Stellaria

HET X. CAPITEL.

Van de vremde oft bastart-gheslachten van Muer.

Gheslachten.

De onrechte oft vremde gheslachten van Muer, verschillen van de voornoemde oprechte soorten, meest om dat sy ruygh ende hayrachtigh zijn: ende daer-en-boven het maecksel van de Bladeren, ende de verwe van de Bloemkens en komt in sommighe van dese met de voorgaende niet over een.

Ghedaente.

1. De eerste Bastart-Muer pleegh ghemeynlijck op d’ aerde te liggen oft te hucken met haere teere ende swacke Steelkens, de welcke de Kleyne Muer gelijcken. Haer Bladerkens zijn breedachtigh, gemeynlijck aen haer kanten twee kerven oft snedekens hebbende: de Bloemkens zijn purpurachtigh uyt den blaeuwen. De Wortel is teer, dun ende langhachtigh, ende wordt met aenwassende veselinghen oft faselinghen verbreydt. [38]

2. De bladeren van de tweede soorte van Bastart-Muer zijn aen de randen heel ghekerft en gekertelt. Haere Bloemkens zijn oock blaeuw: haer Knopkens, Haeukens oft Teskens daer’t Saet in is, zijn plat, als die van Eerenprijs. De wortel is oock veselachtigh.

3. Het derde gheslacht soud’ de Kleyne Muer gantsch ghelijck wesen; en waer het niet heel ruygh, ende als met hayr bedeckt, ende daer-en-boven meer doncker groen dan de kleyne Muer: want de Stelen ende de Bladeren komen in dit cruydeken gantsch met die over een. De Bloemkens zijn oock wit: de Knopkens van ’t Saet zijn oock als de kleyne Muer: insgelijcks oock de veselachtige wortelen.

4. Het vierde geslacht is het derde heel gelijck, soo veel als de Bladeren, witte Bloemkens ende Saetbollekens aengaet: dan het en huckt soo niet neder, maer heft sy selven recht op; ende is oock noch witter van verwe, ende boven dien met eene taeye lijmachtige vochtigheyt als sap oft dauw bedeckt; de welcke aen de vingeren kleeft, wanneer men die aentast.

Plaetse.

Men vindt dese cruyden over al, oock in ghesaeyde landen, nae dat het koren af ghemaeyt is: maer het vierde gheslacht en wordt soo dickwils niet gevonden.

Tijdt.

De Bastart-Muer bloeydt ende brenght haer saet voordt op den selven tijdt als de andere; dat is in Braeckmaendt ende Hoeymaendt.

Naemen.

1.2. De eerste ende tweede soorte wordt meestendeel oock Morsus Gallinae gheheeten: in ’t Hooghduytsch Hunerbisz; in ’t Fransch Morsgelin, dat is Hoenderbeet.

3.4. De derde wordt van sommige Myos ota ende Auricula muris ghenoemt: sy en is nochtans de rechte Muysen-oor niet. Want sy en heeft gheen blaeuwe bloemen, ende en heeft gheene wortel die eenen vingher dick is; het welck soo soude moeten wesen, nae het segghen van Dioscorides, indien sijne boecken wel gheschreven oft ghedruckt zijn. Ende daerom magh dit cruydt niet alleen voor Bastart-Muer, maer oock voor onrechte Muysen-oor ghehouden worden; als oock de vierde soorte, de welcke van de derde als niet verscheyden en is.

Aerd ende Werckinghe.

Dese cruyden schijnen oock kout ende vocht te wesen; ende daerom met de ander gheslachten van Muer in haer krachten over een te komen.

BIIVOEGHSEL.

Andere gheslachten van Vreemde Muer. Daer sijn sommighe ghewassen, die van Lobel ende andere beschrijvers der cruyden voor soorten van Muer, om haere groote ghelijckenisse met dien, ghehouden worden, oft immers van ’t maeghschap van dien: ende zijn de naevolghende.

1. Cruypende Muysen-ooren. Dit cruydt is de Muer eenighsins ghelijck, maer noch meer de Pilosella; ende alsoo oock de tweede soorte, te weten.

2. Muysen-oor eensdeels cruypende, ende eensdeels opstaende, die boven dien oock eenighe ghelijckenisse met Scorpioïdes hebben. Maer dese sullen wy breeder beschrijven, als wy van Pilosella ende Scorpioïdes sullen handelen.

