Polypodium

HET III. CAPITEL.

Van het Polypodium oft Boom-Varen.

Ghedaente.

De bladeren van Boom-Varen souden die van Varen Manneken ghelijck schijnen te wesen: dan sy zijn heel veel kleyner dan die, ende om de kanten gheensins saeghs-ghewijs gheschaert oft ghekertelt. Dese bladeren komen uyt de wortel voort, op haer eyghen ribben oft steelkens, ende worden van beyde sijden met verscheyden diepe verdeylinghen oft snippelinghen tot de middelste toe ghesneden; ende zijn boven, dat is aen de opperste sijde, heel kael, effen ende gladt; maer onder, dat is aen de achterste sijde ter aerden waerts, zijn sy wat oneffen ende rouw om aen te tasten, door dien dat sy als met poeder bespraeyt, oft met sommighe verheven wrattekens behanghen ende bewassen zijn. De wortel is langh, dunner dan eenen vingher, dwaers voortskruypende, daer eenighe knobbelkens aen komen, ghelijckmen aen dat gheslacht van Visch pleegh te sien, diemen Polypus ende Sepia in ’t Latijn, ende in onse tael Spaensche Zee-Catte noemt. Van smaeck is dese wortel wat soetachtigh, met eenighe suerachtighe oft strenghe eygentheydt daer by ghemenght. Voorts soo en heeft dit gheslacht van Varen oock niet alleen gheen bloemen ende saedt, maer oock gheen steelen.

Plaetse.

Boom-Varen wast aen de struycken van oude ende vermeluwede oft half verrotte boomen; insghelijcks oock op oude muren ende wegen; als oock op de daken van de huysen. Men vindt het oock op de dijcken, neffens de kanten van de bouwlanden, in sonderheyt onder de boomen ende hagen, somtijdts oock wel in de bosschen. Ende op sommighe plaetsen wast het weeldigher, ende krijght grooter ende wijder verspreyde bladeren: op sommighe andere blijft het kleyner, ende heeft teerer bladeren.

Tijdt.

Boom-Varen is het gantsch iaer door groen; ende magh in alle tijden vergadert worden: dan in de Lente gheeft het nieuwe ende versche bladeren uyt.

Naem.

Om dat dit ghewas meest op de boomen te vinden is, daerom noemtmen dat selve in onse tael bequaemelijck ende eyghentlijck Boom-Varen; in ’t Hooghduytsch Engelsusz, Baumfarn, ende Dropfwurtz; in ‘t Fransch Polypode; in ’t Italiaensch Polypodio; in ’t Spaensch Filipodio ende Polypodio. Den Grieckschen naem is oock [761] Polypodion, nae de puckelkens ende puystkens, als knobbelkens van den Visch Polypus, die sich aen de wortelen van dit ghewas vertoonen: in ’t Latijn heeft het oock den selven naem Polypodium; hoe wel dat het in de selve tael somtijdts oock Filicula, als ofmen Kleyn Varen-cruydt seyde, ghenoemt wordt.

Aerd.

Boom-Varen is verdrooghende van aerd, doch sonder eenighe bijtachtigheydt, seydt Galenus.

Kracht ende Werckinghe.

Dioscorides schrijft, dat Boom-Varen kracht heeft om den buyck weeck ende suyver te maecken, ende bequaem is om de galachtighe ende slijmerighe overvloedigheden (dat is bilis ende pituitia) uyt den lijfve te iaegen: Actuarius voeght daer noch meer by, te weten dat dit het swaer swart melancholijck bloet oock uytrecken kan. Maer andere houden staende, dat het gantsche gheene, oft ten minsten seer kleyne ende sachte kracht heeft om den buyck ledigh oft weeck te maecken: van welck ghevoelen Joannes Manardus schijnt gheweest te zijn, seggende, dat het heel slappelijck purgeert oft den buyck suyver maeckt: met wiens meyninge de waerachtighe versoeckinghe, die alle dingen te recht leert ende te kennen gheeft, oock over een komt. Want voorwaer het Polypodium oft Boom-Varen en suyvert oft en purgeert het gantsche lichaem gheensins alleen, oft door sijn eyghene oft eenighe kracht, maer alsmen dat in sop van eenen ouden haen met Beete oft Maluwe, oft eenigh ander den buyck weeckmaeckende dingh vermenght ende ghesoden zijnde ingheeft, dan bevindtmen dat het selve tot de weeckmaeckinghe des buycks iet wercken oft doen kan.

