Erysimum

HET IV. CAPITEL.

Van Steen-Violieren oft Leucoïon met geele bloemen.

Gheslachten.

Van den Geelen Leucoïon sullen wy maer twee soorten verhalen: waer van de eene ghemeyn is, ende heeft enckele bloemen; ende de andere wordt selden gevonden, ende is dobbel van bloemen.

Ghedaente.

1. De Steen-Violieren oft Geelen Leucoïon hebben ghetackte groene steelen, ende langhworpighe smalle, kael oft effen bladeren, uyt den swarte groenachtigh oft doncker-groen van verwen, kleynder dan die van de Witte Violieren: de bloemen zijn geel, seer wel rieckende; nae de welcke volghen dunne langhworpighe hauwkens, daer breedt saet in leydt. Dit heel ghewas is houtachtigh, seer wel teghen de koude en straffigheydt des winters moghende.

2. Van desen is noch een ander gheslacht met dobbel bloemen, dat gheen hauwkens voordt en brenght; maer wordt van ionghe scheutkens voort-gheset, ende in de hoven onderhouden.

Tijdt.

De Steen-Violieren bloeyen in April ende in Meye; oock wel in den Meert; ende eer, als ’t soete winters zijn.

Plaetse.

Steen-Violieren wassen beter aen oude mueren, in vervallen huysen, ende andere steenachtighe plaetsen, dan erghens elders: sy worden oock in de hoven ghesaeyt by de mueren ende weghen.

Naem.

Dit cruydt wordt oock in ’t Griecks Leucoïon gheheeten, ende Leucoïon melinon; in ’t Latijn Leucoïum luteum ende Viola alba; in ’t Arabisch Keyri; in ’t Spaensch Violetas amarilla; in ’t Nederduydtsch Steen-Violieren, om dat sy soo gheerne op steenachtighen grondt wassen, ende Geel Violieren; in ’t Hooghduytsch Galbe Violaten; in ’t Fransch Girofflees iaeulnes; in ’t Enghelsch Walle Gyllofer.

1. De ghemeyne Steen-Violieren maghmen Steen-Violieren met enckele bloemen heeten, oft Enckele Geele Violieren. 2. De ander noemtmen Dobbel Steen-Violieren.

Aerd.

Steen-Violieren, soo wel cruydt als bloemen, dat is de heele struycke, soo Galenus schrijft, heeft een afvagende kracht, ende is dun van deelen oft fijn van stoffe, maer meest de bloemen: ende in sonderheyt als sy droogh zijn, soo zijn sy krachtigher dan noch groen wesende.

Kracht ende Werckinghe.

Dioscorides schrijft, dat de Geele Leucioa, dat is de Steen-Violieren, in de Medicijne meest ghesocht ende ghebruyckt worden.

Want hy seght, dat de bloemen van Steen-Violieren droogh zijnde, in een badt ghesoden ende ghebruyckt, seer bequaem zijn om de ontstekinghen ende sweeringhen des moeders te ghenesen, ende de maendt-stonden te verwecken.

De selve bloemen met olie ende wasch, ghelijck een plaester vermenght, genesen de kloven van den aersdarm, ende van ’t fondament: met honigh ghemenght, ghenesen den sprouw van de kinderen, ende de oude quade sweeringhen ende seerigheden van den mondt.

Het saet van Steen-Violieren een half loot swaer met wijn ghedroncken, oft met honigh door eenen pessus in de moeder gheset, verweckt de maendt-stonden van de vrouwen, ende iaeght af de naegheboorte ende doode vruchten.

De wortelen van dit cruydt met azijn ghestooten ende opgheleydt, ghenesen de verherde milte, ende zijn goedt teghen de smerten ende weedom van het flercijn.

Hippocrates leert ons in sijn boeck van de Natuere der Vrouwen, het saet van Leucoïon oft Violieren kleyn gestooten met wijn te drincken te gheven, om de naegheboorte af te drijven, ende het bloet uyt de moeder te doen rijsen ende uyt te leyden; ende seght daer noch by, dat tot den selven eynde de wortel van den Geelen Leucoïon oft Steen-Violieren, op der selven voeghen inghenomen, seer nuttelijck ghebruyckt pleegh te wesen.

BIIVOEGHSEL.

Al is ’t dat dese Steen-Violieren den naem voeren, om dat sy op dorre steenachtighe gronden wassen: nochtans soo aerden sy seer wel in de hoven: daermen seer schoone soorten van vindt, somtijdts enckel, maer seer groot, ende andere dobbel, noch grooter.

