Rhododendron

HET V. CAPITEL.

Van Wilde Rosmarijn.

Gheslacht.

Onder het gheslacht van Rosmarijn wordt oock dit ander struyckachtigh oft heesterachtigh ghewas gerekent, dat wy om de groote ghelijckenisse die het met den anderen ghemeynen Rosmarijn heeft, Wilden Rosmarijn hebben willen noemen; hoe wel sommighe dat voor een soorte van Cistus ende Ledon houden.

Ghedaente.

Dit ghewas schiet omtrent eenen anderhalven voet hoogh op. Met sijne houtachtighe doch teere ende breuckighe roeyachtighe oft rijsachtige steelkens; aen de welcke langhworpighe bladerkens wassen, smal, ende die van den Ghemeynen Rosmarijn van gedaente gelijck, aen de bovenste sijde wel groenachtigh van verwe, dan aen de onderste sijde, als oock aen de steelkens, roodachtigh, ende voorts oock met eenighe hayrachtighe wolachtigheydt ruygh ende bedeckt. De bloemkens komen tusschen de rijskens voort, op wijdachtighe kranskens verspreyt staende, gheel van verwe; nae de welcke volghen kleyne ronde langhworpighe baeyen oft beziekens.

Voorts soo is dit gantsch ghewas oock seer lieflijck van reuck, ende in sonderheydt de bladeren, die by nae van geur den Citroen-appel ghelijcken; welcken reuck de selve oock seer langhe by blijft nae dat sy verdrooght ende dorre gheworden zijn.

Plaetse.

Wilden Rosmarijn wast in sommige landouwen van Slesigerlandt, ende in de dalen oft afgaende ghewesten van de gheberghten die aen den kant van Behemerlandt strecken: hy wast oock wel in Hooghduytschlandt, ende in andere rijcken Noordwaerts gheleghen. [438]

Dan over langh is my dit ghewas droogh zijnde ghesonden gheweest van de seer gheleerde ende wijtvermaerde Heeren Jacobus Antonius Cortusus van Padoua, ende Achilles Cromerus uyt Nissa.

Naem.

Men noemt dit cruydt op de plaetsen daer het pleegh te groeyen ghemeynlijck Wilden Rosmarijn; op ’t Latijnsch Rosmarinum silvestre. Dan sommighe willen dat onder de gheslachten van Cistus oft van Ledon rekenen.

Aerd.

Wilden Rosmarijn is wat heetachtigh van aerd, met eenighe matelijcke drooghte daer by ghevoeght; ende bovendien soo heeft hy oock eenige merckelijcke ghenoegh t’samentreckinghe in hem.

Kracht ende Werckinghe.

Men prijst desen Wilden Rosmarijn seer in de breuckinghen, verstuyckinghen ende quetsueren van de beenders ende leden.

Ander ghebruyck.

In Pomeren, soo men seght, wordt desen Rosmarijn in het bier ghesoden, ’ t welck daer van eene lieflijckheydt van smaeck verkrijght, ende langhe blijft houden.

Het wordt oock droogh tusschen de kleederen in de kisten ende schappraeyen gheleydt, om de selve van de motten, schieters ende dierghelijcke onghedierte te bevrijden ende te bewaeren.

BIIVOEGHSEL.