Joannes Mesue rekent het Boom-Varen onder ’t ghetal van die dingen de welcke het lichaem seer geweeldighlijcken verdroogen ende dun oft teer maecken konnen; ende daer in heeft hy misschien sijn ooghe ghehadt op een soorte van gicht oft flercijn; in de welcke niet een deel oft lidt des lichaems alleen, maer gemeynlijck veele leden t’seffens gequelt ende met gicht oft sucht bevangen worden: in welckerhande qualen dit ghewas seer veel ghepresen ende ghebruyckt wordt van al de gene die omtrent den Rhijn ende Mase woonachtigh zijn. In de voorseyde sucht oft gicht pleghen de handen, de voeten, het gewricht ende het vouwen van beyde de knien ende elleboghen seer te swillen; ende daer by is een slappigheydt, aelmachtigheydt oft onbequaemheyt om de selve lidtmaten te ghebruycken oft te verroeren, ende dat door de groote smerte ende weedom die de krancke daer in ghevoelen; maer de bovenste leden des lichaems hebben ghemeynlijck wat min smerte, dan de onderste: ende de vochtigheden verschieten ende vergaen seer lichtelijck van het een lidt tot het ander. In dusdanigh ghebreck, segghe ick, pleeghmen in de voorseyde landen het afsiedsel van desen Boom-Varen te ghebruycken, ende van buyten op te legghen, hopende, iae bijnae vastelijck geloovende, dat sy daer mede de overvloedighe vochtigheden wegh nemen, verteeren ende verdrooghen souden moghen, doch niet van stonden aen, maer alleen door langheyt van tijden: want sy raden de krancke dit afsiedsel ettelijcke daghen achter een te gebruycken. Dan nae ons ghevoelen, soudemen de voorseyde sieckte veel eer door het bloetlaten oft eenighe andere purgatien, oft met beyde die middelen, ende daer nae door het sweeten konnen ghenesen. Ende voorwaer het en is gheen moeyelijcke sieckte om te ghenesen, in sonderheyt alsmen dese voorseyde wijse van ghenesen door het bloetlaten, purgatien oft ledighmaecken des lichaems, midtsgaders het sweeten, in tijdts ende met verstant ghebruyckt: want de overtollige vochtigheden en zijn in dese quale gheensins in de lidtmaten selve vast hanghende, maer pleghen daer omtrent eer te vloeden oft te vergaderen, dan eenighe vaste plaetse oft stede te grijpen. Daerom moetmen het lichaem in die sieckte seer haestelijck ledigh maecken, ’t zy door purgatien, ’t zy door openinghen der aderen: ende daer nae moetmen ’t ghene datter over ghebleven is door het sweeten soecken te rijpen, te verteeren, te verdrijven oft doen verdwijnen. Sulcks dat Boom-Varen wel bequaem is om te verdrooghen ende te verteeren; dan in de voorseyde gicht ende houde ick ’t selve soo bequaem niet datmen ’t daer in eenighsins behoeft te ghebruycken.

De voorseyde wortel van Boom-Varen is bovendien oock heel bequaem, om op de verwronghen, verstuyckte oft anders ontstelde lidtmaten te legghen, seydt Dioscorides; ende om de kloven te ghenesen die tusschen de vingheren komen, met Honigh vermenght ende opgheleydt zijnde. [762]

Verkiesinghe.

Voor den alderbesten Boom-Varen salmen verkiesen den ghenen die op de struycken van oude Eycken-boomen wast; in ghebreke van den welcken veele dien Boom-Varen pleghen te ghebruycken die onder de Eycken-boomen gevonden wordt; maer sulcks en magh eyghentlijck gheen Eycken-Boom-Varen, dat is op ’t Latijnsch Polypodium Quercinum, gheheeten worden: ’t welck nochtans alleen van de gheleerde ghepresen, ghesocht ende ghebruyckt pleegh te worden.

BIIVOEGHSEL.