In ’t Spaensch heeten sy oock Albelys; in ’t Hooghduydtsch somtijdts Gelb Garten Veiel; in ’t Italiaensch Viola gialla; in ’t Fransch Violetz des murs.

Ander gheslachten van Steen-Violieren. Sommighe andere soorten van Steen-Violieren zijn van Clusius ende Lobel ende andere beschreven, als volght.

1. Wilde Geele Violiere van Clusius is van hem Leucoïum silvestre gheheeten; in ’t Hooghduydtsch Wild gelbe Veyel; ghelijck de tamme Steen-Violieren in ’t Hongers Sarga Viola, dat is Geele Violette, ghenoemt worden. Sy wast op berghen ende op steenachtighe plaetsen; ende bloeyt in den Mey. Sy heeft vele bladeren by de wortel wassende, de bladeren van de ghemeyne Steen-Violieren ghelijckende, nochtans wat smaller dan die, groen, bitterachtigh van smaeck: tusschen de welcke eenen steel (somtijdts meer) op staet, ghevoort oft ghestreept, eenen voedt hoogh oft hoogher, met holachtighe bladeren beset, vele bloemen draghende, van vier bladerkens ghemaeckt, geel, die van de Steen-Violieren ghelijckende, maer kleynder, ende niet soo rieckende; de hauwkens zijn oock langhworpigh, vol plat saet: de wortel is langh, witachtigh, met vele veselinghen.

2. Zee-Steen-Violiere met geele bloemen. Dese wordt van Lobel beschreven, ende in ’t Latijn Keiri oft Leucoïum marinum flore luteo gheheeten. Sy is van aensien de ghemeyne Steen-Violieren, oft de Geele Violieren van de Middellansche zee ghelijck: de bladers zijn oock groen, maer grooter, breeder, ende geelachtigh, op ’t groen treckende. Sy verschilt van het voorvermaende Leucoïum luteum marinum, dat elders uyt Lobel by de gheslachten van Thlaspi beschreven is.

3. Zee-Steen-Violieren met witte bloemen. Dese soorte, seght Lobel, is alleen van de voorgaende Geele Zee-Steen-Violiere verscheyden, om datse witte bloemen heeft, ende kleyne bladers. Dese twee soorten groeyen nu seer wel in de hoven van Nederlandt.

4. Zee-Violiere van Padus, die Lobel Leucoïum marinum Patavinum noemt, ende onder de soorten van Steen-Violieren rekent, heeft bladers, seght hy, tusschen de Groote ende Kleyne Zee-Violier bladers, van de selve verwe, onder smal, recht daer sy aen den hals van de wortel rusten. De steelen zijn by de twee voeten hoogh: aen ’t opperste van de welcke geele ghesterrede bloemkens groeyen. ’T saet is van gedaente ende grootte dat van de Witte Violiere gelijck, plat, ende besloten in ronde langhworpighe hauwkens, die grooter zijn dan die van de Thlaspi. De selve hebben wy uyt Clusius elders beschreven; diese voor een soorte van Rakette houdt, met naeme van Eruca peregrina. Eenighe andere noemse Leucoïum semine rotundo, dat is Violieren met rond saet: welcken naem oock vele andere cruyden soude mogen passen, namentlijck het Leucoïum alyssoïdes van Fabius Columna, ende de Candiotsche Violieren oock. [239]

5. Bergh-Steen-Violiere, van den selven Fabius Columna Lithoreo-Leucoium minimum supinum Valvensium gheheeten, is een kleyn gewas, aengenaem om sien, door de menighte van sijne schoone blauw-peersche bloemen, die in ’t midden wat geels ende wits hebben, met vele draeykens: de bladeren zijn kort, als die van den Harden Thijm, ruygh, aschgrauw, de menighvuldighe steelkens den heelen winter door besettende. Dese bloemen staen dry oft vier by een op de t’ soppen van de steelkens. Het gantsch cruydt is van smaeck de soorten van Thlaspi ghelijcker dan de Violieren, ende bijt op de tonghe, iae stinckt als roock gheknauwt zijnde.

Jaques Plateau heeft aen Clusius ghesonden eene schilderije van seker cruydt met dese beschrijvinge: Dit cruydt wast anderhalven voedt hoogh oft hooger, ende wordt in vele harde houdtachtige tacken verspreyt, de welcke met veele by een wassende bladeren beset zijn, grijs oft aschverwigh, aen de kanten wat gheschaert oft getant; hier ende daer op de tacken wassen vele geele bloemen, van vijf bladerkens vergadert. Dese tacken zijn in den eersten teer ende swack ghenoegh, dan worden haest hard ende doornachtigh. Clusius ’t cruydt selve wassende niet ghesien hebbende, heeft het eerst, om eenighe ghelijckenisse van de bladeren, by provisie Leucoium spinosum, Doornachtighe Violieren, ghenoemt: dan naederhande daer naerder op lettende, heeft het ghehouden te zijn de Galastivida Cretensium, die in ’t eynde van ‘t 16. Boeck alhier beschreven wordt; te weten, de soorte van Galastivida die gheen melck en gheeft.

