaan zonder te kunnen) zit op warme ruit die met wolkruid in wijn en olie tezamen gekookt is. Tegen verstoppingen van de lever en van de milt: ‘Neem wijn waar ruit, alsem, de schors van Tamarisk en brembloemen in gekookt zijn’.

Tegen aandrang tot waterlozing en dysurie leg je daar ruit en dille op die in wijn en olie gekookt zijn.

Om stonden te laten komen en om de dode vrucht en de moederkoek uit te drijven: ‘Neem trifera met het sap van ruit. Hetzelfde doet het ook als je het sap van ruit in de mond neemt of vanonder doe je het met mirre in de baarmoeder’.

Tegen druipende of rode ogen meng je tuchia met het sap waar ruit in gekookt is.

Als je gif gedronken hebt drink je wijn waar ruit in gekookt is. Tegen venijnige beten pleister je ruit op de beten.

Is iemand met groene ruit omgord dan kan hij volgens Serapio uit de macht van Rasis er op uit trekken om de basiliek te doden.

Ruit is van die dingen die goed zijn op gezwellen en oprispingen.

Het doodt ook de onkuisheid en laat plassen, ook de stonden komen.

CXVIII Rosenmarijn of arbor marie of roos marinus, es heet ende droeghe, som segghen in den derden als Pandecta, uut dye macht van Mesue. Rosemarijn es veelderhande, maer dye cracht van allen is ghelijc. Want het verwandelet, het morwet, het droeghet af ende het snijt inne. Teghen duisternisse des gesichts die uut grover vochticheit comet: Neempt sap van rosemarijn met honychwater.

Teghen den bloedighen lichaem van spenen comende, maeckt een plaester van rosemarijnblaeieren ende weegbreezap. Dat selve daer toe hoemschwortel ghemingt saecht heete apstonien van den eerse ende doet die verheven spenen minderen ripende oeck apstonien die quat om heilen sijn.

Teghen die gheel vrouwe: Neempt wijn daer rosenmarijnblayeren, herstonghe, bernaydse in ghesoyen sijn.

Teghen crimpsel in den buyck, drinckt wijn dair rosemarijne ende paridane in ghesoyen sijn.

Om te doen pissen ende die stonden te doen comen: Neempt wijn daer rosemarijn, venkelsaet, peercelsaet ende bivoet in ghesoyen zijn.

Dat sap van rosemarijn met venkelwater ende tuchia tsamen een medicijn gemaect, scerpet ghesichte. Dat saet ghedroncken doet dyt selve. Dat heel cruut van rosemarijne met calamentum in wijn ende olie ghesoyen, daer mede dat lichaem ghestreken, doet sweeten alsoe eest goet teghen dye watersucht.

Teghen die vallende sieckte: Neempt wijn daer rosemarijne ende rute in ghesoye es, daer toe weynich pepers ghedaen.

Teghen dat fleerfijn in den voet: Neempt poier van rosemarine, meel van lolium (dats bolrijck) oft semelen, mingt se met den sap van adeck ende weynich eeckx.

Teghen den hoetsweer, wasschet hoeft mit water daer rosemarijne, mageleine ende die blomen van sticados arabicum in ghesoyen es, dat is oec den hersenen goet.

Teghen dat in onmacht gaen: Neemt diantos met wijn gemingt daer rosemarijn in gesoyen es. Teghen die vochticheit van den oghe: Neempt wijn daer rosemarin in gesoyen is met luttel bertram, dien ghegorghelt.

Teghen pijne der dermen van winden: Neempt wijn dair rosemarijn met comijn in ghesoyen es. Om die stonden te crighen ende om te ontfanghen, wast omtrent die heimelicheit met eender sponcien in water daer rosemarijn met melissen in gesoien is, Serapio.

