Valeriana

HET XXV. CAPITEL.

Van de Valeriaene ende haer gheslachten.

Gheslachten.

De gheslachten van Valeriaene, die over al bekent zijn ende ghevonden worden, zijn drijderhande: het eene is tam, ende wast in de hoven; maer de andere twee wassen in ’t wildt. Voorts soo vindtmen noch sommighe cruyden van den selven naem, die nochtans van gedaente de voorseyde niet en ghelijcken; als zijn de Roode Valeriane, ende de Griecksche Valeriaene, die van ons in de twee naevolghende Capitelen beschreven sullen worden: want nu sullen wy van de dry oprechte soorten van Valeriaene spreken.

Ghedaente.

1. De Tamme oft Hof-Valeriaene, ghemeynlijck Groote Valeriaene, Speer-cruydt oft Sint Joris-cruydt gheheeten, gheeft ten eersten uyt haere wortel langhworpighe breede, gladde, groene, ongedeylde oft onghekerfde bladeren: daer nae krijght sijer andere, de welcke langhs de steelen wassen: dese zijn grooter dan de voorgaende, langher, aen beyde sijden dieper doorsneden, de bladeren van den Elaphoboscon oft Grootste Pastinake wat ghelijckende, hoe wel nochtans wat kleyner dan die. Den steel schiet hoogher op dan anderhalven voet, ende is gladt, effen, kael, ende van binnen hol, ende met langhe tusschen-ledigheden geknoopt, ende met kniekens afgheteeckent: uyt welcke knien oft knoops-gewijse leden ghemeynlijck twee bladeren komen ghesproten. Op ’t sop komen de bloemen voort, in verscheyden kranssen ghehoopt ende vergadert, kleyn, ende als van een langworpigh smal ende kleyn halsken haer selven open doende oft ontsluytende, de ghedaente van de Narcisse bloemen wel eenighsins naekomende, maer nochtans veel dunner ende seer veel kleyner dan die, van verwe uyt den bleeck-purpur-rooden wat nae den witten treckende, dat is wat lijfverwigh. De wortel is eenen vingher dick, dweers oft slim, met veele faselinghen aen d’opperste van der aerden vast houdende, meest al bloot oft boven d’aerde ontdeckt ligghende: de welcke droogh wordende, vet ende olieachtigh wordt, ende veel lieffelijcker van reuck is, dan sy was ter wijlen sy noch versch was.

2. De Grootste van de Wilde Valeriaenen is, aengaende haer eerste bladeren, ende oock aengaende de andere die aen de steelkens voortkomen, die oock ghedeylt ende ghespleten oft ghekertelt zijn, veel grooter ende swarter, oft donckerer groen dan die van de Tamme Valeriaene oft Speer-cruydt. Haeren steel is oock gladt, kael ende gheknoopt, ende schiet hoogher op dan anderhalven voet. De bloemen zijn oock dierghelijck, voortkomende met verscheyden kranskens als de voorgaende, ende bleeck-purpur van verwe. De wortelen zijn dun, ende als met verscheyden hayrs-ghewijse draeykens veselachtigh, niet gantsch sonder reuck.

3. De derde soorte van Valeriaene, dat is de tweede Wilde Valeriaene, is van ghedaente de Tamme oft het Speer-cruydt ghenoeghsaem ghelijck, maer is veel kleyner dan dat. Haer eerste bladeren zijn oock slecht ende onghedeylt; ende de andere zijn in deelen oft snippelinghen ghekerft. Het steelken is een spanne langh. De bloemen komen in kranskens voort, van ghedaente als die van de voorgaende soorten, van verwe uyt den licht purpuren wat witachtigh. De wortelen zijn dun, krom ende slim, kruypende, ende met dunne veselinghskens hayrs-gewijs verdeylt, heel luttel reucks hebbende.

Plaetse.

1. De Tamme Valeriaene wordt in de hoven van Hoogh ende Nederduytschlandt ghesaeyt ende onderhouden: dan, soo men seydt, sy wast in het eylandt Candien van selfs in ’t wildt , ende insghelijcks oock in het landtschap Pontus.

2.3. De Wilde soorten van Valeriaen wassen op vochte plaetsen, omtrent de stroomen, oft loopende wateren, by de grachten ende kuylen daer water in is: dan de grootste van dese wast seer weeldighlijck, als sy in de hoven gebroght ende geplant wordt: de andere, dat is de Alderkleynste Valeriaene, en kan nerghens wel aerden, dan alleen in ’t wildt, daer sy van selfs voorghekomen is [566]

Tijdt.

De soorten van Valeriaene,soo wel de Wilde als de Tamme, bloeyen in de somersche maenden, als in den Mey, Braeckmaendt ende Hoymaendt.

Naemen.

Dese cruyden worden over al in ’t Latijn Valeriana gheheeten, in ’t Griecksch Phu; de Nederduytsche noemen ’t nae ’t Latijnschen Valeriaene.