Krachten vande Steen-Violieren.

Het sap van dit cruydt in de ooghen ghedrupt, verteert, verdrijft ende neemt alle vlecken, plecken, ende donckerheydt der ooghen.

Steen-Violieren ghedrooght, in water ghesoden, doen pissen, ende ghenesen de verherde apostumatien oft swillinghen van de moeder, alsmen daer een badt af maeckt, in een sweet-kuype sittende, oft daer mede stovende.

Dit cruydt is soo krachtigh in het afiaeghen, dat het langh ghebruyckt zijnde, niet alleen de doode vrucht nederwaerts drijft, maer oock de levende vrucht dooden kan, oft immers schadelijck wesen.

Dan het saet is beter ghebruyckt; ende met wijn gedroncken voordert de vrouwen die gaen om te gheligghen.

De wortelen hebben wat min kracht dan het cruydt oft de bloemen; door dien dat sy grover ende van aerdachtighe stoffe zijn. Dan alsmen die met Edick stoot, ende op alle klierachtighe oft steenachtighe harde gheswillen doet, dan konnen sy daer in seer wel wercken, bijsonder in de hardigheydt oft Scirrhus van de Milte.

Het water daer dese bloemen in ghesoden zijn gheweest helpt alle ghebreken van de Lever, ende van de Nieren; ende als de ghene die vermoedt ende slap gheworden zijn door grooten arbeydt oft gaen, daer af omtrent vier oft vijf lepelen vol t’ seffens drincken twee mael daeghs, soo sullen sy daer groote bate in vinden.

Het water dat van dese bloemen ghedistilleert is, wordt oock seer ghepresen in de voornoemde ghebreken, ende versterckt alle inwendighe leden, suyvert het bloet, versoet de smerte, maeckt gherustigheyt, ende verfraeyt oft verquickt het ghemoet.

Het sap van dit cruydt suyvert de wonden, ende neemt wegh alle onreynigheydt ende vuyligheydt van de zeeren.

’T selve sap ghemenghelt met honigh gheneest de smerte ende sweeringhe van den mondt.

Olie van Keyri. Van de bloemen van de Steen-Violieren maecktmen een olie, die seer ghepresen wordt in de voornoemde ghebreken, ende meer andere, die te langh zijn om te verhaelen.

Ander ghebruyck.

Van de bladeren van de Steen-Violieren maecktmen een seer schoone groene verwe, stootende de selve met een weynigh Aluyn, ende soo het sap daer van bewaerende: ’t welck de schilders ende water-verwers seer bekent is.

HET IV. KAPITTEL.

Van steenviolieren of Leucoïon met gele bloemen. (Erysimum cheiri)

Geslachten.

Van de gele Leucoïon zullen we maar twee soorten verhalen waarvan de ene gewoon is en enkele bloemen heeft en de andere wordt zelden gevonden en is dubbel van bloemen.

Gedaante.

1. De steenviolieren of gele Leucoïon hebben getakte groene stelen en langwerpige smalle, kale of effen bladeren die uit het zwarte groenachtig of donkergroen van kleur zijn en kleiner dan die van de witte violieren, de bloemen zijn geel en zeer welriekend waarna dunne langwerpige hauwtjes volgen waarin breed zaad ligt. Dit heel gewas is houtachtig en kan zeer goed tegen de koude en strafheid van de winter.

2. Hiervan is noch een ander geslacht met dubbele bloemen dat geen hauwtjes voortbrengt, maar wordt van jonge scheutjes voortgezet en in de hoven onderhouden.

Tijd.

De steenviolieren bloeien in april en in mei en ook wel in maart en eerder als het zachte winters zijn.

Plaats.

Steenviolieren groeien beter aan oude muren, in vervallen huizen en andere steenachtige plaatsen dan ergens elders en worden ook in de hoven gezaaid bij de muren en wegen.

Naam.

Dit kruid wordt ook in het Grieks Leucoïon genoemd en Leucoïon melinon, in het Latijn Leucoïum luteum en Viola alba, in het Arabisch keyri, in het Spaans violetas amarilla, in het Nederduits steenviolieren omdat ze zo graag op steenachtige grond groeien en geel violieren, in het Hoogduits Galbe Violaten, in het Frans girofflees iaeulnes, in het Engels walle gyllofer.