3 Gehorende Muer, oft Alsine corniculata Clusij, heeft Bladeren die van de Muer ghelijck, maer langher, nochtans korter dan die van ons Koren-roosen, maer langher dan die van de Muysen-oore, staende twee teghen een over. De wortel is seer kleyn, onnut, ende vergaet alle iaer. Inde Mey krijght witachtighe bloemkens; nae de welcke volghen besachtighe doorluchtighe scherpe huyskens oft horenkens, als hanespoorkens, die met lijmachtighe vochtigheydt beset zijn: waer in kleyn swart saedt besloten light. ’T steelken is een palme hoogh, hayrigh, boven in sijde scheuten ghedeylt, met sommighe knoopen oft ledekens, ende groeyt geerne by Salamanca in ’t koren, ghelijck als de Koren-roosen. Het wast oock in Italien tusschen het koren. Dit cruydt en heeft gantsch gheenen smaeck.

4. Hoenderbete met bladers van Onderhave wordt soo van Lobel ghenaemt, om de ghelijckenisse die sy met de gheslachten van Muer heeft: ende hy gheeftse de schilderije van onse eerste Valsche Muer, segghende datse in ’t Engelsch Runing heet, oft Buchvvat, in ’t Latijn Chamadryoïdes repens, ende Alsine media Fuchsij: ende Lappago van Plinius, nae de meyninghe van Anguillara: oft Morsus Gallinae folio Hederulae: ende seydt datse eertijdts voor Elatine van Dodoneus ghehouden wierdt.

5. Ander Hoenderbete met bladers van Onderhave. Van onderste bladerkens, gheveselde wortelkens ende steelkens is dit cruydt ’t voorgaende ghenoegh ghelijck: maer de bladerkens groeyende rondtom den steel zijn rondt ende ghekerft: uyt welcke roodachtighe bloemen van Galiopsis voordts komen, met tusschen-spatie, kroon-wijs. Men vindt die lichtelijck in vele moeshoven van Vlaenderen ende Brabandt, buyten ende binnen Antwerpen.

6. By de gheslachten van Muer vermaent Lobel van een cruydt dat hy maer droogh ghesien en heeft: ’t welck hy Tragopa purpureum Alpinum noemt: het welcke eenen anderhalven duym groot was, ende d’ opperste bladers hadde smal als die van Muysen-oor, maer d’ onderste waren veel korter ende breeder: de wortel was eenen vingher dick: de bloeme gheel, de gheele Languedockse Peerdts-bloemen ghelijckende.

7. Opgaende kleyn Hoenderbete met ghedeylde bladers van Ruyte. Dit lieflijck ende aerdigh cruydeken wordt ontrent Doornick ghevonden in de koren-velden, ende oock elders. Het heeft over al bladerkens aen de tackskens, de voorgaende wat ghelijckende [39] maer diep ghekerft ende verdeylt, soo dat het schijnen bladerkens van Ruyte te wesen. Boven aen de steelkens (die een palm hooghe zijn) groeyen seer kleyne blaeuwe bloemkens van vier bladerkens: daer nae volght het saet met een dobbel huysken, eenighsins ghelijck Mercuriael manneken.

8. Hoenderbete met bladers van Gamander wordt ghevonden in de saeylanden van Brabant, Zeelant ende Vlaenderen, ende is heel kleyn, maer een palm hoogh, eensdeels opstaende, ende eensdeels ligghende, met bladerkens van Gamandel oft Chamedrys: daerom wordt het Alsine foliis Trissaginis in ’t Latijn van den selven Lobel ghenoemt. Het draeght dobbel saet-rooskens, ghelijck d’ ander voorgaende, maer de bloemkens zijn wit. De wortel is insghelijck kleyn, gheveselt, gheelachtigh.

9. Kruypende Muer is van Dodoneus hier nae in ‘t 14. Capitel van sijn 13. Boeck beschreven.

10. Alsine Baetica van Clusius is de Pilosella, diemen Auricula Muris noemt, eensdeels ghelijck: maer heeft purperachtighe bloemkens: wordt somwijlen in vele steelkens verdeelt, ende de bladeren zijn doncker groen, niet hayrigh.

11. Hollandtsche Zee-Muer wast in de Duynen by Egmondt op ’t sandt, tuyght Clusius; ende heeft veel voordt-kruypende tacken, vierkant, met vele bladeren, dick en vol saps, als de Porceleyn bladeren, twee altijdt recht teghen malkanderen staende, seer groen, ende sout: daer tusschen spruyten groenachtighe vijfbladighe bloemkens, met vijf bleecke ghenopte draeykens.

Kort begrijp van verscheyden soorten van Muer.