Dit is een van die cruyden die van Dodoneus een weynigh voor sijn doodt in dit boeck ghestelt zijn, maer zijn daer nae breeder van Clusius beschreven; als wy verhaelen sullen. Den reuck van dit heesterken komt met dien van den Cistus seer wel over een; daerom heeft Clusius dat selve Ledum van Slesien, in ’t Latijn Ledum Silesiacum ghenoemt. Het heeft roeden somtijdts anderhalven voet hoogh wordende, stijf ende houtigh, met een aschverwighe schorsse ghekleedt; de welcke aen haer uyterste in verscheyden andere dunne ende bijnae purpurachtighe tackskens verdeylt worden, oock sonder bladeren; ende dese worden wederom verdeylt in andere steelkens van een spanne langh, groen van verwe, maer met dons bedeckt, dat wat roestachtigh van verwe schijnt te wesen: daer aen wassen veele ongheschicktelijck ghevoeghde bladeren, de bladeren van den ghemeynen Rosmarijn bijnae ghelijck, maer langher, aen d’een sijde groen, ende soo omgheslaghen ende ghekromt, datmen van d’ ander sijde niet te sien en kan komen, dan alleen de middelzenue oft ribbe, die langhs het bladt loopt, ende is met dierghelijck dons bekleedt als het steelken self: dese bladeren zijn aenghenaem van reuck; dan den smaeck is wat scherpachtigh: op ’t sop van de tackskens staen ettelijcke hoofdekens van roestverwighe korte schubbekens oft schelferkens ghemaeckt: de welcke daer nae open-gaende, vertoonen een tros-ghewijse kroone, ghemaeckt van veele bloemen, op langhachtighe teere, doch wat ruyghe oft wolachtighe eyghen voetkens oft steelkens rustende, seer aenghenaemen reuck van haer spreydende, ende van vijf witte bladerkens vergadert, niet gheelachtigh (als Dodoneus ghelooft heeft, die van dit cruydt anders niet ghesien en heeft dan eenen dorren tack met sijn drooghe bloemen) in ’t midden verciert met tien witte draeykens een midden-priemken omringhelende. Nae de bloemen volghen langhworpighe vijfhoeckighe hoofdekens, de steenen van de Cornoelien somtijts van grootte ghelijck; de welcke ter wijlen sy noch groen zijn, met ettelijcke silver-verwighe stickelkens gheteeckent schijnen te wesen: dan als sy rijp gheworden zijn, vertoonen sy een roestachtighe verwe; ende inhouden langhworpigh saedt, gheelachtigh, ende bijnae soo kleyn als stof dat uyt het vermeluwet houdt pleegh te vallen. Dan dese hoofdekens hebben dat eyghens; te weten, dat sy rijp zijnde ter aerden waert omgheboghen zijn, op dat het saedt niet haest uyt en valt: want de hoofdekens gaen van onder, dat is naest het steelken, eerst open, anders dan alle andere saedt-bollekens pleghen te doen. Als nu het saedt rijp geworden is, komen daer dry oft meer roest-verwige ruyghe tacksken ter sijden van de kroone der bloemen uyt-ghesproten, betoonende dat sy het naest-komende iaer bloeyen sullen. Dit heele ghewas, in sonderheydt als het met bloemen geladen is, gheeft eenen seer goeden ende specerijachtighen reuck van sy selven. Het wast op veele plaetsen van Slesingherlandt; ende bloeyt in ’t laetste van de Braeckmaendt, ende in Hoymaendt; ende de saedt-huyskens blijven somtijts een ander iaer daer nae aenhangen, doch het saedt is uyt-ghevallen.

Veranderinghe. Aen den afgangh oft wortelen van sommighe berghen in Slesingerlandt zijn de bloemen somtijdts van ses bladerkens ghemaeckt, ende zijn binnen in verciert met twaelf draeykens. Op de tsoppen van de selve berghen blijft het soo kleyn, dat het somtijdts niet hooger dan eenen vingher langh bloeyende ghevonden is. Dit ghewas is het Tweede Ledum met bladeren van Rosmarijn by Lobel, ende by Cordus (soo het schijnt) Chamaepeuce: Clusius soude dat liever Ledum Silesiacum noemen; dan Matthiolus geeft het den naem van Behemschen Rosmarijn; in ’t Latijn Rosmarinum Bohemicum. De iagers van Slesingerlandt geven ’t den naem van Heydnisch Binkraut, dat is Vremt oft Uytlandtsch Bie-cruydt; in ’t Latijn Apiaria peregrina, om dat de Bien in de bloemen van dit ghewas seer groot behaghen nemen.

Ledum Alpinum is in ’t Bijvoeghsel van Cistus Ledon beschreven: want Clusius ende meer andere willen dat onder ’t geslacht van Cistus rekenen.