1. De gewone steenviolieren mag men steenviolieren met enkele bloemen noemen of enkele gele violieren.

2. De ander noemt men dubbele steenviolieren.

Aard.

Steenviolieren en zowel kruid als bloemen, dat is de hele struik, zo Galenus schrijft, heeft een afvegende kracht en is dun van delen of fijn van stof, maar meest de bloemen en vooral als ze droog zijn dan zijn ze krachtiger dan als ze groen zijn.

Kracht en werking.

Dioscorides schrijft dat de gele Leucioa, dat is de steenviolieren, in de medicijnen het meest gezocht en gebruikt worden.

Want hij zegt dat de bloemen van steenviolieren die droog zijn in een bad gekookt en gebruikt zeer geschikt zijn om de ontstekingen en zweren van de baarmoeder te genezen en de maandstonden te verwekken.

Dezelfde bloemen met olie en was als een pleister vermengt genezen de kloven van de aarsdarm en van het fondament, met honig gemengd genezen ze de spruw van de kinderen en de oude kwade zweren en zeren van de mond.

Het zaad van steenviolieren een half lood zwaar met wijn gedronken of met honig door een pessarium in de baarmoeder gezet verwekt de maandstonden van de vrouwen en jaagt de nageboorte en dode vruchten af.

De wortels van dit kruid met azijn gestampt en opgelegd genezen de verharde milt en zijn goed tegen de smarten en weedom van het jicht.

Hippocrates leert ons in zijn boek van de natuur van de vrouwen het zaad van Leucoïon of violieren klein gestampt met wijn te drinken te geven om de nageboorte af te drijven en het bloed uit de baarmoeder te laten rijzen en uit te leiden en zegt er noch bij dat tot hetzelfde doel de wortel van de gele Leucoïon of steenviolieren op dezelfde manier ingenomen zeer nuttig gebruikt plag te wezen.

BIJVOEGING.

Al is het dat deze steenviolieren de naam voeren omdat ze op dorre steenachtige gronden groeien, nochtans zo aarden ze zeer goed in de hoven daar men er zeer mooie soorten van vindt die soms enkel, maar zeer groot en andere die dubbel zijn en noch groter.

In het Spaans heten ze ook albelys, in het Hoogduits soms Gelb Garten Veiel, in het Italiaans viola gialla en in het Frans violetz des murs.

Andere geslachten van steenviolieren. Sommige andere soorten van steenviolieren zijn van Clusius en Lobel en andere beschreven, als volgt.

(Malcolmia litttorea) 1. Wilde gele violier van Clusius is van hem Leucoïum silvestre genoemd en in het Hoogduits Wild gelbe Veyel, gelijk de tamme steenviolieren in het Hongaars sarga viola, dat is gele viool genoemd worden. Ze groeit op bergen en op steenachtige plaatsen en bloeit in mei. Ze heeft vele bladeren die bij de wortel groeien en op de bladeren van de gewone steenviolieren lijken, nochtans wat smaller dan die, groen en bitterachtig van smaak waartussen een steel (soms meer) opstaat die gevoord of gestreept is en een dertig cm hoog of hoger en met holachtige bladeren bezet en vele bloemen draagt die van vier blaadjes gemaakt zijn, geel en die van de steenviolieren gelijk, maar kleiner en niet zo ruiken, de hauwtjes zijn ook langwerpig en vol plat zaad, de wortel is lang, witachtig en met vele vezels.

(Erysimum cheiranthoides) 2. Zeesteenviolier met gele bloemen. Deze wordt van Lobel beschreven en in het Latijn Keiri of Leucoïum marinum flore luteo genoemd. Ze is van aanzien de gewone steenviolieren of de gele violieren van de Middellandse zee gelijk, de bladeren zijn ook groen, maar groter, breder en geelachtig en trekken naar het groene. Ze verschilt van het voorvermaande Leucoïum luteum marinum dat elders uit Lobel bij de geslachten van Thlaspi beschreven is.

3. Zeesteenviolieren met witte bloemen. Deze soort, zegt Lobel, verschilt alleen van de voorgaande gele zeesteenviolier omdat ze witte bloemen heeft en kleine bladeren. Deze twee soorten groeien nu zeer goed in de hoven van Nederland.