1. De Eerste is Kleyne oprechte Muer, met bladeren ghedeylt als Ruyte bladeren (misschien een mede soorte van het boven beschreven sevenste gheslacht) van Lobel beschreven. 2. Muer met klevende stelen ende bladeren heeft blaeuwachtighe vette bladeren, de andere Mueren van ghedaente ghelijck; dan te soppen van de steelkens ende dunne hayrkens van de bladeren zijn vol klamme taeye vochtigheydt, daer de Vlieghen vast in blijven. De bloemen en gaen niet open, dan smiddaghs in de heete sonne nae langhe reghenen. 3. VVater-Muer met groote bladeren, van ander Middel-Muer gheheeten. 4 Kleyne Muer met dunne lanckworpighe grijse bladeren. 5 Kleyne Muer met vele gheknopte steelkens ende smalle bladerkens. 6 Kleyne Muer met rondt, maer voor spitse bladeren. 7. Kleyne Muer met lanckworpighe ronde bladeren, voor spitser. 8. Kleynste Muer met rondachtighe bladerkens. 9 Kleyne Muer met groote ende kleyne bladeren door een loopende. 10 Kleynste Muer als een kleyn boomken groeyende, dicht met bladerkens bewassen. 11. Zee-Muer, oft Alsine van Anguillara, is een Anthyllis.

Aerd, Krachten en VVerckinghen.

De Muer die Corniculata oft Ghehorende Muer ghenoemt wordt, is een ghewas sonder smaeck: ende komt van aerd ende kracht met de andere soorten van Muer over een. Haer sap is goedt ghedaen in loopende ooghen, ende verklaert het ghesicht. Het water dat van dit cruydt ghedistilleert is, doet het selve dat het sap kan doen.

HET X. KAPITTEL.

Van de vreemde of bastaardgeslachten van muur. (Stellaria media en Cerastium species?)

Geslachten.

De onechte of vreemde geslachten van muur verschillen van de voornoemde echte soorten meest omdat ze ruig en haarachtig zijn en daarboven komt de vorm van de bladeren en de kleur van de bloempjes in sommige van deze niet met de voorgaande overeen.

Gedaante.

1. De eerste bastaardmuur plag gewoonlijk op de aarde te liggen of te hurken met haar tere en zwakke steeltjes die op die van de kleine muur lijken. Haar bladeren zijn breedachtig, gewoonlijk hebben ze aan haar kanten twee kerven of sneden, de bloempjes zijn purperachtig uit het blauwe. De wortel is teer, dun en langachtig en wordt met aangroeiende vezels of vezeltjes verspreid. [38]

2. De bladeren van de tweede soort van bastaardmuur zijn aan de randen heel gekerfd en gekarteld. Haar bloempjes zijn ook blauw, haar knopjes, hauwtjes of tasje daar het zaad in is zijn plat zoals die van ereprijs. De wortel is ook vezelachtig.

3. Het derde geslacht zou de kleine muur gans gelijk wezen was het niet heel ruig en als met haar bedekt en daarboven meer donker groen dan de kleine muur want de stelen en de bladeren komen in dit kruidje gans met die overeen. De bloempjes zijn ook wit, de knopjes van het zaad zijn ook als de kleine muur en zo ook de vezelachtige wortels.

4. Het vierde geslacht is het derde geheel gelijk zoveel als de bladeren, witte bloempjes en zaadbolletjes aangaat, dan het hurkt niet neer, maar heft zichzelf rechtop en is ook noch witter van kleur en bovendien met een taaie lijmachtige vochtigheid als sap of dauw bedekt die aan de vingers kleeft wanneer men die aantast.

Plaats.

Men vindt deze kruiden overal, ook in zaailanden nadat het koren afgemaaid is, maar het vierde geslacht wordt niet zo dikwijls gevonden.

Tijd.

Bastaardmuur bloeit en brengt haar zaad voort op dezelfde tijd als de andere, dat is in juli augustus.

Namen.

1.2. De eerste en tweede soort wordt meestal ook Morsus Gallinae genoemd, in het Hoogduits Hunerbisz, in het Frans morsgelin, dat is hoenderbeet.

3.4. De derde wordt van sommige Myosota en Auricula muris genoemd, ze is nochtans niet de echte muizenoor. Want ze heeft geen blauwe bloemen en heeft geen wortel die een vinger dik is wat zo zou moeten wezen naar het zeggen van Dioscorides, indien zijn boeken goed geschreven of gedrukt zijn. En daarom mag dit kruid niet alleen voor bastaardmuur, maar ook voor onechte muizenoor gehouden worden, als ook de vierde soort die van de derde als niet verschilt.

Aard en werking.

Deze kruiden schijnen ook koud en vochtig te wezen en daarom komen ze met de ander geslachten van muur in hun krachten overeen.

BIJVOEGING.