1. De eerste oft Tamme soorte van dit ghewas wordt in onse taele ghemeynlijck Groote Valeriaene gheheeten, oft Speer-cruydt, oft oock Sint Joris-cruydt; in ’t Hooghduytsch Gross Baldrian; in ’t Fransch Valeriane; in ‘t Enghelsch Setwal. In de Apoteken is sy bekent met den naem Valeriana hortensis, Valeriana maior, Valeriana sativa oft oock Valeriana domestica: sommighe andere noemense in ’t Latijn Marinella, Amantilla, Valentiana, Genicularis, Herba Benedicta, ende Theriacaria. Theophrastus Paracelsus heetse Terdina: dan Dioscorides schrijft oock datse sommighe in ’t Griecks Nardos agria, dat is Wilden Nardus, in ’t Latijn Silvestris Nardus oft Rustica Nardus noemen. By Plinius wordt sy insghelijcks oock Nardus Cretica gheheeten. Aengaende den naem Phu, soo schijnt dit cruydt met de beschrijvinghe, die Dioscorides van de Phu gheeft, ghenoegh over een te komen, niet teghenstaende dat sy soo kleyne bloemen heeft, ende kleyner dan de Narcissen. Want al is ’t saecke datmen in de boecken van Dioscorides gheschreven vindt, dat het Phu grooter ende teerer bloemen heeft dan de Narcissen, gelijck die woorden hedensdaeghs in ’t Griecks gheschreven zijn, dat komt by, om dat die boecken op die plaetse bedorven ende qualijck ghehandelt zijn gheweest: ende daerom salmen in die Griecksche boecken stoutelijck in stede van het woordt meizo, het welck grooter beteeckent, dit ander woordt, dat is minder oft kleyner, stellen: ’t welck de gheleerde nootsaeckelijken weten moeten, ghelijck den vermaerden Cruydt-beschrijver Ruellius langhen tijdt voor ons oock ghemerckt ende vermaent heeft. Het naevolghende woordt triphotera, dat is teerer oft slapper, wijst dat claerlijck ghenoegh uyt: want men bevindt ghemeynlijck dat de bloemen die kleyner zijn d’een dan d’ander, oock meestendeel teerer ende slapper zijn dan d’ander: sulcks dat de bloemen van dese tamme Valeriaene slapper ende teerer wesende dan de Narcissen, oock waerschijnelijck kleyner zijn dan de Narcissen. In dier voeghen verandert zijnde de plaetsen van Dioscorides, sal ons benomen worden het achterdencken dat dese onse Tamme Valeriaene de Phu van Dioscorides niet en soude wesen.

2. De andere soorte van Valeriaene wordt Valeriana silvestris in ’t Latijn gheheeten, dat is Wilde Valeriaene; in ’t Hooghduytsch Wild Baldrian, Katzenwurtz, Augenwurtz, Wendwurtz, ende Denmarcc.

3. De derde soorte pleegh ghemeynlijck Alderkleynste Valeriaene te heeten, in ’t Latijn Valeriana minima.

Aerd.

Het oprecht Phu (’t welck, soo wy bethoont hebben, ’t selve is datmen Groote Valeriaene noemt) is verwarmende van aerd, als Dioscorides betuyght, doch niet seer gheweldighlijck; ende oock niet als de wortel noch versch ende vocht is, maer als sy droogh ende dor gheworden is: want dat sy noch versche wesende heel luttel bitters heeft, dat is lichtelijck aen te mercken; maer dat sy drooghachtigh oft dor wordende, warmer van aerd is, dat bethoont niet alleen den smaeck, maer oock den reuck: die alsdan veel gheweldigher in dese wortel is, dan hy was ter wijlen die noch versch ende vol waterachtigheydt was.

Kracht ende Werckinghe

1. Dioscorides schrijft dat de wortel van Phu oft Groote Valeriaen droogh zijnde, het water doet rijsen ende gemakkelijck pissen; de maendtstonden verweckt; de pijne in de sijde oft pleuris versoet; ende (dat noch meer is) by de Antidota ende Theriaeclen vermenght wordt, diemen teghen verghift, pesten, ende dierghelijcke besmettelijcke sieckten bereydt.

2. De Wilde Valeriaen is, nae het segghen van de nieuwe Cruydt-beschrijvers, seer nut om de ghescheurde, ghebroken, ghequetste, verkrompen ende verstuyckte soo wel inwendighe als uytwendighe leden te ghenesen: daerom gheeftmense de ghene die van hooghe ghevallen ende gheborsten zijn.

De bladeren van dese Wilde Valeriaene, als oock van de Tamme, zijn seer nut om de sweeringhe, ontstekinghen ende puysten van den mondt ende van het tandt-vleesch te ghenesen, alsmen die in water siedt, ende met dat water den mondt spoelt oft gorgelt.

Sommighe willen oock versekeren dat de wortelen van de Valeriaene, droogh ghenomen ende kleyn ghestampt oft ghestooten, ende de swaerte van een vierendeel loots met wijn te drincken ghegheven, den buyck weeck maecken, ende den mensche niet alleen tot kamerganck, maer oock tot spouwen oft braecken verwecken: daerom houden sijse voor seer goet om den buyck ende de maghe van alle onsuyverheden te ontlasten ende te reynighen.

3. De alderkleynste Valeriaen schijnt de voorgaende van krachten wel ghelijck te wesen; maer dat en is noch niet wel ondervonden oft versocht.

Verkiesinghe.

De Tamme Valeriaene wordt voor de krachtighste ghehouden, als met den Phu van Dioscorides meest over een komende. Dan alsmen de wortelen daer van (als oock van de Wilde) ghebruycken wil, salmen nemen als sy droogh gheworden zijn: want noch versch wesende, zijn sy onstercker om te wercken.

BIIVOEGHSEL.