Dese Boom-Varen (in ’t Enghelsch Oke Ferne, van Apuleius soo het schijnt Herba Radioli ghenoemt) is maer eenerhande, al is ’t saecke dat hy ghelijfvigher ende grooter van bladeren op d’een plaetse dan op d’ander pleegh te worden. Wel is ’t waer, dat het Eycken-Varen, Gracht-Varen, ende dierghelijcke cruyden, van sommighe voor mede-soorten van ’t selve gheschat pleghen te zijn. Maer die zijn hier naemaels elck bijsonder beschreven. Het een is Polypodium maius, om dat het hoogher ende weeldigher wast dan het ander; ’t welck Polypodium minus is, om dat het kleyner ende schraeler is. In Nederlandt pleegh dat Enghelsoet te heeten met eenen bedorven naem, in stede van Enghelvoet, om dat den Polypus soo ghenoemt wordt, nae den Grieckschen Angetapodi.

Boom-Varen van Indien is by de Vremde cruyden hier nae beschreven.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De wortel van Boom-Varen, met wijn inghenomen, is min t’samentreckende, seydt Galenus: ende alsmen daghelijcks bevindt, hoe verscher sy is, hoe sy beter is, ende lichtelijcker werckt. Hoe wel dat sy alleen seer luttel krachts heeft om den buyck te beroeren, al hadmen daer van wel twee oft dry oncen t’seffens ghesoden, als Lobel betuyght. Als sy oudt is, stopt sy meer dan sy laxeert: hoe wel dat men seydt, dat de drooghe wortel met Meede inghenomen, de heet galachtighe, ende daer nae de koude slijmerighe vochtigheden af kan iaeghen; in sonderheydt als sy kleyn ghestooten ende tot meelachtigh poeder ghebroght is. De wortelen ende bladeren van Boom-Varen wel reyn ghemaeckt, ghestooten, ende met Squille-Azijn ghesoden, ende op ’t hooft ghestreken, verdrijven de pijne daer van.

Men distilleert water van de versche wortelen van Boom-Varen, ’t welck seer goet is, ettelijcke daghen achter een ghedroncken, om de vierdedaeghsche kortse te ghenesen: het gheneest den hoest, het moeyelijck herhalen des adems, ende allerhande ghebreken van de borst ende longeren: het is nut de swaermoedighe melancholijcke menschen, ende de ghene die met moeyelijck ende vervaerlijcke droomen ghequelt zijn. Vier oncen van ’t selve ‘smorghens ende ‘savonts ghedroncken gheneest de rasernije ende uytsinnigheydt, opent de borst, suyvert het bloedt, ende maeckt den buyck weeck, ende maeckt een goede verwe.

Van het water daer dese wortelen in ghesoden zijn gheweest, met suycker vermenght, worden verscheyden syroopen gemaeckt, midts daer veele andere oft gheen andere cruyden by doende; de welcke in de boecken van de Apotekers in ’t langh beschreven zijn. Dese syroopen worden voor seer nut ghehouden om de Pocken ende Leemten te ghenesen.

Olie van Boom-Varen, ende Sout van ’t selve cruydt, wordt van de Alchymisten uyt de versche wortelen door konste ghemaeckt, ende voor krachtigher dan eenigh ander dingh bevonden om het pleuris ende pijne der sijden te ghenesen.

De wortel van Boom-Varen de Verckens t’eten ghegheven bewaertse van ongantsigheydt, ende ook van de pest.

HET III. KAPITTEL.

Van het Polypodium of boomvaren. (Polypodium vulgare)

Gedaante.

De bladeren van boomvaren zouden die van varen mannetje gelijk schijnen te wezen, dan ze zijn heel veel kleiner dan die en geenszins om de kanten zaagvormig geschaard of gekarteld. Deze bladeren komen uit de wortel voort op hun eigen ribben of steeltjes en worden van beide zijden met verschillende diepe verdelingen of snippers tot de middelste toe gesneden en zijn boven, dat is aan de opperste zijde, heel kaal, effen en glad, maar onder, dat is aan de achterste zijde ter aardenwaarts, zijn ze wat oneffen en ruw om aan te tasten omdat ze als met poeder besproeid of met sommige verheven wratjes behangen en begroeid zijn. De wortel is lang en dunner dan een vinger die dwars voort kruipt daar enige knobbeltjes aan komen net zoals men aan dat geslacht van vis plag te zien die men Polypus en Sepia in het Latijn en in onze taal Spaanse zeekat noemt. Van smaak is deze wortel wat zoetachtig met enige zuurachtige of strenge eigenschap er bij gemengd. Voorts zo heeft dit geslacht van varen ook niet alleen geen bloemen en zaad, maar ook geen stelen.