Andere geslachten van vreemde muur. Daar zijn sommige gewassen die van Lobel en andere beschrijvers der kruiden voor soorten van muur om haar grote gelijkenis er mee gehouden worden of immers met die verwant zijn en dit zijn de navolgende.

(Myosotis arvensis) 1. Kruipende muizenoor. Dit kruid is de muur enigszins gelijk, maar noch meer de Pilosella en alzo ook de tweede soort, te weten;

(Myosotis stricta?) 2. Muizenoor eensdeels kruipend en eensdeels opstaand die bovendien ook enige gelijkenis met Scorpioïdes heeft. Maar deze zullen we uitvoeriger beschrijven als we van Pilosella en Scorpioïdes zullen handelen.

(Cerastium dichotomum)

3 Gehorende muur of Alsine corniculata Clusii heeft bladeren die van de muur gelijk, maar langer, nochtans korter dan die van onze korenrozen, maar langer dan die van de muizenoor en staan twee tegen over elkaar. De wortel is zeer klein, onnut en vergaat elk jaar. In mei krijgt het witachtige bloempjes en daarna volgen besachtige, doorluchtige, scherpe huisjes of horentjes als hanenspoortjes die met lijmachtige vochtigheid bezet zijn waarin klein zwart zaad besloten ligt. Het steeltje is een acht cm hoog, harig, boven in zijscheuten gedeeld met sommige knopen of leden en groeit graag bij Salamanca in het koren, (gelijk als de korenrozen) het groeit ook in Italië tussen het koren. Dit kruid heeft gans geen smaak.

(Veronica hederaefolia) 4. Hoenderbeet met bladeren van onderhave wordt zo van Lobel genoemd om de gelijkenis die ze met de geslachten van muur heeft en hij geeft het de schilderij van onze eerste valse muur en zegt dat ze in het Engels runing heet of buchwat, in het Latijn Chamadryoïdes repens en Alsine media Fuchsii en Lappago van Plinius naar de mening van Anguillara of Morsus Gallinae folio Hederulae en zegt dat ze eertijds voor Elatine van Dodonaeus gehouden werd.

5. Andere hoenderbeet met bladeren van onderhave. Van onderste bladeren, gevezelde worteltjes en steeltjes is dit kruid het voorgaande genoeg gelijk, maar de bladeren groeien rondom de steel, zijn rond en gekerfd waaruit roodachtige bloemen van Galeopsis voortkomen met tussenspatie, kroonsgewijs. Men vindt die gemakkelijk in vele moeshoven van Vlaanderen en Brabant, buiten en binnen Antwerpen.

(Cerastium alpinum?) 6. Bij de geslachten van muur vermaant Lobel van een kruid dat hij maar droog gezien heeft wat hij Tragopa purpureum Alpinum noemt wat een anderhalve duim groot was en de opperste bladeren smal had als die van muizenoor, maar de onderste waren veel korter en breder, de wortel was een vinger dik, de bloem geel, de gele Languedockse paardebloemen gelijk.

(Veronica triphyllos) 7. Opgaande klein hoenderbeet met gedeelde bladeren van ruit. Dit lieflijk en aardig kruidje wordt ontrent Doornik gevonden in de korenvelden en ook elders. Het heeft overal bladeren aan de takjes die op de voorgaande wat lijken, [39] maar diep gekerfd en verdeeld zijn zodat het bladeren van ruit schijnen te wezen. Bovenaan de steeltjes (die acht cm hoog zijn) groeien zeer kleine blauwe bloempjes van vier bladeren, daarna volgt het zaad met een dobbel huisje, enigszins gelijk mercuriaal mannetje.

(Veronica agrestis) 8. Hoenderbeet met bladeren van gamander wordt gevonden in de zaailanden van Brabant, Zeeland en Vlaanderen en is heel klein, maar een acht cm hoog en eensdeels opstaand en eensdeels liggend en met bladeren van gamander of Chamaedrys, daarom wordt het Alsine foliis Trissaginis in het Latijn van dezelfde Lobel genoemd. Het draagt dubbele zaadroosjes, gelijk de ander voorgaande, maar de bloempjes zijn wit. De wortel is insgelijks klein, gevezeld en geelachtig.

9. Kruipende muur is van Dodonaeus hierna in het 14^de kapittel van zijn 13^de boek beschreven.

10. Alsine Baetica van Clusius is de Pilosella, die men Auricula Muris noemt eensdeels gelijk, maar heeft purperachtige bloempjes, wordt soms in vele steeltjes verdeeld en de bladeren zijn donker groen, niet harig.

