Tulostoma

HET XXVI. CAPITEL.

Van Ronde Campernoelien.

Gheslacht.

By de gheslachten van Campernoelien moeten oock ghestelt ende beschreven worden twee andere medesoorten van de selve; te weten een heel ronde, ende een ander die half rondt is: daer sommighe de knobbelen, die op de lemmetten komen, oock by rekenen willen.

Ghedaente.

1. De eerste soorte, Wolfsveest gheheeten, is heel rondt van maecksel, als eenen ronden bal, aen der aerden vast houdende, sonder op eenigh voetken oft steelken te rusten, witachtigh, nergens open oft hol, binnenwaerts met een voosachtigh ende seer vocht mergh vervult: de welcke dor oft verdrooght zijnde, open breeckt, ende somtijdts een seer dun poeder oft stof, als eenen roock, pleegh van haer te gheven.

2. Daer is noch een ander mede-soorte van de voorseyde Ronde Campernoelie, de welcke niet heel balachtigh oft bol rondt en is, maer alleen half rondt; want sy en is bovenwaerts niet verheven oft buytenwaerts gekromt, maer uytghehoolt, ende rondom ghekant, eenen niet seer diepen kelck oft kroes van ghedaente oft maecksel niet qualijck ghelijckende. De verwe van dit ghewas is bruyn ende besmeurt vael, als die van de Torven pleegh te wesen, diemen in Hollandt ende andere landen daer aen palende, om daer vier mede te maecken, ghebruyckt. Dan het binnenste mergh van de selve is swarter ende vaster dan dat van de voorbeschreven Ronde Campernoelie; sy gheeft oock een licht stof oft poeder van haer, die als eenen roock opwaerts vlieght, alsmense dor oft droogh zijnde breeckt oft vertreedt, maer niet soo veel als de voorgaende.

Van de Campernoelien, die op de lemmetten van de Keerssen oft lampen plegen te komen, ende Lucernarum fungi heeten, is hier heel onnoodigh iet te handelen, ghemerckt dat de selve in ’t gheslacht van de cruyden oft eerdtghewas gheensins te reken en zijn: want sy en zijn anders niet dan een knobbelachtighe vergaderinghe van Roet, de welcke op ’t opperste van de lemmetten hangt, ende het licht oft de vlamme seer pleegh te beletten ende duyster te maecken: dan sy zijn ghemeynlijck een voorteecken oft beduydenisse, dat het droogh weder in reghenachtigh ende vocht veranderen sal, als ons den Poët Virgilius vermaent in het eerste boeck van sijn Georgica, wanneer hy de teeckenen ende voorboden van de reghenen in ’t langhe verhaelt.

Plaetse.

1. De Ronde Campernoelien oft Wolfsblasen wassen in openlochtighe woeste sandachtighe ende vochtachtighe plaetsen.

2, De tweede oft Half-ronde Campernoelie wast op dorre, wel ter Sonnen staende ghewesten, soodanigh alsser in Hollandt oock sommighe zijn, daermen dit ghewas somtijdts pleegh te vinden.

Tijdt.

Dese Campernoelien (immers heel Ronde) komen ghemeynlijck nae de reghenen voort.

Naem.

De balachtighe Campernoelien souden om haer ghedaente niet qualijck Ronde Campernoelien, nae den Latijnschen Fungus orbicularis, moghen heeten: dan sy zijn ghenoegh bekent met den naem Lupi crepitus, dat is Wolfsveest; in Italien heetense Vescie de Lapo. Het schijnt datse Plinius Pezicae Fungi gheheeten heeft, om dat sy soo plat ter aerden ligghen oft sitten, sonder eenighe steelkens oft voetkens. Want hy seydt aldus: In ’t gheslacht van de Fungi oft Campernoelien is een soorte diemen Pezicae noemt, die gheenen steel noch oock gheen wortel en hebben. [787]

2. De half ronde soorte van Campernoelien en heeft tot noch toe gheenen naem ghehadt: daerom hebben wy de selve Semiorbicularis Fungus niger gheheeten; dat is Halfronde oft Plat ronde Swarte Campernoelie.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dese soorten van Campernoelien zijn nergens toe nut, dat wy weten: maer zijn sy de Pezicae van Plinius, soo zijn sy wel onbequaem om ghegheten oft in spijse ghebruyckt te worden; dan het stofachtigh poeder van de selve, als sy verdort zijn, is nut om droogh te maecken sonder eenighe scherpigheydt oft bijtachtigheydt, seydt den selven Plinius; ende wordt seer nuttelijck op de vervelde ende afghewreven huydt gheleydt oft ghestroyt.

