Stellaria

HET X. CAPITEL.

Van de vremde oft bastart-gheslachten van Muer.

Gheslachten.

De onrechte oft vremde gheslachten van Muer, verschillen van de voornoemde oprechte soorten, meest om dat sy ruygh ende hayrachtigh zijn: ende daer-en-boven het maecksel van de Bladeren, ende de verwe van de Bloemkens en komt in sommighe van dese met de voorgaende niet over een.

Ghedaente.

1. De eerste Bastart-Muer pleegh ghemeynlijck op d’ aerde te liggen oft te hucken met haere teere ende swacke Steelkens, de welcke de Kleyne Muer gelijcken. Haer Bladerkens zijn breedachtigh, gemeynlijck aen haer kanten twee kerven oft snedekens hebbende: de Bloemkens zijn purpurachtigh uyt den blaeuwen. De Wortel is teer, dun ende langhachtigh, ende wordt met aenwassende veselinghen oft faselinghen verbreydt. [38]

2. De bladeren van de tweede soorte van Bastart-Muer zijn aen de randen heel ghekerft en gekertelt. Haere Bloemkens zijn oock blaeuw: haer Knopkens, Haeukens oft Teskens daer’t Saet in is, zijn plat, als die van Eerenprijs. De wortel is oock veselachtigh.

3. Het derde gheslacht soud’ de Kleyne Muer gantsch ghelijck wesen; en waer het niet heel ruygh, ende als met hayr bedeckt, ende daer-en-boven meer doncker groen dan de kleyne Muer: want de Stelen ende de Bladeren komen in dit cruydeken gantsch met die over een. De Bloemkens zijn oock wit: de Knopkens van ’t Saet zijn oock als de kleyne Muer: insgelijcks oock de veselachtige wortelen.

4. Het vierde geslacht is het derde heel gelijck, soo veel als de Bladeren, witte Bloemkens ende Saetbollekens aengaet: dan het en huckt soo niet neder, maer heft sy selven recht op; ende is oock noch witter van verwe, ende boven dien met eene taeye lijmachtige vochtigheyt als sap oft dauw bedeckt; de welcke aen de vingeren kleeft, wanneer men die aentast.

Plaetse.

Men vindt dese cruyden over al, oock in ghesaeyde landen, nae dat het koren af ghemaeyt is: maer het vierde gheslacht en wordt soo dickwils niet gevonden.

Tijdt.

De Bastart-Muer bloeydt ende brenght haer saet voordt op den selven tijdt als de andere; dat is in Braeckmaendt ende Hoeymaendt.

Naemen.

1.2. De eerste ende tweede soorte wordt meestendeel oock Morsus Gallinae gheheeten: in ’t Hooghduytsch Hunerbisz; in ’t Fransch Morsgelin, dat is Hoenderbeet.

3.4. De derde wordt van sommige Myos ota ende Auricula muris ghenoemt: sy en is nochtans de rechte Muysen-oor niet. Want sy en heeft gheen blaeuwe bloemen, ende en heeft gheene wortel die eenen vingher dick is; het welck soo soude moeten wesen, nae het segghen van Dioscorides, indien sijne boecken wel gheschreven oft ghedruckt zijn. Ende daerom magh dit cruydt niet alleen voor Bastart-Muer, maer oock voor onrechte Muysen-oor ghehouden worden; als oock de vierde soorte, de welcke van de derde als niet verscheyden en is.

Aerd ende Werckinghe.

Dese cruyden schijnen oock kout ende vocht te wesen; ende daerom met de ander gheslachten van Muer in haer krachten over een te komen.

BIIVOEGHSEL.

Andere gheslachten van Vreemde Muer. Daer sijn sommighe ghewassen, die van Lobel ende andere beschrijvers der cruyden voor soorten van Muer, om haere groote ghelijckenisse met dien, ghehouden worden, oft immers van ’t maeghschap van dien: ende zijn de naevolghende.

1. Cruypende Muysen-ooren. Dit cruydt is de Muer eenighsins ghelijck, maer noch meer de Pilosella; ende alsoo oock de tweede soorte, te weten.