(Alyssum sinuatum) 4. Zeeviolier van Padua die Lobel Leucoïum marinum Patavinum noemt en onder de soorten van steenviolieren rekent heeft bladeren, zegt hij, tussen de grote en kleine zeeviolierbladeren, van dezelfde kleur, onder smal net daar ze aan de hals van de wortel rusten. De stelen zijn bij de zestig cm hoog en aan het opperste er van groeien gele stervormige bloempjes. Het zaad is van gedaante en grootte dat van de witte violier gelijk, plat en besloten in ronde langwerpige hauwtjes die groter zijn dan die van Thlaspi. Dezelfde hebben we uit Clusius elders beschreven die ze voor een soort van raket houdt met naam van Eruca peregrina. Enige anderen noem het Leucoïum semine rotundo, dat is violieren met rond zaad welke naam ook op vele andere kruiden zou mogen passen, namelijk het Leucoïum alyssoïdes van Fabius Columna en de Kretische violieren ook. [239]

(Aubrietia columnae) 5. Bergsteenviolier, van dezelfde Fabius Columna Lithoreo-Leucoium minimum supinum Valvensium genoemd is een klein gewas en aangenaam om te zien door de menigte van zijn mooie blauwpaarse bloemen die in het midden wat geels en wits hebben met vele draadjes, de bladeren zijn kort als die van de harde tijm, ruig en asgrauw die de menigvuldige steeltjes de hele winter door bezetten. Deze bloemen staan drie of vier bijeen op de toppen van de steeltjes. Het gans kruid lijkt meer van smaak op de soorten van Thlaspi dan op violieren en bijt op de tong, ja stinkt als rook als het gekauwd wordt.

Jaques Plateau heeft aan Clusius een schilderij van zeker kruid met deze beschrijving gezonden; ‘dit kruid groeit vijf en veertig cm hoog of hoger en wordt in vele harde houtachtige takken verspreid die met vele bijeen groeiende bladeren bezet zijn, grijs of askleurig en aan de kanten wat geschaard of getand, hier en daar groeien op de takken vele gele bloemen die van vijf bladertjes tezamen gesteld zijn. Deze takken zijn in het begin teer en zwak genoeg, dan worden gauw hard en doornachtig’. Clusius die het groeiende kruid niet gezien heeft en het eerst vanwege enige gelijkenis van de bladeren bij provisie Leucoium spinosum of doornachtige violieren genoemd, dan heeft er naderhand beter op gelet en heeft het voor de Galastivida Cretensium gehouden die op het eind van het 16^de boek alhier beschreven wordt, te weten de soort van Galastivida die geen melk geeft.

Krachten van de steenviolieren.

Het sap van dit kruid in de ogen gedrupt verteert, verdrijft en neemt alle vlekken, plekken en donkerheid van de ogen.

Steenviolieren gedroogd en in water gekookt laat plassen en geneest de verharde apostumatien of zwellingen van de baarmoeder als men daar een bad van maakt en in een zweetkuip zit of ermee stooft.

Dit kruid is zo krachtig in het afjagen dat als het lang gebruikt is niet alleen de dode vrucht naar beneden drijft, maar ook de levende vrucht doden kan of immers schadelijk wezen.

Dan het zaad is beter gebruikt en met wijn gedronken bevordert de vrouwen die gaan om te baren.

De wortels hebben wat minder kracht dan het kruid of de bloemen doordat ze grover en van aardachtige stof zijn. Dan als men die met azijn stampt en op alle klierachtige of steenachtige harde zwellen doet dan kunnen ze daarin zeer goed werken en vooral in de hardheid of Scirrhus van de milt.

Het water daar deze bloemen in gekookt zijn geweest helpt alle gebreken van de lever en van de nieren en als diegene die vermoeid en slap geworden zijn door grote arbeid of wandelen daarvan omtrent vier of vijf lepels vol tweemaal daags tegelijk drinken dan zullen ze daar grote baat in vinden.

Het water dat van deze bloemen gedistilleerd is wordt ook zeer geprezen in de voornoemde gebreken en versterkt alle inwendige leden, zuivert het bloed, verzoet de smart, maakt rust en verfraait of verkwikt het gemoed.

Het sap van dit kruid zuivert de wonden en neemt alle onreinheid en vuilheid van de zeren weg.

Hetzelfde sap met honig gemengd geneest de smart en zweren van de mond.

Olie van keyri. Van de bloemen van de steenviolieren maakt men een olie die zeer geprezen wordt in de voornoemde gebreken en meer andere die te lang zijn om te verhalen.

Ander gebruik.

Van de bladeren van de steenviolieren maakt men een zeer mooie groene verf door die te stampen met wat aluin en zo het sap daarvan te bewaren’wat de schilders en waterververs zeer bekend is.