De hoogh-gheleerde wijtvermaerde Clusius ende Lobel ende andere nieuwe Cruydt-beschrijvers hebben verscheyden soorten van Valeriaen beschreven, behalven de ghene die van Dodoneus hier vermaent zijn: de welcke meest alle eenighe ghemeynschap van saedt hebben: ende de wortelen van alle zijn langhlevende, herwaerts ende derwaerts kruypende, ende alle iaer nieuwe spruyten op verscheyden plaetsen uytghevende, behalven de Indiaensche ende Jaerlijcksche soorten van Clusius ende Cesalpinus beschreven. Voorts is het te weten, dat alle dese soorten seer gheerne wassen in vochte ende wel ghemeste aerde, ende alsmense in de hoven dickwijls besproeyt ende veel vochtigheydts gheeft, dan sullen sy hoogher steelen krijghen. Sommighe hebben dese cruyden Catte-cruydt willen heeten, om dat de Katten de selve, sonderlinghe de Kleyne soorte daer van, soo gheerne eten. De Tamme soorte oft Groote Hof-Valeriaene heet in ’t Spaensch Yerva benedetta oft Bendita; in ’t Italiaensch Valeriana maggiore; in ’t Enghelsch Sewal. Dese soorte wordt somtijdts dry voeten hoogh; ende de bloemen daer van riecken wel; dan de gheveselde wortel van de selve, seydt Lobel, heeft den reuck van Nardus, met een weynigh quaden reuck ghemenght; ’t welck te sekerer teecken is, dat dit ghewas de Phu [567] is van de ouders, ende datse dien naem heeft ghekreghen, seydt hy, om den quaden reuck, soo veel te segghen als Phy. Eenighe willense daerom Nardina heeten: welcken naem omghekeert zijnde, de Terdina van Paracelsus wat ghelijckt.

Gheslachten van Wilde Valeriaene uyt Clusius, Lobel ende andere. De Ghemeyne Groote Valeriaene is ghenoegh beschreven: dan de Wilde Valeriaene, seydt Lobel, groeyt veel op vochtighe plaetsen van Enghelandt ende Normandien: ende is de Tamme Valeriaene seer ghelijck: iae dat meer is, de wortel ende haeren soeten reuck gheeft te kennen dat sy Valeriaene is. De bladers zijn eenen voet oft anderhalve palme langh, dieper ghekloven, ende kleyn ghekertelt, ghelijck die van den Sion, Water-Eppe oft Reynette, met rood incarnaete bloemen, bijkants die van Boelkens-cruydt Manneken ghelijck.

Kleyne Wilde Valeriaene wast oock veel op vochte plaetsen ende in de bosbeeckenskens van de landen Noordwaerts gheleghen, ende heeft gantschelijck de ghedaente van Groote Valeriaene, hoe wel datse veel kleyner is ende beneden een deel bladers hebbende, die van de Wilde Violetten eenighsins ghelijck. In de midden van de steelen zijn de bladers kleyner ende ghekloven, die van de Wilde Valeriaene ghelijcker. De bloemkens zijn als van Wilde Valeriaene oft Bergh-Nardus. De wortel is langher, gheknoopt ende kruypende, haer selven vermeerderende.

Al is ’t saecke dat Dodoneus dese kleyne Wilde Valeriaene den naem van Alderkleynste Valeriaene gheeft, nochtans beschrijft Lobel andere noch kleyner mede-soorten van ’t selve ghewas; te weten de twee naevolghende.

1. Alderkleynste Valeriaene van Lobel, in ’t Latijn Phu minimum, is veel kleyner dan eenighe van de voorgaende soorten, draghende kroonkens met lijfverwighe oft bleeck peersche bloemen. De bladers zijn ghekloven, als die van de kleyne Valeriaene, nauws soo groot als die van de Veldt-Cypres. ‘Tcruydt is een palme hoogh. De wortel is wit, seer kleyn, ende met haer onderste veselinghen bijkants die van den Nardus ghelijck, ende van reuck als de Kleyne Valeriaene. Dese plante groeyt somtijdts op de berghen, tusschen de scheuren van de steenen, somtijdts oock in ’t koren omtrent Montpelliers.

2. Veldt-kroppen zijn wel van ons elders beschreven: maer moeten hier vermaent worden, om datse Lobel Phu minimum alterum noemt, dat is Tweede Alderkleynste Valeriaene. Het wast veel in de sandachtighe korenvelden van gantsch Nederlandt. De bloemen ende wortelen zijn die vande voorgaende Alderkleynste Valeriaene ghelijck; maer de bladers zijn min ghesneden.

Dese twee soorten worden van sommighe Valeriana campestris oft arvensis gheheeten; maer meest Valeriana minima.

Valeriaene van Indien, in ’t Latijn Valeriana Indica, is hier te lande voortghekomen van saedt dat uyt Italien ghesonden was, seydt Clusius. Dese is in ’t eerste uytspruyten de veldt-kroppen niet onghelijck: uyt ’t midden van de bladeren komt eenen steel voort, eenen voet hoogh, oft hoogher, hol, teer ende mals, kantigh, gheknoopt, aen elcken knoop met bladeren bewassen, twee duymbreedden langh, half soo breedt, dickachtigh, somtijdts gheployt oft ghevouwen, ende aen de sijden wat ghesneden, meestendeel smets oft sonder smaeck: elck sijd-steelken draeght op sijn tsop veel by een ghehoopte bloemkens, langhworpigh, aen haer uyterste open gaende, ende in vijf snippelingen ghedeylt; van de welcke de twee bovenste korter zijn ende breeder, de onderste afhanghen als lipkens: het middelste is langher dan de vier andere: allegader lijfverwigh, oft heel sneeuwit, sonder reuck: dese knoopkens oft hoopkens van bloemen worden daer nae langher ende breeder, ende verthoonen dickachtigh voos swartachtigh saedt: de wortel is kleyn, wit, die des winters sterft. Dese Valeriaene bloeyt in Mey oft Braeckmaendt; somtijdts nochtans bloeyt sy tot in ’t beghinsel van den Winter toe.