BIIVOEGHSEL.

De sommighe van dese Ronde Campernoelien, seydt Lobel, zijn kleyn, ghelijck eenen kleynen kaets-bal: de andere zijn alsoo groot als een hooft; ende de sommighe zijn bultachtigh ende langhworpigh. Doctor Fabolius kreegh dese voorleden iaeren eene in sijnen hof (betuyght den selven Lobel) tot Antwerpen, die een Kalfs-hooft gheleeck. Dan dit selve gheslacht van Campernoelien is in onse tael oock Dult, Bovist ende Bult gheheeten; in ‘t Hooghduytsch Buben fist, in ’t Fransoys Vesse de loup; in ’t Italiaensch Vescie di Lupos, in ’t Latijn Fungi glomeratae rotunditatis by Lobel. Fabius Columna heeft een gantsch ander gheslacht van Campernoelien dan dese voor de Pezicae der ouders beschreven, als in ’t Bijvoeghsel van ’t voorgaende Capitel blijckt.

Men eetse niet: ende sy zijn in ’t eerst wit, buyten ende binnen: ’t vleesch is den Agaricus ghelijck: maer als sy verdwijnen, worden sy bruyn ros, seer voos, ende stuyven heel wegh in eenen swertsel-roock, soo datter niet dan vellekens van over en blijven, alsmen die douwt.

Den selven Columna heeft dese Campernoelien ghevonden in de Lente in ghedaente van ronde klouwen, soo groot als Kaets-ballen, oft grooter, met een korte wortel, onder in veselinghen ghedeylt, gladt, sacht, wit, al ofse met Kalck bestreken waren: opengaende brekense midden door, ende vertoonen van binnen eenen fraeyen nets-ghewijs ghewelfden bol, als eenen spinrock, al oft hy met konst soo ghemaeckt waer, met veele hoecken: wiens vleesachtighe deelen binnen hol zijn als Riet-pijpen open ghesneden: in de holligheydt van de welcke een rosse oft geele vochtigheydt schuylt, die van verre eenen vuylen stanck van haer gheeft: soo datse van verwe ende stanck met dun menschen-mest ghelijckt. Daerom is sy oock Wolfs-veest gheheeten gheweest. Hy noemtse Fungus lupi crepitus efflorescens, om dat sy bloeyt als gheseydt is: dan de voorbygaende menschen plegense om te stooten eerse volkomen bloeyen. De selve oft noch fraeyer ghedaente sietmen in de Getraelliede Koraels-ghewijse Campernoelien, die ons Clusius beschrijft, ende hier gheschildert staet. [788]

Koraels-ghewijs ghetraelliede Campernoelie, seydt hy (in ’t Latijn Fungus Coralloides cancellatus) wast in Vranckrijck tusschen het Riet: ende is eerst soo groot als een Hinnen Ey, sneeuwwit, met een dunne witte gheveeselde wortel, daer nae gaet dat Ey open, ende vertoont een nest-ghewijs oft traellies-ghewijs borseken van veele dwaerse, slinckse ende rechtse door een gevlochten roode Koraels ghewijse tacken versamelt, onderwaerts een vochtigheydt hebbende, die van de Muggen ende Vliegen seer begeert wordt, nochtans soo vuyl ende stinckende, dat dese soorte daerom met recht onder de Doodelijcke Campernoelien ghestelt soude moghen worden.

De Herts Swammen oft Hirten Spongien, anders Cervi boletus gheheeten, soude oock met eenighe goede reden by dese Ronde Campernoelien gherekent moghen worden: dan sy hebben om de ghelijckigheydt van den naem in ’t Bijvoeghsel van de Eerdtbuylen hier nae haer plaetse ghekreghen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dese Campernoelien zijn nerghens toe nut in de Medicijne: dan men siedtse in Melck, om de Vlieghen te dooden; alsmen de Roode Campernoelien oock doet: ende de was-maeckers vergaderen dese in haeren tijdt, ende ghebruyckense om de Bien daer mede te versmooren, als sy ’t Was vanden Honigh scheyden.