Plaats.

Boomvaren groeit aan de struiken van oude en vermolmde of half verrotte bomen en insgelijks ook op oude muren en wegen als ook op de daken van de huizen. Men vindt het ook op de dijken, naast de kanten van de bouwlanden en vooral onder de bomen en hagen en soms ook wel in de bossen. En op sommige plaatsen groeit het weelderiger en krijgt groter en wijder verspreide bladeren en op sommige andere blijft het kleiner en heeft teerder bladeren.

Tijd.

Boomvaren is het gans jaar door groen en mag in alle tijden verzameld worden, dan in de lente geeft het nieuwe en verse bladeren uit.

Naam.

Omdat dit gewas meest op de bomen te vinden is daarom noemt men dat in onze taal geschikt en eigenlijk boomvaren, in het Hoogduits Engelsusz, Baumfarn en Dropfwurtz, in het Frans polypode, in het Italiaans polypodio, in het Spaans filipodio en polypodio. De Griekse naam is ook [761] Polypodion naar de pukkeltjes en puistjes als de knobbeltjes van de vis Polypus die zich aan de wortels van dit gewas vertonen, in het Latijn heeft het ook dezelfde naam Polypodium, hoewel dat het in die taal soms ook Filicula, alsof men klein varenkruid zei, genoemd wordt.

Aard.

Boomvaren is verdrogende van aard, doch zonder enige bijtachtigheid, zegt Galenus.

Kracht en werking.

Dioscorides schrijft dat boomvaren kracht heeft om de buik week en zuiver te maken en geschikt is om de galachtige en slijmerige overvloedigheden (dat is bilis en pituitia) uit het lijf te jagen, Actuarius voegt er noch meer bij, te weten dat dit het zwaar zwart melancholisch bloed ook uittrekken kan. Maar andere houden staande dat het gans geen of tenminste zeer kleine en zachte kracht heeft om de buik leeg of week te maken van welke mening Joannes Manardus schijnt geweest te zijn die zegt dat het heel slap purgeert of de buik zuiver maakt met wiens mening de ware onderzoeking die alle dingen te recht leert en te kennen geeft ook overeenkomt. Want voorwaar het Polypodium of boomvaren zuivert of purgeert het ganse lichaam geenszins alleen of door zijn eigen of enige kracht, maar als men dat in sap van een oude haan met biet of maluwe of enig andere buik week makend ding vermengt en kookt ingeeft dan bevindt men dat het tot het week maken van de buik iets werken of doen kan.

Joannes Mesue rekent het boomvaren onder het getal van die dingen die het lichaam zeer geweldig verdrogen en dun of teer maken kunnen en daarin heeft hij misschien zijn oog gehad op een soort van jicht of flercijn waarin die niet een deel of lid van het lichaam alleen, maar gewoonlijk vele leden tegelijk gekweld en met jicht of zucht bevangen worden in welke kwalen dit gewas zeer veel geprezen en gebruikt wordt van al diegene die omtrent de Rijn en Maas wonen. In de voor vermelde zucht of jicht plegen de handen, de voeten, het gewricht en de vouwen van beide knieën en ellebogen zeer te zwellen en daarbij is een slapte, aalmachtigheid of ongeschiktheid om die ledematen te gebruiken of te verroeren en dat door de grote smart en weedom die de zieke daarin voelen, maar de bovenste leden van het lichaam hebben gewoonlijk wat minder smart dan de onderste en de vochtigheden verschieten en vergaan zeer gemakkelijk van het ene lid naar het ander. In dusdanig gebrek, zeg ik, plag men in de voor vermelde landen het afkooksel van deze boomvaren te gebruiken en van buiten op te leggen en hopen, ja bijna vast te geloven dat ze daarmee de overvloedige vochtigheden weg nemen, verteren en verdrogen zouden mogen, doch niet van begin af aan, maar alleen door langheid van tijden want ze raden de zieke aan dit afkooksel ettelijke dagen achter elkaar te gebruiken. Dan naar onze mening zou men de voor vermelde ziekte veel eerder door het bloed laten of enige andere purgatieven of met beide middelen en daarna door het zweten kunnen genezen. En voorwaar het is geen moeilijke ziekte om te genezen en vooral als men deze voor vermelde wijze van genezen door het bloed laten, purgatief of leeg maken van het lichaam met het zweten op tijd en met verstand gebruikt want de overtollige vochtigheden hangen in deze kwaal geenszins in de ledematen zelf vast, maar plegen daar omtrent eerder te vloeien of te verzamelen dan enige vaste plaats of stede te bezetten. Daarom moet men het lichaam in die ziekte zeer gauw leeg maken, hetzij door purgatieven, hetzij door openingen van de aderen en daarna moet men hetgeen dat er overgebleven is door het zweten proberen te rijpen, te verteren, te verdrijven of laten verdwijnen. Zulks dat boomvaren wel geschikt is om te verdrogen en te verteren, dan in de voor vermelde jicht hou ik dat niet zo geschikt dat men het daarin enigszins behoeft te gebruiken.