2. Muysen-oor eensdeels cruypende, ende eensdeels opstaende, die boven dien oock eenighe ghelijckenisse met Scorpioïdes hebben. Maer dese sullen wy breeder beschrijven, als wy van Pilosella ende Scorpioïdes sullen handelen.

3 Gehorende Muer, oft Alsine corniculata Clusij, heeft Bladeren die van de Muer ghelijck, maer langher, nochtans korter dan die van ons Koren-roosen, maer langher dan die van de Muysen-oore, staende twee teghen een over. De wortel is seer kleyn, onnut, ende vergaet alle iaer. Inde Mey krijght witachtighe bloemkens; nae de welcke volghen besachtighe doorluchtighe scherpe huyskens oft horenkens, als hanespoorkens, die met lijmachtighe vochtigheydt beset zijn: waer in kleyn swart saedt besloten light. ’T steelken is een palme hoogh, hayrigh, boven in sijde scheuten ghedeylt, met sommighe knoopen oft ledekens, ende groeyt geerne by Salamanca in ’t koren, ghelijck als de Koren-roosen. Het wast oock in Italien tusschen het koren. Dit cruydt en heeft gantsch gheenen smaeck.

4. Hoenderbete met bladers van Onderhave wordt soo van Lobel ghenaemt, om de ghelijckenisse die sy met de gheslachten van Muer heeft: ende hy gheeftse de schilderije van onse eerste Valsche Muer, segghende datse in ’t Engelsch Runing heet, oft Buchvvat, in ’t Latijn Chamadryoïdes repens, ende Alsine media Fuchsij: ende Lappago van Plinius, nae de meyninghe van Anguillara: oft Morsus Gallinae folio Hederulae: ende seydt datse eertijdts voor Elatine van Dodoneus ghehouden wierdt.

5. Ander Hoenderbete met bladers van Onderhave. Van onderste bladerkens, gheveselde wortelkens ende steelkens is dit cruydt ’t voorgaende ghenoegh ghelijck: maer de bladerkens groeyende rondtom den steel zijn rondt ende ghekerft: uyt welcke roodachtighe bloemen van Galiopsis voordts komen, met tusschen-spatie, kroon-wijs. Men vindt die lichtelijck in vele moeshoven van Vlaenderen ende Brabandt, buyten ende binnen Antwerpen.

6. By de gheslachten van Muer vermaent Lobel van een cruydt dat hy maer droogh ghesien en heeft: ’t welck hy Tragopa purpureum Alpinum noemt: het welcke eenen anderhalven duym groot was, ende d’ opperste bladers hadde smal als die van Muysen-oor, maer d’ onderste waren veel korter ende breeder: de wortel was eenen vingher dick: de bloeme gheel, de gheele Languedockse Peerdts-bloemen ghelijckende.

7. Opgaende kleyn Hoenderbete met ghedeylde bladers van Ruyte. Dit lieflijck ende aerdigh cruydeken wordt ontrent Doornick ghevonden in de koren-velden, ende oock elders. Het heeft over al bladerkens aen de tackskens, de voorgaende wat ghelijckende [39] maer diep ghekerft ende verdeylt, soo dat het schijnen bladerkens van Ruyte te wesen. Boven aen de steelkens (die een palm hooghe zijn) groeyen seer kleyne blaeuwe bloemkens van vier bladerkens: daer nae volght het saet met een dobbel huysken, eenighsins ghelijck Mercuriael manneken.

8. Hoenderbete met bladers van Gamander wordt ghevonden in de saeylanden van Brabant, Zeelant ende Vlaenderen, ende is heel kleyn, maer een palm hoogh, eensdeels opstaende, ende eensdeels ligghende, met bladerkens van Gamandel oft Chamedrys: daerom wordt het Alsine foliis Trissaginis in ’t Latijn van den selven Lobel ghenoemt. Het draeght dobbel saet-rooskens, ghelijck d’ ander voorgaende, maer de bloemkens zijn wit. De wortel is insghelijck kleyn, gheveselt, gheelachtigh.