CXVIII Rozemarijn. (Rosmarinus officinalis) Rozemarijn, Arbor marie of Ros marinus is heet en droog, sommige zeggen in de derde graad, zoals Pandecta uit de kennis van Mesue. Er zijn veel rozemarijnsoorten, maar de kracht van allen is gelijk. Want het verandert, het vermurwt, het droogt af en het snijdt in.

Tegen blindheid die uit grove vochtigheid komt: ‘Neem het sap van rozemarijn met honingwater’.

Tegen bloedige loop die van aambeien komt maak je een pleister van rozemarijnbladeren en weegbreesap. Hetzelfde maar dan met heemstwortel gemengd verzacht de hete blaren van de aars en laat de verheven aambeien verkleinen, rijpt ook blaren die slecht genezen. Tegen geelzucht: ‘Neem wijn waar rozemarijnbladeren, hertstongen en bernagie in gekookt zijn’.

Tegen krampen in de buik drink je wijn waar rozemarijn en glaskruid in gekookt zijn.

Om te laten plassen en de stonden te laten komen: ‘Neem wijn waar rozemarijn, venkelzaad, peterseliezaad en bijvoet in gekookt zijn’.

Van het sap van rozemarijn met venkelwater en tuchia samen maak je een medicijn die het gezicht verscherpt. Als je het zaad drinkt heeft dit dezelfde werking.

Door het hele gewas van rozemarijn met steentijm in wijn en olie te koken en daar het lichaam mee te bestrijken laat het je zweten en is het zo goed tegen waterzucht.

Tegen vallende ziekte: ‘Neem wijn waar rozemarijn en ruit in gekookt zijn, daar doe je nog bij wat peper bij’.

Tegen jicht in de voet: ‘Neem poeder van rozemarijn, meel van lolium (dat is bolderik (1) of zemelen en meng het met het sap van kruidvlier en wat azijn’.

Tegen hoofdpijn was je het hoofd met water waar rozemarijn, majoraan en de bloemen van Lavendula stoechas in gekookt zijn, dat is ook goed voor de hersens.

Tegen het in onmacht gaan: ‘Neem Adiantum die met wijn gemengd is waar rozemarijn in gekookt is’.

Tegen tranende ogen: ‘Neem wijn waar rozemarijn in gekookt is met wat bertram en gorgel daar mee’.

Tegen pijn van de darmen die van winden komen: ‘Neem wijn waar rozemarijn met komijn in gekookt is’.

Om de stonden te krijgen en om te ontvangen was je je omtrent de schaamstreek met een spons in water waar rozemarijn met melisse in gekookt is, Serapio.

CXIX Rapen oft rapa is heete in den tweeden graet ende nat in den iersten graet. Sy doen voeden meer dan ander cruiden, maer sy sijn swaer te verterene, makende morwe ende opgheblasen vleesche, om haer winden ende opblasinghe, daerom vermeerderen si sperma ende beroeren oncuischeyt hoe sij langher sien hoe si bat voeden ende min letsels hebben. Men sal se met vet vleesch sieden.

Teghen dat fleerfijn in den voet ende teghen die artetike, wast men eender sponcien in die siedinghe van rapen ghedaen die plaetsen daer pine es.

Wijn daer tamme rapen in ghesoden sijn es goet teghen beten der serpenten. Oeck daerop ghestreken buten helpt seere.

Rapen blasen oppe ende maken vochticheyt oft sperma in den mensche.

Rapen sijn tweederleye als tamme die gheseet sijn ende wilde die heeten rapolla nae Pandecta, welcx sap es goet teghen crupende ende bijtende apstonien als herpestiomeum es, in fistelen oft lopende gaten ghestreken help se ghenesen.

Dat saet hier af is den fenijnen driakel.

Rapen ghecoect ende gheeten, maken wynden ende berueren tot oncuischeit, makende oeck vermeerderinghe van sperma.

Die siedinghe van rapen gheleet op die clievinghe van coutheiden ende opt fleerfijn in die voeten helpt. Een plaester van rapen ghebroken mit den sap van adeck doeghet selve.