Iaerlijcksche oft Somersche Valeriaene, in ’t Latijn Valeriaba annua sive aestiva gheheeten, krijght uyt haer wortel veele ter aerden verspreyde bladeren, groen, aen de kanten ghekertelt ende diep doorsneden alsdie van de Calcitrapa: daer tusschen spruyten ettelijcke ronde, holle, ghetackte steelen, dry voeten hoogh, groen, aen beyde sijden bewassen met teghen den andere staende bladeren, kleyner dan de andere, oock ghesneden, die van de Ghemeyne Wilde Valeriaene ghelijck: op de tsoppen van de steelen ende sijd-steelen komen vergaderinghen als kranssen van bloemen voort: elck bloemken van de welcke van vijf bladerkens ghemaeckt is, als de bloemkens van de Indiaensche Valeriaene, bleeckrood van verwe, nae den lijfverwighen treckende: dese kranskens worden ten laesten langh ende als kleyne tackskens, ende draghen saedt bijnae als dat van de Roode Valeriaene, maer kleyner. De wortel is wit houtachtigh ghenoegh, doch des winters vergaende. Sy bloeyt in den Somer, ende is somtijdts tot in den Herfst toe met bloemen ende saedt gheladen.

Van dierghelijcke Valeriaene vermaent Andreas Cesalpinus oock; die hy Valeriana annua Ilvae insulae noemt.

Wilde Bergh-Valeriaene met breede bladeren, van Clusius Valeriana silvestris alpina latifolia gheheeten, wast in Stiermarckt ende daer omtrent, ende oock op de berghen van Tirol, ende staet overeynd met een steelken van een palme hoogh, somtijdts hoogher, rond, groen, in de ronde bewassen met langhworpighe bladeren, die in twee oft dry diepe kerven ghesneden zijn: dan uyt de wortel komen grooter bladeren voort, de ghedaente van Veyl oft Hals-cruydt bladeren seer nae by komende, doch kleyner ende teerer oft malser, bitter van smaeck: op ’t sop van den steel wassen de bloemen bijnae krans-ghewijs, kleyn, wit; daer nae volght kleyn saedt, dat van de andere Wilde soorten van Valeriaen ghelijck. De wortel is kruypende, witachtigh, welrieckende, ende met eenighe t’samentreckinghe bitter, met hayrs-ghewijse veselinghen beset. Sy bloeyt in Wedemaendt, ende Hoymaendt.

Tweede Wilde Berg-Valeriaene oft Steen-Valeriaene, in ’t Latijn Valeriana silvestris alpina secunda, sive saxatilis, krijght uyt haer wortel twee oft dry bladeren die van de Bergh-Madelieven bijnae ghelijck: uyt ’t midden van de welcke spruyt eenen steel, van eenen voet langh, teer, met luttel bladeren bewassen, teghen over malkanderen staende, smaller dan de voorgaende, ende kleyner: het opperste van de steel wordt in ettelijcke sijd-tacken verdeylt, die witte bloemkens draghen, als die van de andere Wilde Valeriaenen: met oock dierghelijck saedt: de wortel kruypt oock tusschen de spleten van de steen-rotsen, ende is oock welrieckende. Sy bloeyt in ’t laetste van de Braeckmaendt, somtijdts vroegher, oft later.

Wilde Bergh-Valeriaene van Savoyen is veel beter rieckende dan de ghemeyne Groote Valeriaene, ende de bloemen hebben den reuck van Citroen-appel.

Gheslachten van Valerianellen, die Fabius Columna beschrijft, hebben met de voorbeschreven groote ghelijckenis. Den naem Valerianelle (seydt hy) wordt in Italien ghegheven alle de cruyden die den Nardus in den reuck van haer wortelen ghelijcken, ende moghen alle in het gheslacht van Phy oft Nardus silvestris begrepen worden: ende sulcks zijn de ghene die by Lobel Phu minimum heet, ende de ghene die Dodoneus elders Veldt-kroppen noemt, ende onder het moes beschrijft; want voorwaer alle de Valerianellen ghelijcken Veldt-salaet te wesen, eer sy steelen krijghen.

1. Een soorte noemt hy Valerianella cornucopoïdes. Haer wortel is geelachtigh, rieckt niet qualijck: de bladeren zijn kort, gladt, twee oft drijmael ghesnippelt, allenghskens van onder af kleyner ende kleyner wordende: den steel heeft een lidt met twee sijd-steelen, ende die wederom twee, allegader met verscheyden streepen oft groeven ghevoort; draghende op haer tsop ettelijcke huyskens oft tootkens, boven breeder dan onder, met smalle kleyne bladerkens bewassen; in de welcke knoppen voortkomen, ende met een bladerachtighe hose, vervult met heel kleyne bloemkens, ghelijckmen den Koren van overvloedigheyt schildert, als die van Valeriaene oft Nardus, uyt den blauw-peerschen wat witachtigh. Dit ghewas is eenen voet hoogh, ende oock eenen voet breedt aen sijnen top.

2. Een anders soorte noemt hy Valerianella altera tenuifolia, semine Scabiosae stellato, met smaller bladeren: die aen den steel wassen, sommighe in vieren, sommighe in vijfven ghedeylt: den steel is eenen halven voet hoogh, draghende sestien bloemkranskens, twee by een, met kleyne uyt den witten peerschachtighe bloemkens; de vruchten zijn sterres-gewijs verdeylt, ghelijcken blaeskens, binnen wat hol, ende knoeselachtigh, als die van de Scabieuse: oock ruygh ende ghenavelt oft ghekloven als gerste, maer dieper. Somtijdts heeft den steel veele sijd-steelen. Sy heet oock Valerianella fructu umbilicato. Men ghebruyckt se voor moes-cruydt.