Wilden Rosmarijn sonder reuck is van Clusius beschreven ende Cisti Silesiaci genus gheheeten; ’t welck op de selve plaetsen van Slesingherlandt ghevonden wordt; ende een heester is, selden hoogher dan eenen voet wordende, voort-brenghende dunne rosachtighe rijskens, die daer nae in kleyner ende dunner tackskens verdeylt worden, ongheschicktelijck bewassen ende geladen met smalle bladeren, die boven groen zijn, onder grijsachtigh: ende de bladeren van den leeghen smalbladighen Wilghe boom niet seer onghelijck, ende bovendien oock niet merckelijck goedt van reuck, maer seer t’samen-treckende van smaeck: op ’t uyterste van de steelkens komen oock ettelijcke hoofdekens, van veele schelferen vergadert, als de Cachrys; de welck open-gaende, sommighe bloemkens vertoonen, elck van vijf bladerkens ghemaeckt, maer bleeck-rood van verwe, ende bijnae lijf-verwigh: daer nae volghen korte vijf-hoeckighe saedt-hoofdekens, voor spits, vervult met kleyn bleeckachtigh saeyken. Sy bloeyt met de voorgaende soorte; ende wordt niet alleen in Slesingherlandt, maer oock in de Kempen van Brabandt ghevonden. Sommighe noemen ’t Rosmarinus silvestris aosmos, dat is Wilden Rosmarijn sonder reuck.

Stoebe met bladeren van Rosmarijn, in ’t Latijn Stoebe capitata Rosmarini folio gheheeten, soude moghen by de gheslachten van Stoebe beschreven worden: dan wy hebbense by de gheslachten van Centaurium beschreven, om de ghedaente van haer bloemen; want anders en is sy de Santorie oock van krachten niet gelijck, immers dat ons bekent is.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Den Wilden Rosmarijn van Slesien, van Dodoneus hier beschreven, soude tot veele dinghen goedt ende krachtigh wesen, by soo verre iemandt dat versoeken wilde: want hy is seer aenghenaem ende specerijachtigh van reuck. Die van Slesingherlandt hebben bevonden, dat hy seer goedt is om de krimpinghen ende treckinghen der zenuen ende der leden te ghenesen, als sy dit heele ghewas in water soden, ende daer mede den krancken dickwijls baeyden ende daer in deden sitten. Men maeckt daer van oock een olie met konste van distilleren, ende met kracht van ’t vier. Oock kanmen een olie vergaderen van ’t opperste van de bloeyende tacken van dit selve ghewas: welcke olie seer lieflijck rieckt, ende den reuck van dit heele cruydt ende van sijne bloemen behoudt; ende daerom is het te ghelooven, dat sy de selve krachten oock soude moghen hebben, waer ’t saecke datse iemandt besighen oft versoecken wilde.

Castor Durante schrijft, dat den selven oft dierghelijck Wilden Rosmarijn, te weten in Behemerlandt ende Pomeren wassende, van aerd verwarmende wordt bevonden, dun-maeckende, openende, versterckende, verteerende, ontdoende, doorsnijdende, ende verdouwende; ende versekert, dat hy tot alle de selve ghebreken nut is, in de welcke den Tammen Rosmarijn ghebruyckt pleegh te wesen; uytghesondert, alleen dat hy in de spijse soo bevallijck oft aenghenaem van reuck ende smaeck niet en is.

HET V. KAPITTEL.

Van wilde rozemarijn. (Ledum palustre, nu Rhododendron tomentosum)

Geslacht.

Onder het geslacht van rozemarijn wordt ook dit ander struikachtig of heesterachtig gewas gerekend dat we vanwege de grote gelijkenis die het met de andere gewone rozemarijn heeft wilde rozemarijn hebben willen noemen, hoewel sommige dat voor een soort van Cistus en Ledon houden.

Gedaante.

Dit gewas schiet omtrent vijf en veertig cm hoog op. Met zijne houtachtige doch tere en breukbare roeden of twijgachtige steeltjes waaraan langwerpige bladertjes groeien die smal en die van de gewone rozemarijn van gedaante gelijk zijn en aan de bovenste zijde wel groenachtig van kleur, dan aan de onderste zijde als ook aan de steeltjes roodachtig en voorts ook met enige haarachtige wolligheid ruig en bedekt. De bloempjes komen tussen de twijgjes voort die op wijdachtige kransjes verspreid staan en geel van kleur zijn waarna kleine ronde langwerpige baaien of besjes volgen.

Voorts zo is dit gans gewas ook zeer lieflijk van reuk en vooral de bladeren die bijna van geur op de citroenappel lijken welke reuk die ook zeer lang bij blijft nadat ze verdroog en dor geworden zijn.

Plaats.