Teghen versworen clievinghe die van coutheiden comen, hoelt een raep uut in welc hol doet morw was met olye van rosen ende sedt se op heet asschen, latende soe seer warm worden ende besicht dit daer op want het helpt sere.

Om te pissen coeckt die bladers van rapen met peercelle ende bornaydse in vleeschsop ende eetet raepsaet.

Doet men in confexien van driakel die men teghen fenijn maeckt, dat saet doet men in medicynen die dat aensicht suveren als mit meel van lupinen in meel van bonen ende ceruse in water ghemingt. Hets oeck een ander manier van rapen die clein als fighen te worden, maken se winden ende hoir wortel is minder dan andere rapen, Serapio.

CXIX Rapen. (Brassica rapa) Rapen of raap is heet in de tweede graad en nat in de eerste graad. Ze voeden meer dan andere kruiden maar ze zijn moeilijk te verteren, maken murw en opgeblazen vlees vanwege hun winden en oprispingen, daarom vermeerderen ze sperma en verwekken onkuisheid. Hoe langer je ze kookt hoe meer ze voeden en hoe minder letsel dat ze hebben. Je zal ze met vet vlees koken.

Tegen jicht in de voet en tegen artritis/ artrose: ‘Was je met een spons in het afkooksel van rapen en leg het op de plaatsen waar pijn is.

Wijn, waar tamme rapen in gekookt zijn, is goed tegen serpentbeten. Ook als je het daarop strijkt aan de buitenkant helpt het zeer. Rapen blazen op en maken vochtigheid of sperma in de mens.

Van rapen zijn er twee soorten als de tamme waarvan verteld is en wilde die naar Pandecta rapolla genoemd wordt waarvan het sap goed is tegen kruipende en bijtende blaren als herpestisiomeum en als je het in fistelen of lopende gaten strijkt helpt het om te genezen.

Het zaad hiervan is de venijnige driakel.

Als je rapen kookt en eet maakt het winden en verwekt tot onkuisheid, het maakt ook vermeerdering van sperma.

Het kooksel van rapen dat op de kloven van koudheden en op jicht in de voeten gelegd wordt helpt. Een pleister van gebroken rapen met het sap van kruidvlier doet hetzelfde.

Tegen verzworen kloven die van koudheden komen hol je een raap uit in en in die holte doe je murwe was met olie van rozen en zet dit op hete as, laat het zo zeer warm worden en gebruik het erop want het helpt zeer.

Om te plassen kook je de bladeren van rapen met peterselie en bernagie in vleessop en eet je raapzaad.

In gekonfijte mengsels tegen het venijn doe je driakel, het zaad doe je in medicijnen die het aangezicht zuiveren als je het met meel van lupinen, met meel van bonen en met bloem van lood in water mengt.

Er is ook een ander soort van rapen die zo klein als vijgen worden, die maken winden en haar wortel is volgens Serapio kleiner dan de andere rapen.

CXX Aelbesien of ribes es cout ende droghe in den tweeden graet. Hets een crudeken waer af die vrucht es roet. Ende suet met suericheyt ende stipticiteit, daerom eest dat die maghe vercoelt, benemende den camerganc, dat overgheven ende den dorst. Rosde ribes, dat sap van aelbesien es goet teghen den hertvanck, teghen dat overgheven ende teghen den camerganc van colera, het doet appetijt (dats begherlicheit hebben) van spisen, midts zijn coutheit. Dat sap van ribes wordet uutghedout van die besien als sij ghestoten worden, dan siedt mij die uutdouwinghe tot dat si dicke es, dees dicheyt heet sap van aelbesien. Dat welke is goet teghen den dorst die van hitte of van colera coempt. Oeck eest goet teghen die pocken ende magher soch ende dierghelicken.