9. Kruypende Muer is van Dodoneus hier nae in ‘t 14. Capitel van sijn 13. Boeck beschreven.

10. Alsine Baetica van Clusius is de Pilosella, diemen Auricula Muris noemt, eensdeels ghelijck: maer heeft purperachtighe bloemkens: wordt somwijlen in vele steelkens verdeelt, ende de bladeren zijn doncker groen, niet hayrigh.

11. Hollandtsche Zee-Muer wast in de Duynen by Egmondt op ’t sandt, tuyght Clusius; ende heeft veel voordt-kruypende tacken, vierkant, met vele bladeren, dick en vol saps, als de Porceleyn bladeren, twee altijdt recht teghen malkanderen staende, seer groen, ende sout: daer tusschen spruyten groenachtighe vijfbladighe bloemkens, met vijf bleecke ghenopte draeykens.

Kort begrijp van verscheyden soorten van Muer.

1. De Eerste is Kleyne oprechte Muer, met bladeren ghedeylt als Ruyte bladeren (misschien een mede soorte van het boven beschreven sevenste gheslacht) van Lobel beschreven. 2. Muer met klevende stelen ende bladeren heeft blaeuwachtighe vette bladeren, de andere Mueren van ghedaente ghelijck; dan te soppen van de steelkens ende dunne hayrkens van de bladeren zijn vol klamme taeye vochtigheydt, daer de Vlieghen vast in blijven. De bloemen en gaen niet open, dan smiddaghs in de heete sonne nae langhe reghenen. 3. VVater-Muer met groote bladeren, van ander Middel-Muer gheheeten. 4 Kleyne Muer met dunne lanckworpighe grijse bladeren. 5 Kleyne Muer met vele gheknopte steelkens ende smalle bladerkens. 6 Kleyne Muer met rondt, maer voor spitse bladeren. 7. Kleyne Muer met lanckworpighe ronde bladeren, voor spitser. 8. Kleynste Muer met rondachtighe bladerkens. 9 Kleyne Muer met groote ende kleyne bladeren door een loopende. 10 Kleynste Muer als een kleyn boomken groeyende, dicht met bladerkens bewassen. 11. Zee-Muer, oft Alsine van Anguillara, is een Anthyllis.

Aerd, Krachten en VVerckinghen.

De Muer die Corniculata oft Ghehorende Muer ghenoemt wordt, is een ghewas sonder smaeck: ende komt van aerd ende kracht met de andere soorten van Muer over een. Haer sap is goedt ghedaen in loopende ooghen, ende verklaert het ghesicht. Het water dat van dit cruydt ghedistilleert is, doet het selve dat het sap kan doen.

HET X. KAPITTEL.

Van de vreemde of bastaardgeslachten van muur. (Stellaria media en Cerastium species?)

Geslachten.

De onechte of vreemde geslachten van muur verschillen van de voornoemde echte soorten meest omdat ze ruig en haarachtig zijn en daarboven komt de vorm van de bladeren en de kleur van de bloempjes in sommige van deze niet met de voorgaande overeen.

Gedaante.

1. De eerste bastaardmuur plag gewoonlijk op de aarde te liggen of te hurken met haar tere en zwakke steeltjes die op die van de kleine muur lijken. Haar bladeren zijn breedachtig, gewoonlijk hebben ze aan haar kanten twee kerven of sneden, de bloempjes zijn purperachtig uit het blauwe. De wortel is teer, dun en langachtig en wordt met aangroeiende vezels of vezeltjes verspreid. [38]

2. De bladeren van de tweede soort van bastaardmuur zijn aan de randen heel gekerfd en gekarteld. Haar bloempjes zijn ook blauw, haar knopjes, hauwtjes of tasje daar het zaad in is zijn plat zoals die van ereprijs. De wortel is ook vezelachtig.

3. Het derde geslacht zou de kleine muur gans gelijk wezen was het niet heel ruig en als met haar bedekt en daarboven meer donker groen dan de kleine muur want de stelen en de bladeren komen in dit kruidje gans met die overeen. De bloempjes zijn ook wit, de knopjes van het zaad zijn ook als de kleine muur en zo ook de vezelachtige wortels.