De Campernoelien oft Knobbelachtighe vergaderinghen, die aen de Keerssen komen worden ghebruyckt om de wijnbrauwen daer mede te verwen, als het hayr ijdel ende niet dicht genoegh is.

HET XXVI. KAPITTEL.

Van ronde kampernoelie. (Tulostoma brumale, Lycoperdon of Bovista species)

Geslacht.

Bij de geslachten van kampernoelies moeten ook gesteld en beschreven worden twee andere medesoorten er van, te weten een heel ronde en een ander die half rond is daar sommige de knobbels die op de lonten komen ook bij rekenen willen.

Gedaante.

1. De eerste soort, wolfsveest geheten, (Tulostoma brumale, is heel rond van vorm als een ronde bal die aan de aarde vasthoudt zonder op enig voetje of steeltje te rusten, witachtig en nergens open of hol, binnenwaarts met een voosachtig en zeer vochtig merg gevuld en als die dor of verdroogd is open breekt en soms een zeer dun poeder of stof als een rook plag van zich te geven.

2. Daar is noch een andere medesoort van de voor vermelde ronde kampernoelie die niet heel balachtig of bolrond is, maar alleen half rondt want ze is bovenwaarts niet verheven of buitenwaarts gekromd, maar uitgehold en rondom gekant en lijkt niet slecht op een zeer diepe kelk of kroes van gedaante of vorm. De kleur van dit gewas is bruin en besmeurt vaal als die van de turven plag te wezen die men in Holland en andere landen die er aan palen gebruikt wordt om er vuur mee te maken. Dan het binnenste merg er van is zwarter en vaster dan dat van de voorbeschreven ronde kampernoelie en ze geeft ook een licht stof of poeder van zich die als een rook opwaarts vliegt als men ze dor of droog breekt of betreedt, maar niet zoveel als de voorgaande.

Van de kampernoelies die op de lonten van de kaarsen of lampen plegen te komen en Lucernarum fungi heten is hier heel onnodig iets te handelen, gemerkt dat die geenszins in het geslacht van de kruiden of aardgewas te reken zijn, want ze zijn niets anders dan een knobbelachtige verzameling van roet die op het opperste van de lonten hangt en het licht of de vlam zeer plag te beletten en duister te maken, dan ze zijn gewoonlijk een voorteken of aanduiding dat het droog weer in regenachtig en vochtig veranderen zal als ons de poëet Virgilius vermaant in het eerste boek van zijn Georgica wanneer hij de tekens en voorboden van regens in het lang verhaalt.

Plaats.

1. De ronde kampernoelies of wolfsblazen groeien in open luchtige woeste zandachtige en vochtachtige plaatsen.

2, De tweede of halfronde kampernoelie groeit op dorre en goed in de zon staande gewesten zodanig als er in Holland ook sommige zijn daar men dit gewas soms plag te vinden.

Tijd.

Deze kampernoelies (immers de heel ronde) komen gewoonlijk na de regens voort.

Naam.

De balachtige kampernoelies zouden om hun gedaante niet slecht ronde kampernoelies naar het Latijnse Fungus orbicularis mogen heten, dan ze zijn genoeg bekend met de naam Lupi crepitus, dat is wolfsveest, in Italië heten ze vescie de lapo. Het schijnt dat Plinius Pezicae Fungi genoemd heeft omdat ze zo plat ter aarde liggen of zitten zonder enige steeltjes of voetjes. Want hij zegt aldus: ‘In het geslacht van de Fungi of kampernoelies is een soort die men Pezicae noemt die geen steel noch ook geen wortels hebben’. [787]

(Agrocybe semiorbicularis of Calvatia excipiluformis) 2. De halfronde soort van kampernoelies heeft tot noch toe geen naam gehad en daarom hebben we die Semiorbicularis Fungus niger genoemd, dat is halfronde of plat ronde zwarte kampernoelie.