Die manier van den sieroep van ribes is als van syroep de barberus, dat cout ende droghe is. Siroep van ribes (dats van aelbesien) maeckt men aldus: Neemt des saps van aelbesien I pont, des saps van bernaydsen III pont, weegbresaet, queappelensaet elckx II dragma, syedt se met weinich eeckx, dat derden deel versoden si, alst gecleert es doet er wit suker toe dat ghenoch si ende maket siroep. Teghen die hitten der corts ende teghen den lichaem van colera, oeck es hy teghen die pestilencie goet, ghegeven met sukerwater ende blust den dorst.

Dat sap van aelbesien in den mont ghehouden verdoeft die tanden.

Dat sap met weegbrewater ghedroncken es goet teghen die speenen ende teghen dronckenheit, Serapio en Pandecta uut der macht van Rasis. Aelbesien sijn cout ende droghe ende si stoppen den lichaem, die selve uut der macht van Mesue. Sy sijn cout ende droghe in den tweeden graet, dat sap oeck.

Dat sap van aelbesien es ghelijck den sap der suerheyt van citrum, dwelck blust die hitte der coloren ende die overdadicheit oft welheit des bloets ende es goet der pestilencien oft hoeren apstonien.

Dat sap van aelbesien met den poyer van tuthia ghemingt scerpet ghesichte, oeck es dat sap goet teghen den hoofsweer uut coutheiden.

CXX Aalbes. (Ribes rubrum) Aalbes of Ribes is koud en droog in de tweede graad. Het is een kruidje waarvan de vrucht rood is. En het is zoet met zurigheid en bitterzuurheid, daarom verkoelt het de maag, beneemt de kamergang, het overgeven en dorst. Rode Ribes, het sap van de aalbes is goed tegen hartkramp, tegen het overgeven en tegen het naar toilet gaan van rode gal, het laat appetijt (dat is trek krijgen in eten) krijgen vanwege zijn koudheid. Het sap van Ribes wordt uit de bessen geduwd als ze gestampt worden, dan kook je dat wat je uitgeperst hebt totdat het dik is en deze dikte heet sap van aalbessen. Dat is goed tegen dorst die van hitte of van rode gal komt. Ook is het goed tegen pokken, als je weinig zog hebt en dergelijke.

De siroop van Ribes is als van siroop van Berberis die koud en droog is. Siroop van Ribes (dat is van aalbessen) maak je aldus: ‘Neem een pond sap van aalbessen; drie pond bernagiesap; weegbreezaad en kweeappelenzaad, van elk twee maal 3,9 gram; kook het met wat azijn totdat een derde deel verkookt is en als het gezuiverd is doe je er wit suiker bij zoveel als genoeg is en maak je een siroop’. Dat is goed tegen hitte van koorts en tegen loop van rode gal. Ook is het goed tegen pest. Als je het met suikerwater geeft stilt het de dorst.

Als je het sap van aalbessen in de mond houdt maakt het de tanden dof.

Het sap dat met weegbreewater gedronken wordt is goed tegen aambeien en tegen dronkenschap volgens Serapio en Pandecta uit de macht van Rasis. Aalbessen zijn koud en droog en ze stoppen de loop, dit uit de macht van Mesue. Ze zijn koud en droog in de tweede graad, het sap ook.

Het sap van aalbessen is net als het sap en de zuurheid van citroenen die de hitte van rode gal en de overdadigheid of weligheid van het bloed blussen en is goed tegen pest of haar blaren.

Het sap van aalbessen dat met het poeder van tuthia gemengd wordt scherpt het gezicht, ook is het sap goed tegen hoofdpijn dat uit koudheid stamt.

CXXI Meede daer men me verwet oft tintectorum is heet ende droge in den II graet, so vele meesters segge. Mer Averoys in syn colliget seet dat si is heet ende drog in den III graet. Mede es twederlei als tamme oft die meerder ende wilde oft dye mynder. Dye meerder es dye di meeste bladers heeft ende es oec van minder cracht. Mede heeft macht te sterken uut hoer ponticiteyt oft scerpicheyt ende diuretica (dats de wech der orine te openen) uut hoerder bitterheit. Teghen crancheit der magen ende der leveren uut ontbindingen of relaxacie: Neemt wijn daer meede met mastijke in gesode is. Maect oec een plaester op die mage van poyer der wortelen van mede, van poyer van galegaen, van mastike met olye ende was om die stonden te doen comen, die doye vrucht ende dat velleken dair si in rust. Sommege geven dat poier deser wortelen van meede met mellicratum (dats wijn met water ende honych) dengenen de pine lancx de hope nederwerts hebben ende den iechtigen.