11. Hollandse zeemuur groeit in de duinen bij Egmond op het zand, getuigt Clusius en heeft veel voortkruipende vierkante takken met vele bladeren, dik en vol sap als de posteleinbladeren, die met twee altijd recht tegenover elkaar staan, zeer groen en zout, daartussen spruiten groenachtige, vijfbladige bloempjes met vijf bleke draadjes met noppen.

Korte samenvatting van verschillende soorten van muur.

1. De eerste is kleine echte muur met bladeren die gedeeld zijn als ruitbladeren (misschien een medesoort van het boven beschreven zevende geslacht) van Lobel beschreven. 2. Muur met klevende stelen en bladeren heeft blauwachtige vette bladeren, de andere muren van gedaante gelijk, dan de toppen van de steeltjes en dunne haartjes van de bladeren zijn vol klamme taaie vochtigheid daar de vliegen in vast blijven. De bloemen gaan niet open, dan ‘s middags in de hete zon na lang regen. 3. Watermuur met grote bladeren, van anderen middelmuur genoemd. 4 Kleine muur met dunne langwerpige, grijze bladeren. 5 Kleine muur met vele geknoopte steeltjes en smalle bladeren. 6 Kleine muur met ronde, maar voor spitse bladeren. 7. Kleine muur met langwerpige ronde bladeren, voor spitser. 8. Kleinste muur met rondachtige bladeren. 9 Kleine muur met grote en kleine bladeren dooreen lopend. 10 Kleinste muur die als een klein boompje groeit, dicht met bladeren begroeit. 11. Zeemuur of Alsine van Anguillara is een Anthyllis.

Aard, krachten en werking.

De muur die Corniculata of gehorende muur genoemd wordt is een gewas zonder smaak en komt van aard en kracht met de andere soorten van muur overeen. Haar sap is goed gedaan in lopende ogen en verheldert het gezicht. Het water dat van dit kruid gedistilleerd is doet hetzelfde dat het sap kan doen.

HET IV. CAPITEL.

Van Ooghen-troost Gras.

Gheslacht.

By de soorten van Gras wordt oock van sommighe gerekent een soorte van ghewas dat wy Gramen Leucanthemum noemen, in onse tael Ooghen-troost Gras: het welck nochtans van bladeren, bloemen ende ander ghedaente seer veel van de voorbeschreven soorten van Gras verschilt.

Ghedaente.

Ooghen-troost Gras gheeft uyt sijne wortelen veele dunne, teere, ronde, in veele kniekens verdeylde steelkens, die slap zijn ende ghemeynlijck langhs der aerden kruypen, ten zy dat sy haer selven aen eenigh bijstaende gewas overeynd houden konnen: uyt elck lidt, knieken oft knoopken spruyten altijdt twee bladeren, tegen den anderen overstaende, die hardachtigh zijn, langhworpigh ende smal, doch korter dan die van ’t Ghemeyn Gras. Op ’t uyterste vande steelkens komen de bloemkens voort, veele in ’t ghetal, doch elck op een bijsonder steelken rustende, wit, van ettelijcke kleyne smalle bladerkens te samen gheset ende vergadert, kleyner dan de bladerkens van Leucoion oft Filieren. Als die vergaen ende afvallen, soo wassen daer langhworpige knopkens als blaeskens nae: waer in dat het saedt leydt, dat kleyn is, als Hirs. De wortelkens zijn dun, gheknoopt, verre ende wijt kruypende, als de wortelen van Lidt-gras pleghen.

Plaetse.

Dit gheslacht van Gras groeyt in dese ende in veele andere landen neffens de grachten ende kuylen, langhs de dijcken ende aende kanten van de velden, ende onder de haghen ende hegghen, in donckere lommerachtighe plaetsen.

Tijdt.

Het bloeyt in Mey ende Braeckmaendt, dickwijls oock wel later.

Naem.