Wilde rozemarijn groeit in sommige landstreken van Silezië en in de dalen of afgaande gewesten van de bergen die aan de kant van Bohemen strekken en groeit ook wel in Hoogduitsland en in andere rijken Noordwaarts gelegen. [438]

Dan lang geleden is me dit gewas droog gezonden geweest van de zeer geleerde en wijdvermaarde heren Jacobus Antonius Cortusus van Padua en Achilles Cromerus uit Nissa.

Naam.

Men noemt dit kruid op de plaatsen daar het plag te groeien gewoonlijk wilde rozemarijn en op het Latijns Rosmarinum silvestre. Dan sommige willen dat onder de geslachten van Cistus of van Ledon rekenen.

Aard.

Wilde rozemarijn is wat heetachtig van aard met enige matige droogte er bij gevoegd en bovendien heeft het ook enige merkelijk genoeg tezamen trekking in zich.

Kracht en werking.

Men prijst deze wilde rozemarijn zeer in de breuken, verstuikingen en kwetsingen van de benen en leden.

Ander gebruik.

In Pommeren, zo men zegt, wordt deze rozemarijn in het bier gekookt wat daarvan een lieflijkheid van smaak verkrijgt en lange blijft houden.

Het wordt ook droog tussen de kleren in de kisten en kasten gelegd om die van de motten, schieters en diergelijk ongedierte te bevrijden en te bewaren.

BIJVOEGING.

Dit is een van die kruiden die van Dodonaeus wat voor zijn dood in dit boek gesteld heeft maar zijn daarna uitvoeriger van Clusius beschreven zoals we verhalen zullen. De reuk van dit heestertje komt met die van de Cistus zeer goed overeen en daarom heeft Clusius dat Ledum van Silezië, in het Latijn Ledum Silesiacum genoemd. Het heeft twijgen van soms vijf en veertig cm die stijf en houtig en met een askleurige schors bekleed zijn die in hun uiterste in verschillende andere dunne en bijna purperachtige takjes verdeeld worden, ook zonder bladeren en deze worden wederom verdeeld in andere steeltjes van zeventien cm lang en groen van kleur, maar met dons bedekt dat wat roestachtig van kleur schijnt te wezen en daaraan groeien vele onregelmatig gevoegde bladeren en die bladeren lijken bijna op die van de gewone rozemarijn, maar zijn langer en aan de ene zijde groen en zo omgeslagen en gekromd dat men van de ander zijde niets te zien kan komen dan alleen de middelzenuw of rib die langs het blad loopt en is met diergelijk dons bekleed als het steeltjes zelf en deze bladeren zijn aangenaam van reuk, dan de smaak is wat scherpachtig en op de top van de takjes staan ettelijke hoofdjes van roestkleurige korte schubjes of schilfertjes gemaakt die daarna opengaan en een trosvormige kroon vertonen die gemaakt is van vele bloemen die op langachtige tere, doch wat ruige of wolachtige eigen voetjes of steeltjes rusten en zeer aangename reuk van zich spreiden en van vijf witte bladertjes gemaakt zijn en niet geelachtig (zoals Dodonaeus geloofd heeft die van dit kruid niets anders gezien heeft dan een dorre tak met zijn droge bloemen) in het midden versiert met tien witte draadjes die een middenpriempje omringen. Na de bloemen volgen langwerpige vijfhoekige hoofdjes die de stenen van kornoelje soms van grootte gelijk zijn en die terwijl ze noch groen zijn met ettelijke zilverkleurige stikkeltjes getekend schijnen te wezen, dan als ze rijp geworden zijn vertonen ze een roestachtige kleur en bevatten langwerpig zaad dat geelachtig is en bijna zo klein als stof dat uit het vermolmde hout plag te vallen. Dan deze hoofdjes hebben dat eigens, te weten dat als ze rijp zijn ter aarden omgebogen zijn zodat het zaad niet gauw uitvalt, want de hoofdjes gaan van onder, dat is naast het steeltje, eerst open en anders dan alle andere zaadbolletjes plegen te doen. Als nu het zaad rijp geworden is komen er drie of meer roestkleurige ruige takjes terzijde van de kroon van de bloemen uitgesproten en tonen aan dat ze het volgende jaar zullen bloeien. Dit hele gewas en vooral als het met bloemen bezet is geeft een zeer goede en specerijachtige reuk van zich. Het groeit op vele plaatsen van Silezië en bloeit op het eind van juni en in juli en de zaadhuisjes blijven soms een volgend jaar daarna aanhangen, doch het zaad is er uitgevallen.