3. De derde soorte noemt hy Valerianella umbilicaa altera laevi & nudo semine: de bloemen zijn grooter, maer de bloem-kranssen kleyner: de vrucht is gladt, drijkantigh, ghenavelt, niet ruygh: de voorgaende in alles ghelijck, tot datse bloeyt.

Bergh-Nardus van Lobel, oft Nardus montana, is seer kleyn, de Kleyne Valeriaene van bladers ende bloemen ghelijck: de welcke roodachtigh zijn, ende ghekloven ghelijck die van de Rackette ende Groote Valeriaene. Onder de wortel zijn twee langhworpighe klisters, ghelijck die van Kullekens cruydt: waer uyt de steelen spruyten anderhalven palme hoogh. Dioscorides seght dat het Bergh-Nardus goet is tot de selve dinghen daer de Nardus Celtica toe dient. Galenus, datse soo krachtigh niet en is.

Clusius heeft dierghelijck ghewas beschreven soo dat eerst uytspruyt uyt haer knobbelachtige wortel, die veele afsetsels onder uyt gaf, boven ende onder met hayrs-ghewijse veselinghen bewassen: daer uyt komen de bladeren, die aen de bovenste sijde doncker groen zijn ende blinckende, onder aen niet ghekerft: daer nae volghen andere bladeren, die seer ghesneden zijn, als die van de Groote Valeriaene, maer kleyner, altijdt twee teghen een wassende aen de steelen: op ’t sop van den steel wassen veele by een ghehoopte bloemen die van de Wilde Valeriaene ghelijck, welrieckende, doch niet soo seer als de wortelen, die van reuck de Wilde Valeriaene wortelen wat ghelijck zijn.

Nardos Celtica oft Nardus Alpina van Clusius beschreven wast op de hooghe berghen van Stiermarckt, ende elders: sy bloeyt in de Oogstmaendt, bijnae onder ’t sneeuw: daer nae volgen de bladeren, die ghepluckt worden als sy beghinnen geel te worden, om dat sy dan lieffelijcker van reuck zijn dan als sy noch versch ende groen zijn. De inwoonders van die landen noemense Speyck; de Hungeren Bechy fin, dat is bloeme van Wienen; om dat sy van Wienen aldaer ghesonden wordt. Het is sonder twijffel een soorte van Wilde Valeriaene, als den reuck ende de ghedaente oock eensdeels uytwijst. Dit cruypt seer breedt ende wijdt langhs der aerden onder het Mosch wassende: de steelkens zijn lang, ter aerden kruypende, dun, met veele bladerkens als schelferkens bewassen, somtijdts wat grauwe veselinghskens verspreydende: de bladeren zijn onder smal boven allenghskens breeder wordende, dick ende ghelijfvigh, eerst groen van verwe, daer nae geelachtigh wordende, bitterachtigh van smaeck: daer tusschen spruyt den steel, gheknoopt, een spanne oft min hoogh, vast ghenoegh, uyt elcken knoop twee kleyne bladerkens gevende: op ‘t sop van den steel komen kleyne sijd-steelkens, met twee oft dry bloemkens, bleeck van verwe: daer nae volght saedt, dat van de Steen-Valeriaene ghelijck, doch wat kleyner. “Theele gewas is specerijachtigh, ende heeft bijnae den reuck van de wortelen van Wilde Valeriaene. Dese Nardus Celtica wordt dickmaels vervalscht met een cruydeken dat Clusius voor Hirculus oft Tragos van Dioscorides [568] houdt: van ’t welcke onder de Vremde cruyden ghehandelt sal worden.

Phyteuma van Montpelliers is soo gheheeten nae sijn doorboort saedt, ende is van ghedaente de Kleynste Valeriaene ghelijck: maer de bladers van beneden zijn als die van de Wouwe daermen mede verwet: ende d’ opperste zijn ghekloven, ende van grootte van de kleyne Valeriaene. De bloemkens zijn redelijck veel, witachtigh, ende moschachtigh, die van den Olijfboom ghelijck. “Tsaedt is kleyn ende rond ghelijck een peerle; maer daer ’t een weynigh plat is, heeft het een teecken van een gaetken, overvloedighlijck besloten in huyskens die van de Roomsche Rakette ghelijck, wassende aen kruypende steelkens van een palme oft anderhalf langh. De wortel is kleyn, als die van de Alderkleynste Valeriaene. Sommighe hebben gheschreven dat Phyteuma bequaem is om iemandt tot liefde te verwecken.

Phyteuma van Matthiolus zijn de blauwe Klockskens.

Phyteuma van Dodoneus is den Kleynen Orant oft Antirrhinum.

Phyteuma van Dioscorides, nae de meyninghe van sommighe, is de Scabieuse elders in ’t langh beschreven.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De wortel van Valeriaene is warm in den eersten, ende droogh in ’t laetste van den tweeden graed. De selve opent, maeckt dun, verteert, ende verweckt, oft treckt nae haer.

De bladeren ende de wortelen noch versch ghestooten ende opgheleydt, versoeten den hooftsweer, doen allen vloedt ophouden, ende ghenesen alle puysten ende opdrachtigheden. Den wijn daer sy in ghesoden zijn gheneest de spenen ende andere zeeren.

Dese wortel pleegh hier voortijdts vervalscht te worden met de wortels van Stekende Palme daer onder te menghen, die nochtans seer hard zijn, ende quaet om breken, sonder eenigen soeten reuck: soo dat sy uyt dese goet t’onderkennen zijn.