In Brabant wordt dit cruydt Ooghen-troost gras gheheeten; in Hooghduytschlandt Augentrost grasz; wy noemen ’t Gramen Leucanthemum in het Latijn. Veele gheleerde van dese tijden hebben ’t Eufragia ghenoemt, maer qualijck; ghemerckt dat het seer veel van de oprechte Eufragia verschilt. Dan het heeft eenighe ghelijckenisse met het Crataeogonon van Dioscorides; ’t welck sommighe Crataeonon noemen, ende Theophrastus Crataeos. Want dit ons Ooghentroost-gras is van bladeren het Myagrion, dat Dioscorides oock Melampyron noemt, niet seer onghelijck, maer veel kleyner: het heeft oock gheknoopte halmen, veele tseffens uyt eene wortel opschietende, ende daer beneffens kleyn saedt: daer-en-boven soo wast het in dierghelijcken grondt: want het wordt veel op donckere schaduwachtighe plaetschen tusschen boomkens, oft onder haghen ende heggen groeyende gevonden: in ’t kort gheseydt, het komt met het Crataeogonon heel over een: het welck, als Dioscorides betuyght, bladeren heeft als Melampyron, gheknoopte steelen, veele te gader uyt een wortel spruytende, saedt als Hirs; ende wast in schaduwachtighe plaetsen tusschen de heesteren ende kleyne boomkens; ende is gheweldighlijck scherp van smaeck. ‘Tselve schrijft Theophrastus van den Crataeos oock, segghende, Crataeos komt voort als een Terwachtigh Vlas, ende brengt een vrucht voort den Hirs ghelijck. Dan Plinius schrijft niet, dat het Crataeogonon den Melampyron van bladeren oft het Linon pyrinon, maer dat het de Terwen aere ghelijckt: doch daer in is hy niet heel vry van dwalinghe: ’t welck seer kennelijck is, ende daerom my doet achterdencken ende twijffelen, dat die plaetse van Theophrastus bedorven ende qualijck ghestelt is, ende datmen in stede van de voorseyde Griecksche woorden, dese andere, te weten, soude moghen stellen, dat den Crataeos den Melampyron (daer Dioscorides sijnen Crataeogonon mede vergelijckt) van bladeren gelijck is: ende dat meestendeel om dieswille, dat den voorseyden naem Linon pyrinon (dat is Terwachtigh Vlas) by gheen oude schrijvers ende by Theophrastus selve nerghens bekent, beschreven oft ghenoemt is.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De vrucht oft saedt van Ooghen-troost gras (oft immers van het Crataeogonon, dat wy daer voor houden) is scherp van smaeck, ende in ’t ghebruyck den Hirs bijster ghelijck, als Galenus betuyght.

Sommighe segghen (als onse Dioscorides verhaelt) dat soo wanneer een vrouwe, nae dat sy haer maendtstonden heeft ghehadt, van dit saedt van Crataeogonon nuchteren drijmael ’s daeghs, elcke reyse een half dragme in twee kroesen waters veertigh daghen langh eer sy ontvanght inneemt, ende dat den man insghelijcks soo veele daghen voor het bekennen van sijne huysvrouw ’t selve drinckt, dat de vrouwe eenen sone ontfanghen sal.

BIIVOEGHSEL.

Dit Ooghen-troost Gras is een seer schoon cruydeken, hoe wel dat het de andere soorten van Gras seer onghelijck is, soo wel van bladeren, die voor scherp ende twee teghen een wassende zijn, als van bloemen, die wit zijn, ende ghemeynlijck van vijf bladerkens ghemaeckt: ende het saedt is in ronde huyskens als Vlas-bollekens besloten: dan de wortels hebben daer meer ghelijckenisse mede; die oock wit zijn, langh ende voort-kruypende, ende soet van smaeck; ende daerom in veele Apoteken van Enghelandt misbruyckt worden in stede van het oprecht Lidt-gras oft Agrostis; selfs sommighe hebben dit ghewas daerom eyghentlijck Gramen in ’t Latijn ende Agrostis in ’t Griecks gheheeten. Maer Ruellius ende Lacuna noemen dat Holosteum; dan van het oprecht Holosteum hebben wy elders breeder gehandelt, naementlijck in ’t Capitel van Wechbre. Andere heeten het Olostreon Aeginetae; andere Holosteum caryophylleum; sommighe Italiaenen Chamaecissus, [896] Oribasij: Matthiolus schijnt het voor het Tweede Gramen floridum te houden: in ’t Enghelsch heet het Stichwurt; in ’t Hooghduytsch oock wel Storckblumen.

Aengaende den naem Oogen-troost Gras, Lobel heeft ons een ander cruydt met dien naem ende voor het Crataeogonon beschreven; ’t welck, soo hy schrijft, een etelijck cruydt is, waer af het ghebruyck den mensche ieuchdigh maeckt, ende bequam om het menschelijck gheslacht te vermeerderen. Dit cruydt is de Peerts-bloemen niet seer onghelijck, ende daerom houdt hy dat voor het Tweede Melampyrum van dese tijden, in verscheyden landen op de boschachtighe heuvelen wassende, twee voeten hoogh, met gheknoopte steelkens ende sijdtacken als de Euphrasia heeft, maer dicker ende grooter, van onder op bekleedt met bladers als die van de Peerts-bloemen oft Witte Ratelen, Vloy-cruydt oft Wildt-Vlas: op ’t uyterste van de steelen komen de bloemen met knopkens, die kleyner zijn dan die van Vinger-hoet bloemen, maer desghelijcks by een ghevoeght, die van Peerts-bloemen oft Wildt-Vlas ghelijck van ghedaente. Het is als Hirs in kleyne blaeskens besloten: ’t welck soo wel als de ghedrooghde bladers wat scherp is van reuck ende smaeck. Dierghelijck ghewas met roodtachtighe blomkens, ende met steelen van eenen voet hoogh, met bladeren half soo groot als die van de Peerts-bloemen ende Witte Ratelen, is de Tweede Euphragia van Dodoneus, die sommighe oock het Tweede Crataeogonon noemen. De selve oft dierghelijcke cruyden zijn van Clusius in ’t capitel van de Wilde Parietaria beschreven. Dan ghemerckt, dat die soorten van cruyden noch min ghelijckenisse met het oprecht Gras hebben dan ons Gramen leucanthemum doet, sullen wy daer niet meer af spreken.