Tegen pine der oren, doget sap van mede in die ore met solfer.

Pandecta, die cracht van der wortelen van meede suvert dye lever ende die mylte, openende hoer verstoppinge, si doet die stonden seer comen en veel water maken, si droegt af getimpertlic alle dingen die af droginge behouen. Daerom eest der witte morpheem (dats witte pleckinge), mingende dat poier der wortelen met poyer van aloe, epatica met sap van loec ende weinich honich, daer mede salvende.

Die wortele dees cruuts es roet, daerom heet se rubea, als si gedroncken wordt, te weten dat sap daer af met mellicratum, so eest goet tegen die gele vrou, tegen die sciatica ende tegen die iecht, oec doet se grove pissen maken, iae mellicht bloet, daerom eest goet daer mede mastike mingen, Serapio int selve capittel.

CXXI Mede. (Rubia tinctoria) Mede waar je mee verft of Tinctoria is zoals vele meesters zeggen heet en droog in de tweede graad. Maar Averoys in zijn colliget zegt dat het heet en droog is in de derde graad. Er zijn twee soorten van mede als tamme of grotere en wilde of kleinere. De grotere is diegene die meer kransblaadjes heeft en is ook van mindere kracht. Mede heeft de kracht om te versterken vanwege haar wrangheid of scherpheid en is diuretica (dat is dat het de urineweg opent) uit haar bitterheid.

Tegen ziekte van de maag en van de lever uit ontbinding of ontspanning: ‘Neem wijn waar mede met mastiek in gekookt is’.

Om de stonden, de dode vrucht en de moederkoek te laten komen doe je een pleister op de maag dat van het poeder van de wortels van mede met het poeder van galigaan gemaakt is en met mastiek, olie en was.

Sommige geven het poeder van deze wortels van mede met mellicratum (dat is wijn met water en honing) aan diegene die pijn langs de heup naar beneden hebben en aan de jichtige.

Tegen oorpijn doe je het sap van mede in de oren met zwavel.

Pandecta, de kracht van de wortels van mede zuivert de lever en de milt, opent haar verstopping, het laat de stonden goed komen en maakt veel water, het droogt geleidelijk aan af alle dingen die afdrogen behoeven. Daarom is het tegen witte morfeem (dat zijn witte plekken) meng daartoe het poeder van deze wortels met het poeder van Aloë epatica, met het sap van knoflook en wat honing en daar mee zalf je.

De wortel van dit kruid is rood en daarom heet het Rubea. Als het gedronken wordt, te weten het sap daarvan met mellicratum, is het goed tegen geelzucht, tegen ischialgie en tegen jicht, ook maakt het een grove plas, ja, zelfs met licht bloed en daarom is het goed om daar mastiek bij te mengen volgens Serapio in hetzelfde kapittel.

CXXII Nachtscay oft solatrum oft strignum, is cout ende droge in den tweden graet. Ende es vierderleiede, die een dair af eedt men dye ander niet. De men eedt dye hetet tamme ende es een cruyt niet groot hebbende veel riserkens wair af dye bladeren sijn den bladeren van basilike gelic, hoir saet is ront, groen oft swert, maer alst rijp wordt, wordet roet. Als ment brect vindt men daer in wel vochticheit, den smaec daer af is stiptike. Nachtscaye is tsamen gesedt van versceiden cracht seet Serapio, want in hoer sijn tweederhande gedaenten als eerdrechticheit ende waterechtycheit.