Als Galenus schrijft, soois Groote Valeriaene den Nardus van krachten ghelijck, maer tot veele saecken min krachtigh: dan alleen is sy bequamer om water te maecken dan den Nardus van Syrien oft van Indien. Men maghse in stede van Nardus seer wel ghebruycken.

De Wilde Valeriaene wordt oock ghemenght by de medicijnen teghen ’t fenijn.

Water daer Wilde Valeriaene in ghesoden is ghedroncken, gheneest de geelsucht.

Is ’t datmen een pluymken in sap van Valeriaenen nat maeckt, ende steeckt in eenighe wonde, die met eenen pijl gheschoten is, oft met een sweert ghehouwen is, ende dan het uytgheperst cruydt daer op leght, men sal het ijser, indien dat daer in ghebleven is, doen uytkomen , ende de wonde ghenesen.

Water dat in den Mey van dit heele ghewas gedistilleert wordt, dry oncen t’seffens ‘smorgens ende ‘savonts gedroncken, is goedt in de voorseyde ghebreken, brenght de wormen om, ende gheneest de wonden, daer in ghegoten, oft met doecken daer op gheleyt. Het verclaert het ghesicht.

“Twater daer dese wortel met langh Rosijn ende Kalissiehout vermenght en ghesoden is, gheneest de kortigheyt van de borst.

De Alchymisten maecken een extract van de Groote Valeriaene goet teghen de pest, verghift, ende alle de voorseyde ghebreken.

Wilde Valeriaene verwarmt ende verdrooght sterckelijcker dan de Tamme; dan de Alderkleynste is onstercker in alles.

De wortels van Kleynste Valeriaene met wijn inghenomen, is goet teghen de steken van quade ghedierten, ende bewaert den mensche teghen de pest: waer teghen haeren reuck alleen oock krachts ghenoegh heeft. Men doetse oock nuttelijck by de wondtdrancken, diemen bereyt teghen de inwendighe quetsuren.

‘Theele ghewas van de Kleyne Valeriaene, groen ende versch zijnde, ghestooten met de wortelen, versoet de smerten ende steeckten van ’t hooft. Den wijn daer sy in ghesoden is, gheneest de koude ghebreken der ooghen, alsmen die dickwijls daer in druypt.

De wortelen daer van zijn eyghentlijck bequaem om alle koude ende windachtighe gheswillen van de klootkens te ghenesen, indien de selve in wijn ghesoden worden, ende indien men den domp van de selve daer aen laet komen.

De ionghe uytspruytselen van de Kleyne Valeriaenen ende Valerianellen, in sonderheyt van de ghene die Fabius Columna beschrijft ende de ghene die hier te lande Vettecoes heeten, dienen in de wintersche maenden, oft in ’t Vooriaer voor salaet: ’t welck seer smaeckelijck ende ghesont is, als Dodoneus hier naemaels in een bijsonder Capitel bethoonen sal.

Ander ghebruyck.

Dese wortel in de wijntonnen gheleyt, maeckt dien wijn claer.

De wortelen ende bladeren droogh zijnde hebben beteren reuck, dan als sy noch versch zijn: daerom worden sy van veele in kleerkassen ghedaen, om de kleeren ende lijnwaet eenen goeden reuck te gheven, ende te bewaeren teghen de motten ende schieters.

De ongheluckighe ende onsalighe vrijers ende vrijsters ghebruycken de Valeriaene in haer minne-drancken; ende tot dien eynde plucken sy die in ’t breken van de Mane, als sy in het teecken van den Stier is; ’t welck haer eerst ghelooven deden de ghene die dese cruyden voor Phyteuma hielden: van het welcke de ouders geschreven hebben, dat het bequaem is om iemanden diemen dat ingheeft tot liefde te verwecken, ende den ghenen die hem dat inghegheven heeft te doen beminnen.

HET XXV. KAPITTEL.

Van de valeriaan en haar geslachten. (Valeriana phu, Valeriana officinalis, Valeriana diocia)

Geslachten.

De geslachten van valeriaan die overal bekend zijn en gevonden worden zijn drievormig, de ene is tam en groeit in de hoven, maar de andere twee groeien in het wild. Voorts zo vindt men noch sommige kruiden van dezelfde naam die nochtans van gedaante niet op de voor vermelde lijken als de rode valeriaan en de Griekse valeriaan zijn die van ons in de twee volgende kapittels beschreven zullen worden want nu zullen we van de drie echte soorten van valeriaan spreken.

Gedaante.

1. De tamme of hof valeriaan die gewoonlijke grote valeriaan, speerkruid of Sint Joriskruid genoemd wordt geeft ten eerste uit zijn wortel langwerpige brede, gladde, groene, ongedeelde of ongekerfde bladeren en daarna krijgt ze er andere die langs de stelen groeien en deze zijn groter dan de voorgaande, langer en aan beide zijden dieper doorsneden en lijken wat op de bladeren van de Elaphoboscon of grootste pastinaak hoewel nochtans wat kleiner dan die. De steel schiet hoger op dan vijf en veertig cm en is glad, effen, kaal en van binnen hol en met lange tussenruimtes geknoopt en met knieën afgetekend en uit die knieën of knoopvormige leden komen gewoonlijk twee bladeren gesproten. Op de top komen de bloemen voort die in verschillende kransen gehoopt en verzameld zijn, klein die als van een langwerpig smal en klein halsje zichzelf open doen of ontsluiten en de gedaante van de narcisbloemen wel enigszins benaderen, maar nochtans veel dunner en zeer veel kleiner dan die en van kleur uit het bleek purperrode trekt het wat naar het witte, dat is wat vleeskleurig. De wortel is een vinger dik, dwars of slim die met vele vezels aan het opperste van de aarde vast houdt en meestal bloot of boven de aarde ontdekt ligt en als die droog wordt vet en olieachtig wordt en veel liefelijker van reuk is dan ze was terwijl ze noch vers was.