Noch van de krachten.

Voorts soo pleeghmen te ghelooven, dat dit Ooghen-troost gras koudt ende droogh van naturen was: dan nu is het bevonden, dat het scherp van smaeck wesende geen kouwigheydt in en heeft, maer veel meer hittes; door de welcke dat den bijslapens lust ende macht om dien te boeten vermeerderen kan: want dit saedt kleyn ghebroken, ende een papken daer af ghemaeckt, verweckt tot onkuysheydt, ende als eenen wet-steen van de wellustigheydt.

HET IV. KAPITTEL.

Van ogentroost gras. (Stellaria graminea)

Geslacht.

Bij de soorten van gras wordt ook van sommige een soort van gewas gerekend dat we Gramen Leucanthemum noemen en in onze taal ogentroost gras wat nochtans van bladeren, bloemen en andere gedaante zeer veel van de voorbeschreven soorten van gras verschilt.

Gedaante.

Ogentroost gras geeft uit zijn wortels vele dunne, tere, ronde en in vele knietjes verdeelde steeltjes die slap zijn en gewoonlijk langs de aarde kruipen tenzij dat ze zichzelf aan enig bijstaand gewas overeind houden kunnen en uit elk lid, knietje of knoopje spruiten altijd twee bladeren die tegenover elkaar staan en hardachtig zijn, langwerpig en smal, doch korter dan die van het gewone gras. Op het uiterste van de steeltjes komen de bloempjes voort en veel in het getal, doch elk rusten op een apart steeltje, wit en van ettelijke kleine smalle bladertjes tezamen gezet en verzamelt, kleiner dan de bladertjes van Leucoion of violieren. Als die vergaan en afvallen groeien er langwerpige knopjes als blaasjes na waarin het zaad ligt dat klein is als hirs. De worteltjes zijn dun, geknoopt die ver en wijdt kruipen als de wortels van kweek plegen.

Plaats.

Dit geslacht van gras groeit in deze en in vele andere landen naast de grachten en kuilen, langs de dijken en aan de kanten van de velden en onder de hagen en heggen in donkere lommerachtige plaatsen.

Tijd.

Het bloeit in mei en juni en dikwijls ook wel later.

Naam.

In Brabant wordt dit kruid ooghen-troost gras genoemd, in Hoogduitsland Augentrost grasz, wij noemen het Gramen Leucanthemum in het Latijn. Vele geleerde van deze tijden hebben het Eufragia genoemd, maar kwalijk, gemerkt dat het zeer veel van de echte Eufragia verschilt. Dan het heeft enige gelijkenis met het Crataeogonon van Dioscorides wat sommige Crataeonon noemen en Theophrastus Crataeos. Want dit ons ogentroostgras is van bladeren het Myagrion, dat Dioscorides ook Melampyron noemt, vrij gelijk, maar veel kleiner en het heeft ook geknoopte halmen die met veel tegelijk uit een wortel opschieten en daarnaast klein zaad en daarboven zo groeit het in diergelijke grond want het wordt veel op donkere schaduwachtige plaatsen tussen boompjes of onder hagen en heggen groeiend gevonden, in het kort gezegd, het komt met het Crataeogonon heel overeen wat, als Dioscorides betuigt, bladeren heeft als Melampyron, geknoopte stelen die veel tezamen uit een wortel spruiten, zaad als hirs en groeit in schaduwachtige plaatsen tussen de heesters en kleine boompjes en is geweldig scherp van smaak. Hetzelfde schrijft Theophrastus van de Crataeos ook en zegt, ‘Crataeos komt voort als een tarweachtig vlas en brengt een vrucht voort die op hirs lijkt’. Dan Plinius schrijft niet dat het Crataeogonon op Melampyron van bladeren of op het Linon pyrinon, maar dat het op tarwe aren lijkt, doch daarin is hij niet heel vrij van dwaling wat zeer duidelijk is en geeft me daarom achterdocht en laat me twijfelen dat die plaats van Theophrastus bedorven en kwalijk gesteld is en dat men in plaats van de voor vermelde Griekse woorden deze andere Griekse zou mogen stellen dat de Crataeos op Melampyron (daar Dioscorides zijn Crataeogonon mee vergelijkt) van bladeren lijkt en dat meestal omdat de voor vermelde naam Linon pyrinon (dat is tarweachtig vlas) bij geen oude schrijvers en bij Theophrastus zelf nergens bekend, beschreven of genoemd is.