Teghen sweerenne scorftheit ende ioecsele maect van dye bladers van nachtscaie, van partike met eeck ende sout een plaestere, dese plaester verwandelt oec apstonien ende blust dye opblazige der magen.

Tegen hootsweer van couder saken legt er buten op sap van nachtscae.

Tegen erispille oft ander vierige of colerike apstonyen, mingt dat sap met cerusen, met gouscuim, met olye van rosen ende weinich eecx. Alst geminget wordt met brode so eest goet tegen sweringe scorftheit.

Een poppeken of een manier van een clistier van den sap van nachtscaye ende den sap van weegbre met poyer van bolus armenus is goet tegen die vochticheit uut der moiere lopende. Tegen verstoppinge der milten en der lever is sonderlin goet siroep van den sap van nachtscaie met den sap van hertstonge ende met suker gemaect, als hi ghecleert es daer toe mingende rebarbe oft die is beter: Neemt sap van nachtscaien III dragma, rebarbe I dragma, spica gardi scrupel ½, suker ½ dragma, die te breken zijn sal men breke ende geven drincken.

Tegen heete apstonien der magen of der leveren oft der dermen is seer gepresen sap van nachtscaye met tijseine.

Tegen verhittinge der leveren, doet een stuc liwaets in dat sap van nachtscaien ende doget dick op dye lever, dat selve is goet tegen colicam oft dat fleerfijn in den voet. Oft dat cruyt gestoten met olye oft water van rosen daer op gedaen. Tegen hete apstonien int beghinsel, legt daer op nachtscaye ghestoten met eeck om wederom te slane.

Nachtscaye neemt men selden voer voetsel, maer als die medicine om te vercoelen dick, Serapio, Pandecta.

CXXII Nachtschade. (Solanum nigrum) Nachtschade, Solanum of Strignum is koud en droog in de tweede graad. Er zijn vier soorten van, (1) de ene eet je en de andere niet. Die je eet wordt de tamme genoemd. Het is een kruid dat niet groot is met vele twijgjes waarvan de bladeren op die van basilicum lijken. Haar zaad is rond, groen of zwart, maar als het rijp wordt dan kleurt het rood. Als je het breekt vind je daar een vochtigheid in, de smaak daarvan is zuurachtig. Nachtschade is tezamen gezet van verschillende krachten, zegt Serapio, want in haar zijn twee soorten gedaanten als aardachtig en waterachtig.

Tegen zwerende schurft en jeuk maak je van nachtschadenbladeren met zuring, azijn en zout een pleister, deze pleister verandert ook de blaren en blust de oprispingen van de maag. Tegen hoofdpijn die van koude zaken komt leg je het sap van nachtschade er aan de buitenkant op.

Tegen erisypelas of andere vurige of galachtige blaren meng je het sap met bloem van lood, met goudschuim, met olie van rozen en wat azijn. Als het gemengd wordt met brood is het goed tegen zwerende schurft.

Een popje op een manier van een klysma van het sap van nachtschade dat met het sap van weegbree en poeder van bolus armeniacum gemengd is is goed tegen vochtigheid die uit de baarmoeder loopt.

Een bijzonder goed middel tegen verstoppingen van de milt en van de lever is de siroop die van het sap van nachtschade, het sap van hertstongen en suiker gemaakt is nadat het gezuiverd is meng je daar rabarber bij of wat nog beter is: ‘Neem van het sap van nachtschade drie maal 3,9 gram; van rabarber een maal 3,9 gram; van nardus een half van 1,3 gram; van suiker een half maal 3,9 gram; die je kan breken breek je en geef dit te drinken’.

Tegen hete blaren van de maag of van de lever of van de darmen wordt zeer geprezen het sap van nachtschade met het dikke van het sap.

Tegen verhitting van de lever doe je een stuk linnen in het sap van nachtschade en dit doe je dik op de lever. Hetzelfde is goed tegen koliek of de jicht in de voet. Of je stampt dit kruid met olie of water van rozen en doe het erop.