2. De grootste van de wilde valerianen is aangaande haar eerste bladeren en ook aangaande de andere die aan de steeltjes voortkomen en die ook gedeeld en gespleten of gekarteld zijn veel groter en zwarter of donkerder groen dan die van de tamme valeriaan of speerkruid. Haar steel is ook glad, kaal en geknoopt en schiet hoger op dan vijf en veertig cm. De bloemen zijn ook diergelijk en komen voort met verschillenden kransjes als de voorgaande en zijn bleek purper van kleur. De wortelen zijn dun en als met verschillende haarvormige draadjes vezelachtig en niet geheel zonder reuk.

3. De derde soort van valeriaan is de tweede wilde valeriaan en die is van gedaante de tamme of het speerkruid voldoende gelijk, maar is veel kleiner dan dat. Haar eerste bladeren zijn ook slecht en ongedeeld en de andere zijn in delen of snippels gekerfd. Het steeltje is een zeventien cm lang. De bloemen komen in kransjes voort en zijn van gedaante als die van de voorgaande soorten en van kleur uit het licht purper wat witachtig. De wortels zijn dun, krom en slim, kruipen en met dunne vezeltjes haarvormig verdeeld die heel weinig reuk hebben.

Plaats.

1. Tamme valeriaan wordt in de hoven van Hoog en Nederduitsland gezaaid en onderhouden en, zo men zegt, ze groeit in het eiland Kreta vanzelf in het wild en insgelijks ook in het landschap Pontus.

2.3. De wilde soorten van valeriaan groeien op vochtige plaatsen, omtrent de stromen of lopende wateren, bij de grachten en kuilen daar water in is, dan de grootste van deze groeit zeer weelderig als ze in de hoven gebracht en geplant wordt en de andere, dat is de allerkleinste valeriaan, kan nergens goed aarden, dan alleen in het wild daar ze vanzelf voort gekomen is [566]

Tijd.

De soorten van valeriaan en zowel de wilde als de tamme bloeien in de zomerse maanden als in mei, juni en juli.

Namen.

Deze kruiden worden overal in het Latijn Valeriana genoemd, in het Grieks Phu, de Nederduitsers noemen het naar het Latijnse valeriaene.

1. De eerste of tamme soort van dit gewas wordt in onze taal gewoonlijk grote valeriaan genoemd of speerkruid of ook Sint Joriskruid, in het Hoogduits Gross Baldrian, in het Frans valeriane, in het Engels setwal. In de apotheken is ze bekend met de naam Valeriana hortensis, Valeriana major, Valeriana sativa of ook Valeriana domestica, sommige andere noemen het in het Latijn Marinella, Amantilla, Valentiana, Genicularis, Herba Benedicta en Theriacaria. Theophrastus Paracelsus noemt het Terdina, dan Dioscorides schrijft ook dat sommige het in het Grieks Nardos agria, dat is wilde Nardus en in het Latijn Silvestris Nardus of Rustica Nardus noemen. Bij Plinius wordt ze insgelijks ook Nardus Cretica genoemd. Aangaande de naam Phu, zo schijnt dit kruid met de beschrijving die Dioscorides van de Phu geeft genoeg overeen te komen, niet tegenstaande dat ze zulke kleine bloemen heeft en kleiner dan de narcissen. Want al is het zaak dat men in de boeken van Dioscorides geschreven vindt dat het Phu groter en teerder bloemen heeft dan de narcissen zoals die woorden tegenwoordig in het Grieks geschreven zijn, dat komt omdat die boeken op die plaats bedorven en slecht behandeld zijn geweest en daarom zal men in die Griekse boeken stoutelijk in plaats van het woord meizo, wat groter betekent, dit ander woord, dat is minder of kleiner stellen wat de geleerde noodzakelijk weten moeten zoals de vermaarde kruidbeschrijver Ruellius lange tijd voor ons ook gemerkt en vermaand heeft. Het volgende woord triphotera, dat is teerder of slapper, wijst dat duidelijk genoeg uit want men bevindt gewoonlijk dat de bloemen die kleiner zijn dan de ander ook meestal teerder en slapper zijn dan de andere zodat de bloemen van deze tamme valeriaan slapper en teerder zijn dan de narcissen en ook waarschijnlijk kleiner zijn dan de narcissen. In die manier verandert zullen de plaatsen van Dioscorides ons de achterdocht benomen worden dat deze onze tamme valeriaan niet de Phu van Dioscorides zou wezen.

(Valeriana officinalis) 2. De andere soort van valeriaan wordt Valeriana silvestris in het Latijn genoemd, dat is wilde valeriaan, in het Hoogduits Wild Baldrian, Katzenwurtz, Augenwurtz, Wendwurtz, ende Denmarcc.

(Valeriana diocia) 3. De derde soorte plag gewoonlijk allerkleinste valeriaan te heten, in het Latijn Valeriana minima.

Aard.

Het echte Phu (wat zo we betoond hebben hetzelfde is dat men grote valeriaan noemt) is verwarmend van aard, als Dioscorides betuigt, doch niet zeer geweldig en ook niet als de wortel noch vers en vochtig is, maar als ze droog en dor geworden is want als ze nog vers zijn heeft het weinig bitterheid wat gemakkelijk opvalt, maar als ze droogachtig of dor wordt warmer van aard is dat toont niet alleen de smaak maar ook de reuk aan die dan veel geweldiger in deze wortel is dan die was terwijl die noch vers en vol waterachtigheid was.