Aard, kracht en werking.

De vrucht of zaad van ogentroost gras (of immers van het Crataeogonon dat we ervoor houden) is scherp van smaak en in het gebruik de hirs bijster gelijk, als Galenus betuigt.

Sommige zeggen (als onze Dioscorides verhaalt) dat wanneer een vrouw nadat ze haar maandstonden heeft gehad van dit zaad van Crataeogonon nuchter driemaal per dag en veertig dagen lang en elke keer een half drachme in twee kroezen water eer ze ontvangt inneemt en dat de man insgelijks zovele dagen voor het bekennen van zijn huisvrouw hetzelfde drinkt dat de vrouw een zoon ontvangen zal.

BIJVOEGING.

Dit ogentroost gras is een zeer mooi kruidje, hoewel dat het zeer verschilt van de andere soorten van gras en zowel van bladeren die voor scherp en twee tegen een groeien als van bloemen die wit zijn en gewoonlijk van vijf bladertjes gemaakt zijn en het zaad is in ronde huisjes als vlasbolletjes besloten, dan de wortels hebben er meer gelijkenis mee die ook wit zijn, lang en voortkruipen en zoet van smaak en daarom in vele apotheken van Engeland misbruikt worden in plaats van het echt lidgras of Agrostis, zelfs sommige hebben dit gewas daarom eigenlijk Gramen in het Latijn en Agrostis in het Grieks genoemd. (Stellaria holostea) Maar Ruellius en Lacuna noemen dat Holosteum, dan van het echt Holosteum hebben we elders uitvoeriger gehandeld, namelijk in het kapittel van weegbree. Andere noemen het Olostreon Aeginetae, andere Holosteum caryophylleum en sommige Italianen Chamaecissus [896] Oribasij, Matthiolus schijnt het voor het tweede Gramen floridum te houden, in het Engels heet het stichwurt, in het Hoogduits ook wel Storckblumen.

Aangaande de naam ogentroost gras, Lobel heeft ons een ander kruid met die naam en voor het Crataeogonon beschreven wat, zo hij schrijft, een eetbaar kruid is waarvan het gebruik de mens jeugdig maakt en geschikt om het menselijk geslacht te vermeerderen. Dit kruid is de paardsbloem vrij gelijk en daarom houdt hij dat voor het tweede Melampyrum van deze tijden die in verschillende landen op de bosachtige heuvels groeit en zestig cm hoog wordt met geknoopte steeltjes en zijtakken als de Euphrasia heeft, maar dikker en groter, van onder af bekleedt met bladeren als die van de paardebloemen of witte ratelen, vlooikruid of wild vlas, op het uiterste van de stelen komen de bloemen met knopjes die kleiner zijn dan die van vingerhoed bloemen, maar desgelijks bijeen gevoegd en die van paardsbloemen of wild vlas gelijk van gedaante. Het is als hirs in kleine blaasjes besloten wat zowel als de gedroogde bladeren wat scherp van reuk en smaak is. Diergelijk gewas met roodachtige bloempje en met stelen van een dertig cm hoog met bladeren half zo groot als die van de paardsbloemen en witte ratels is de tweede Euphragia van Dodonaeus die sommige ook het tweede Crataeogonon noemen. Die of diergelijke kruiden zijn van Clusius in het kapittel van de wilde Parietaria beschreven. Dan gemerkt dat die soorten van kruiden noch minder gelijkenis met het echte gras hebben dan ons Gramen leucanthemum doet zullen we er niet meer van spreken.

Noch van de krachten.

Voorts zo plag men te geloven dat dit ogentroost gras koud en droog van naturen was, dan nu is het bevonden dat het scherp van smaak is en geen koude in heeft, maar veel meer hitte waardoor dat de bijslapen lust en macht om die te boeten vermeerderen kan, want dit zaad klein gebroken en een papje ervan gemaakt verwekt tot onkuisheid en is als een wetsteen van wellustigheid.