Tegen hete beginnende blaren leg je daar gestampte nachtschadenbladeren met azijn op en klop hierop.

Nachtschade gebruikt men zelden voor voedsel, maar dikwijls als verkoelend medicijn, Serapio en Pandecta.

CXXIII Spinagie of spinachya is cout ende nat in dat eynde van den ierste graet. Si vermorwet den lichaem ende is goet teghen pine der borst, der longene ende tegen pyne die van colera ende van blode coemet. Hoer voetsel es beeter dan van milde ende hoer machte is bijna gelijck der macht van milde. In hoer beiden is macht af te droge, afte wasschen ende te verwinnen die colere. Men eedt se in pottagie oft men syedt se in versch vleesch.

Si sijn oec goet tegen de pine van den rugge van letsel des bloets comende, si saechten den camerganc ende mellicht, si stiven den stront daerom sal men spinagie daer afscheiden. Eest dat men se oeck beide edt, so sijn se goet den adem, der borst ende der longhene die heet is. Spinagie is een van den besten manieren van wermoese, als men verstopt is dat men in die somer mach nemen, als men aldus maeckt: Neemt spinagie, beete, mylde, lachtike ende bernaydzee, siedt se in versch vleeschsop ende eetet soe. Maer in een lichaem dat seer heet is ende dat meerder vercoelinge behoeft, mach men daer toe doen porcelleine ende daer men meer wilt ter cameren doen gaen. In een lichaem dat verstopt is uut hitten men mach daer toe mingen mercuriael met rosinen. In den winter sal men nemen dees pottagie als: Neemt water, peercelle, clein netelen, venkel ende spinagie, maket als voere. Nemmermeer en eest van noie een ghetimpert lichaem dat rouwe cruden neme anders dan lachtike, porcelleine, bernaidse, in hete tiden om die hitte des bloets ende die brandinge der magen of der leveren te bedwingen, Averroys seet in den V boec sijns colliget, dat vermoesen maken melancolie uut genomen lachtike ende bernaydse, daerom en salmen se niet dicke eeten.

CXXIII Spinazie. (Spinacia oleracea) Spinazie of Spinacia is koud en nat op het einde van de eerste graad. Het vermurwt het lichaam en is goed tegen pijn van de borst, de longen en tegen pijn die van rode gal en van bloeden komt. Haar voedsel is beter dan van melde en haar kracht is bijna gelijk aan de kracht van melde. In hun beiden is de kracht om af te drogen, af te wassen en de rode gal te overwinnen. Je eet het in stamppot of kookt het in vers vlees.

Ze zijn ook goed tegen pijnen van de rug die van het bloedletsel komt. Ze verzachten de kamergang en verlichten, ze stijven de toiletgang en daarom moet je spinazie daarvoor niet gebruiken. Als je ze ook beide eet dan zijn ze goed voor de adem in de borst en de hete longen. Spinazie is een van de warme groenten die als je verstopt bent in de zomer kan eten als je het aldus klaar maakt: ‘Neem spinazie, biet, melde, sla en bernagie, kook het in vers vleessap en eet het’. Maar in een lichaam dat zeer heet is en dat meer verkoeling nodig heeft mag je daar postelein bij doen zodat je meer naar het toilet kan gaan. In een lichaam dat verstopt is uit de hitte van de maag mag je daar bingelkruid met rozijnen bij mengen. In de winter moet je deze stamppot nemen als: ‘Neem water, peterselie, kleine brandnetel, venkel en spinazie, maak het klaar als voor’. Nooit zal een getemperd lichaam verse, rouwe kruiden nemen of het moet sla, postelein of bernagie zijn om in hete tijden de hitte van het bloed en het branden van de maag of van de lever te bedwingen. Averroys zegt in het vijfde boek zijn van zijn colliget dat warme moes zwaarmoedig maakt, uitgezonderd sla en bernagie, daarom moet je ze niet dikwijls eten.