4. Het vierde geslacht is het derde geheel gelijk zoveel als de bladeren, witte bloempjes en zaadbolletjes aangaat, dan het hurkt niet neer, maar heft zichzelf rechtop en is ook noch witter van kleur en bovendien met een taaie lijmachtige vochtigheid als sap of dauw bedekt die aan de vingers kleeft wanneer men die aantast.

Plaats.

Men vindt deze kruiden overal, ook in zaailanden nadat het koren afgemaaid is, maar het vierde geslacht wordt niet zo dikwijls gevonden.

Tijd.

Bastaardmuur bloeit en brengt haar zaad voort op dezelfde tijd als de andere, dat is in juli augustus.

Namen.

1.2. De eerste en tweede soort wordt meestal ook Morsus Gallinae genoemd, in het Hoogduits Hunerbisz, in het Frans morsgelin, dat is hoenderbeet.

3.4. De derde wordt van sommige Myosota en Auricula muris genoemd, ze is nochtans niet de echte muizenoor. Want ze heeft geen blauwe bloemen en heeft geen wortel die een vinger dik is wat zo zou moeten wezen naar het zeggen van Dioscorides, indien zijn boeken goed geschreven of gedrukt zijn. En daarom mag dit kruid niet alleen voor bastaardmuur, maar ook voor onechte muizenoor gehouden worden, als ook de vierde soort die van de derde als niet verschilt.

Aard en werking.

Deze kruiden schijnen ook koud en vochtig te wezen en daarom komen ze met de ander geslachten van muur in hun krachten overeen.

BIJVOEGING.

Andere geslachten van vreemde muur. Daar zijn sommige gewassen die van Lobel en andere beschrijvers der kruiden voor soorten van muur om haar grote gelijkenis er mee gehouden worden of immers met die verwant zijn en dit zijn de navolgende.

(Myosotis arvensis) 1. Kruipende muizenoor. Dit kruid is de muur enigszins gelijk, maar noch meer de Pilosella en alzo ook de tweede soort, te weten;

(Myosotis stricta?) 2. Muizenoor eensdeels kruipend en eensdeels opstaand die bovendien ook enige gelijkenis met Scorpioïdes heeft. Maar deze zullen we uitvoeriger beschrijven als we van Pilosella en Scorpioïdes zullen handelen.

(Cerastium dichotomum)

3 Gehorende muur of Alsine corniculata Clusii heeft bladeren die van de muur gelijk, maar langer, nochtans korter dan die van onze korenrozen, maar langer dan die van de muizenoor en staan twee tegen over elkaar. De wortel is zeer klein, onnut en vergaat elk jaar. In mei krijgt het witachtige bloempjes en daarna volgen besachtige, doorluchtige, scherpe huisjes of horentjes als hanenspoortjes die met lijmachtige vochtigheid bezet zijn waarin klein zwart zaad besloten ligt. Het steeltje is een acht cm hoog, harig, boven in zijscheuten gedeeld met sommige knopen of leden en groeit graag bij Salamanca in het koren, (gelijk als de korenrozen) het groeit ook in Italië tussen het koren. Dit kruid heeft gans geen smaak.

(Veronica hederaefolia) 4. Hoenderbeet met bladeren van onderhave wordt zo van Lobel genoemd om de gelijkenis die ze met de geslachten van muur heeft en hij geeft het de schilderij van onze eerste valse muur en zegt dat ze in het Engels runing heet of buchwat, in het Latijn Chamadryoïdes repens en Alsine media Fuchsii en Lappago van Plinius naar de mening van Anguillara of Morsus Gallinae folio Hederulae en zegt dat ze eertijds voor Elatine van Dodonaeus gehouden werd.

5. Andere hoenderbeet met bladeren van onderhave. Van onderste bladeren, gevezelde worteltjes en steeltjes is dit kruid het voorgaande genoeg gelijk, maar de bladeren groeien rondom de steel, zijn rond en gekerfd waaruit roodachtige bloemen van Galeopsis voortkomen met tussenspatie, kroonsgewijs. Men vindt die gemakkelijk in vele moeshoven van Vlaanderen en Brabant, buiten en binnen Antwerpen.