(Helianthemum ledifolium) Verandering. Aan de afgang of wortel van sommige bergen in Silezië zijn de bloemen soms van zes bladertjes gemaakt en zijn binnen in versierd met twaalf draadjes. Op de toppen van dezelfde bergen blijft het zo klein dat het soms niet hoger dan een vinger lang bloeiend gevonden is. Dit gewas is het tweede Ledum met bladeren van rozemarijn bij Lobel en bij Cordus (zo het schijnt) Chamaepeuce, Clusius zou dat liever Ledum Silesiacum noemen dan Matthiolus geeft het de naam van Boheems rozemarijn en in het Latijn Rosmarinum Bohemicum. De jagers van Silezië geven het de naam van Heydnisch Binkraut, dat is vreemd of buitenlands bijenkruid en in het Latijn Apiaria peregrina omdat de bijen in de bloemen van dit gewas zeer groot behagen nemen.

Ledum Alpinum is in het bijvoegsel van Cistus Ledon beschreven, want Clusius en meer andere willen dat onder het geslacht van Cistus rekenen.

(Rhododendron groenlancicum?) Wilde rozemarijn zonder reuk is van Clusius beschreven en Cisti Silesiaci genus genoemd wat op dezelfde plaatsen van Silezië gevonden wordt en een heester is die zelden hoger dan dertig cm wordt en dunne rosachtige twijgjes voortbrengt die daarna in kleinere en dunnere takjes verdeeld worden en onregelmatig begroeid en geladen zijn met smalle bladeren die boven groen zijn en onder grijsachtig en de bladeren van de lage smalbladige wilgenboom vrij gelijk en bovendien ook niet merkelijk goed van reuk, maar zeer tezamen trekkend van smaak en op het uiterste van de steeltjes komen ook ettelijke hoofdjes die van vele schilfers verzameld zijn als de Cachrys en als die opengaan sommige bloempjes vertonen die elk van vijf bladertjes gemaakt zijn, maar bleekrood van kleur en bijna vleeskleurig, daarna volgen korte vijfhoekige zaadhoofdjes die voor spits en zijn gevuld met klein bleekachtige zaadjes. Het bloeit met de voorgaande soort en wordt niet alleen in Silezië, maar ook in de Kempen van Brabant gevonden. Sommige noemen het Rosmarinus silvestris aosmos, dat is wilde rozemarijn zonder reuk.

Stoebe met bladeren van rozemarijn, in het Latijn Stoebe capitata Rosmarini folio genoemd, zou bij de geslachten van Stoebe beschreven mogen worden, dan wij hebben het bij de geslachten van Centaurium beschreven vanwege de gedaante van haar bloemen, want anders is ze de santorie ook niet van krachten gelijk, immers dat ons bekend is.

Aard, kracht en werking.

De wilde rozemarijn van Silezië en van Dodonaeus hier beschreven zou tot vele dingen goed en krachtig wezen in zover dat iemand dat onderzoeken wilde, want het is zeer aangenaam en specerijachtig van reuk. Die van Silezië hebben bevonden dat het zeer goed is om de krampen en trekkingen van de zenuwen en de leden te genezen als ze dit hele gewas in water koken en daarmee de zieken dikwijls baden en daarin lieten zitten. Men maakt er ook een olie met kunst van distilleren van en met kracht van het vuur. Ook kan men een olie verzamelen van het opperste van de bloeiende takken van dit gewas welke olie zeer lieflijk ruikt en de reuk van dit hele kruid en van zijn bloemen behoudt en daarom is het te geloven dat het die krachten ook zou mogen hebben waar het zake dat iemand het gebruiken of onderzoeken wilde.

Castor Durante schrijft dat die of diergelijk wilde rozemarijn, te weten die in Bohemen en Pommeren groeit van aard verwarmend wordt bevonden, dun makend, openend, versterkend, verterend, ontdoet, doorsnijdt en verduwt en verzekert dat het tot al dezelfde gebreken nuttig in is waarin de tamme rozemarijn gebruikt plag te wezen, uitgezonderd alleen dat het in de spijs niet zo bevallig of aangenaam van reuk en smaak is.