De voor vermelde wortel van boomvaren is bovendien ook heel geschikt om op de verwrongen, verstuikte of anders ontstelde ledematen te leggen, zegt Dioscorides, en om de kloven te genezen die tussen de vingers komen, met honig vermengt en opgelegd . [762]

Verkiezing.

Voor de allerbeste boomvaren zal men verkiezen diegenen die op de stammen van oude eikenbomen groeit en in gebrek van die plegen velen die boomvaren te gebruiken die onder de eikenbomen gevonden wordt, maar zulks mag eigenlijk geen eikenboomvaren, dat is op het Latijns Polypodium Quercinum, genoemd worden wat nochtans alleen van de geleerde geprezen, gezocht en gebruikt plag te worden.

BIJVOEGING.

Deze boomvaren (in het Engels oke ferne en van Apuleius zo het schijnt Herba Radioli genoemd) is maar een soort al is het zaak dat hij steviger en groter van bladeren op de ene plaats dan op de andere plag te worden. Wel is het waar dat het eikenvaren, grachtvaren en diergelijke kruiden van sommige voor medesoorten er van geschat plegen te zijn. Maar die zijn hier later elk apart beschreven. Het ene is Polypodium majus omdat het hoger en weliger groeit dan het ander wat Polypodium minus is omdat het kleiner en schraler is. In Nederland plag dat enghelsoet te heten met een bedorven naam in plaats van enghelvoet omdat Polypus zo genoemd wordt naar het Griekse Angetapodi.

Boomvaren van Indië is bij de vreemde kruiden hierna beschreven.

Aard, kracht en werking.

De wortel van boomvaren met wijn ingenomen is minder tezamen trekkend, zegt Galenus, en zoals men dagelijks bevindt hoe verser ze is, hoe ze beter is en gemakkelijker werkt. Hoewel dat ze alleen zeer weinig kracht heeft om de buik te beroeren al had men ervan wel twee of drie ons tegelijk van gekookt, als Lobel betuigt. Als ze oud is stopt ze meer dan ze laxeert, hoewel dat men zegt dat de droge wortel met mede ingenomen de hete galachtige en daarna koude slijmerige vochtigheden af kan jagen en vooral als ze klein gestoten en tot meelachtig poeder gebracht is. De wortels en bladeren van boomvaren goed zuiver gemaakt, gestoten en met zee uit azijn gekookt en op het hoofd gestreken verdrijven de pijn ervan.

Men distilleert water van de verse wortels van boomvaren wat zeer goed is ettelijke dagen achter elkaar gedronken om de vierdedaagse malariakoorts te genezen en geneest de hoest, het moeilijk herhalen van de adem en allerhande gebreken van de borst en longen, het is nuttig de zwaarmoedige melancholische mensen en diegene die met moeilijke en bange dromen gekweld zijn. Vier ons er van ‘s morgens en ‘s avonds gedronken geneest de razernij en uitzinnigheid, opent de borst, zuivert het bloed en maakt de buik week en maakt een goede kleur.

Van het water daar deze wortels in gekookt zijn geweest en met suiker vermengt worden verschillende siropen gemaakt door er vele andere of geen andere kruiden bij te doen die in de boeken van de apothekers in het lang beschreven zijn. Deze siropen worden voor zeer nuttig gehouden om de pokken en leemten te genezen.

Olie van boomvaren en zout van het kruid wordt van de alchimisten uit de verse wortels door kunst gemaakt en voor krachtiger dan enig ander ding bevonden om pleuris of pijn van de zijden te genezen.

De wortel van boomvaren aan de varkens te eten gegeven bewaart ze van ongansheid en ook van de pest.