(Cerastium alpinum?) 6. Bij de geslachten van muur vermaant Lobel van een kruid dat hij maar droog gezien heeft wat hij Tragopa purpureum Alpinum noemt wat een anderhalve duim groot was en de opperste bladeren smal had als die van muizenoor, maar de onderste waren veel korter en breder, de wortel was een vinger dik, de bloem geel, de gele Languedockse paardebloemen gelijk.

(Veronica triphyllos) 7. Opgaande klein hoenderbeet met gedeelde bladeren van ruit. Dit lieflijk en aardig kruidje wordt ontrent Doornik gevonden in de korenvelden en ook elders. Het heeft overal bladeren aan de takjes die op de voorgaande wat lijken, [39] maar diep gekerfd en verdeeld zijn zodat het bladeren van ruit schijnen te wezen. Bovenaan de steeltjes (die acht cm hoog zijn) groeien zeer kleine blauwe bloempjes van vier bladeren, daarna volgt het zaad met een dobbel huisje, enigszins gelijk mercuriaal mannetje.

(Veronica agrestis) 8. Hoenderbeet met bladeren van gamander wordt gevonden in de zaailanden van Brabant, Zeeland en Vlaanderen en is heel klein, maar een acht cm hoog en eensdeels opstaand en eensdeels liggend en met bladeren van gamander of Chamaedrys, daarom wordt het Alsine foliis Trissaginis in het Latijn van dezelfde Lobel genoemd. Het draagt dubbele zaadroosjes, gelijk de ander voorgaande, maar de bloempjes zijn wit. De wortel is insgelijks klein, gevezeld en geelachtig.

9. Kruipende muur is van Dodonaeus hierna in het 14^de kapittel van zijn 13^de boek beschreven.

10. Alsine Baetica van Clusius is de Pilosella, die men Auricula Muris noemt eensdeels gelijk, maar heeft purperachtige bloempjes, wordt soms in vele steeltjes verdeeld en de bladeren zijn donker groen, niet harig.

11. Hollandse zeemuur groeit in de duinen bij Egmond op het zand, getuigt Clusius en heeft veel voortkruipende vierkante takken met vele bladeren, dik en vol sap als de posteleinbladeren, die met twee altijd recht tegenover elkaar staan, zeer groen en zout, daartussen spruiten groenachtige, vijfbladige bloempjes met vijf bleke draadjes met noppen.

Korte samenvatting van verschillende soorten van muur.

1. De eerste is kleine echte muur met bladeren die gedeeld zijn als ruitbladeren (misschien een medesoort van het boven beschreven zevende geslacht) van Lobel beschreven. 2. Muur met klevende stelen en bladeren heeft blauwachtige vette bladeren, de andere muren van gedaante gelijk, dan de toppen van de steeltjes en dunne haartjes van de bladeren zijn vol klamme taaie vochtigheid daar de vliegen in vast blijven. De bloemen gaan niet open, dan ‘s middags in de hete zon na lang regen. 3. Watermuur met grote bladeren, van anderen middelmuur genoemd. 4 Kleine muur met dunne langwerpige, grijze bladeren. 5 Kleine muur met vele geknoopte steeltjes en smalle bladeren. 6 Kleine muur met ronde, maar voor spitse bladeren. 7. Kleine muur met langwerpige ronde bladeren, voor spitser. 8. Kleinste muur met rondachtige bladeren. 9 Kleine muur met grote en kleine bladeren dooreen lopend. 10 Kleinste muur die als een klein boompje groeit, dicht met bladeren begroeit. 11. Zeemuur of Alsine van Anguillara is een Anthyllis.

Aard, krachten en werking.

De muur die Corniculata of gehorende muur genoemd wordt is een gewas zonder smaak en komt van aard en kracht met de andere soorten van muur overeen. Haar sap is goed gedaan in lopende ogen en verheldert het gezicht. Het water dat van dit kruid gedistilleerd is doet hetzelfde dat het sap kan doen.