Aard, kracht en werking.

Deze soorten van kampernoelies zijn nergens toe nuttig dat we weten, maar zijn ze de Pezicae van Plinius dan zijn ze wel ongeschikt om gegeten of in spijs gebruikt te worden, dan het stofachtig poeder ervan als ze verdord zijn is nuttig om droog te maken zonder enige scherpte of bijten, zegt dezelfde Plinius, en wordt zeer nuttig op de vervelde en afgewreven huid gelegd of gestrooid.

BIJVOEGING.

Sommige van deze ronde kampernoelies, zegt Lobel, zijn klein als een kleine kaatsbal en andere zijn alzo groot als een hoofd en sommige zijn bultachtig en langwerpig. Doctor Fabolius kreeg deze vorig jaar in zijn hof (betuigt dezelfde Lobel) te Antwerpen die op een kalfshoofd leek. Dan dit geslacht van kampernoelies is in onze taal ook dult, bovist en bult genoemd, in het Hoogduits Buben fist, in het Frans vesse de loup, in het Italiaans vescie di lupos, in het Latijn Fungi glomeratae rotunditatis bij Lobel. Fabius Columna heeft een gans ander geslacht van kampernoelies dan deze voor de Pezicae van de ouders beschreven zoals in het bijvoegsel van het voorgaande kapittel blijkt.

Men eet ze niet en ze zijn in het begin wit, buiten en binnen en het vlees is de Agaricus gelijk, maar als ze verdwijnen worden ze bruin ros, zeer voos en stuiven geheel weg in een zwartselrook zodat er niets dan velletjes van overblijven als men die duwt.

Dezelfde Columna heeft deze kampernoelies in de lente gevonden in gedaante van ronde kluwen en zo groot als kaatsballen of groter met een korte wortel die onder in vezels gedeeld is, glad, zacht en wit al of ze met kalk bestreken waren en als ze open gaan breken ze midden door en vertonen van binnen een fraaie netvormige gewelfde bol als een spinrok al of het met kunst zo gemaakt was, met vele hoeken wiens vleesachtige delen binnen hol zijn als rietpijpen open gesneden en in de holtes er van schuilt een rosse of gele vochtigheid die van ver een vuile stank van zich geeft zodat ze van kleur en stank op dun mensenmest lijkt. Daarom is ze ook wolfsveest genoemd geweest. Hij noemt het Fungus lupi crepitus efflorescens omdat ze bloeit als gezegd is, dan de voorbijgangers plegen het om te stoten eer het volkomen bloeit. Die of noch fraaier gedaante ziet men in de getraliede koraalvormige kampernoelie die Clusius beschrijft en hier geschilderd staat. [788]

(Clathrus ruber) Koraalvormige getraliede kampernoelie, zegt hij (in het Latijn Fungus Coralloides cancellatus) groeit in Frankrijk tussen het riet en is eerst zo groot als een kippenei, sneeuwwit met een dunne witte gevezelde wortel en daarna gaat dat ei open en vertoont een nestvormig of tralievormig bolletje van vele dwarse, linkse en rechtse dooreen gevlochten rode koraalvormige takken verzamelt die van onderen een vochtigheid hebben die van de muggen en vliegen zeer begeerd wordt, nochtans zo vuil en stinkend dat deze soort daarom met recht onder de dodelijke kampernoelies gesteld zou mogen worden.

(Elaphomyces cervinus) Hertszwammen of hertenspons, anders Cervi boletus genoemd, zou ook met enige goede reden bij deze ronde kampernoelies gerekend mogen worden, dan ze hebben om de gelijkheid van naam in het bijvoegsel van de aardbui hierna haar plaats gekregen.

Aard, kracht en werking.

Deze kampernoelies zijn nergens toe nuttig in de medicijnen, dan men kookt ze in melk om de vliegen te doden zoals men de rode kampernoelies ook doet en de wasmakers verzamelen die in hun tijd en gebruiken ze om de bijen daarmee te versmoren als ze het was van de honig scheiden.

De kampernoelies of knobbelachtige verzamelingen die aan de kaarsen komen worden gebruikt om de wenkbrauwen daarmee te verven als het haar dun en niet dicht genoeg is.