Kracht en werking

1. Dioscorides schrijft dat de wortel van Phu of grote valeriaan die droog is het water laat rijzen en gemakkelijk plassen, de maandstonden verwekt en de pijn in de zijde of pleuris verzoet en (dat noch meer is) bij de antidota en teriakels vermengd wordt die men tegen vergif, pest en diergelijke besmettelijke ziekten bereidt.

2. De wilde valeriaan is naar het zeggen van de nieuwe kruidbeschrijvers zeer nuttig om de gescheurde, gebroken, gekwetste, verkrompen en verstuikte en zowel inwendige als uitwendige leden te genezen en daarom geeft men ze diegene die van hoog gevallen en geborsten zijn.

De bladeren van deze wilde valeriaan als ook van de tamme zijn zeer nuttig om de zweren, ontstekingen en puisten van de mond en van het tandvlees te genezen als men die in water kookt en met dat water de mond spoelt of gorgelt.

Sommige willen ook verzekeren dat de wortels van valeriaan droog genomen en klein gestampt of gestoten en de zwaarte van een vierendeel lood met wijn te drinken gegeven de buik week maakt en de mens niet alleen tot kamergang, maar ook tot spuwen of braken verwekken en daarom houden ze die voor zeer goed om de buik en de maag van alle onzuiverheden te ontlasten en te reinigen.

3. De allerkleinste valeriaan schijnt de voorgaande van krachten wel gelijk te wezen, maar dat is noch niet goed ondervonden of onderzocht.

Verkiezing.

De tamme valeriaan wordt voor de krachtigste gehouden omdat het met de Phu van Dioscorides het meest overeen komt. Dan als men de wortels er van (als ook van de wilde) gebruiken wil zal men ze nemen als ze droog geworden zijn want als ze noch vers zijn zijn ze zwakker om te werken.

BIJVOEGING.

De hooggeleerde wijdt vermaarde Clusius en Lobel en andere nieuwe kruidbeschrijvers hebben verschillende soorten van valeriaan beschreven behalve diegene die van Dodonaeus hier vermaant zijn die meest alle enige gemeenschap van zaad hebben en de wortels van allen zijn langlevend die herwaarts en derwaarts kruipen en elk jaar nieuwe spruiten op verschillende plaatsen uitgeven, behalve de Indische en eenjarige soorten van Clusius en Cesalpinus beschreven. Voorts is het te weten dat al deze soorten zeer graag in vochtige en goed gemeste aarde groeien en als men ze in de hoven dikwijls besproeit en veel vochtigheid geeft dan zullen ze hogere stelen krijgen. Sommige hebben deze kruiden catte-cruydt willen noemen omdat de katten die en vooral de kleine soort er van zo graag eten. De tamme soort of grote hof valeriaan heet in het Spaans yerva benedetta of bendita, in het Italiaans valeriana maggiore, in het Engels sewal. Deze soort wordt soms negentig cm hoog en de bloemen daarvan ruiken goed, dan de gevezelde wortel er van, zegt Lobel, heeft de reuk van Nardus met wat kwade reuk gemengd wat een zekerder teken is dat dit gewas de Phu [567] is van de ouders en dat ze die naam heeft gekregen, zegt hij, vanwege de kwade reuk dat zoveel betekent als Phy. Enige willen het daarom Nardina noemen, welke naam omgekeerd is en op de Terdina van Paracelsus wat lijkt.

Geslachten van wilde valeriaan uit Clusius, Lobel en andere. De gewone grote valeriaan is genoeg beschreven, dan de wilde valeriaan, (Valeriana officinalis) zegt Lobel, groeit veel op vochtige plaatsen van Engeland en Normandie en is de tamme valeriaan zeer gelijk, ja dat meer is, de wortel en zijn zoete reuk geeft te kennen dat ze valeriaan is. De bladeren zijn een dertig of drie en twintig cm lang, dieper gekloven en klein gekarteld als die van Sion, watereppe of reinette met rode inkarnate bloemen, vrijwel die van boelkenskruid mannetje gelijk.

(Valeriana dioica) Kleine wilde valeriaan groeit ook veel op vochtige plaatsen en in de bosbeekjes van de landen Noordelijk gelegen en heeft gans de gedaante van grote valeriaan, hoewel dat ze veel kleiner is en beneden een deel bladeren heeft die van de wilde violen enigszins gelijk. In het midden van de stelen zijn de bladeren kleiner en gekloven en lijken meer op die van de wilde valeriaan. De bloempjes zijn als van wilde valeriaan of berg Nardus. De wortel is langer, geknoopt en kruipend vermeerdert het zichzelf.

Al is het zaak dat Dodonaeus deze kleine wilde valeriaan de naam van allerkleinste valeriaan geeft, nochtans beschrijft Lobel andere noch kleinere medesoorten van hetzelfde gewas, te weten de twee volgende.

(Valeriana montana) 1. Allerkleinste valeriaan van Lobel, in het Latijn Phu minimum, is veel kleiner dan enige van de voorgaande soorten en draagt kroontjes met vleeskleurige of bleek paarse bloemen. De bladeren zijn gekloven als die van de kleine valeriaan en nauwelijks zo groot als die van de veldcypres. Het kruid is een tien cm hoog. De wortel is wit, zeer klein en met haar onderste vezels bijna die van de Nardus gelijk en van reuk als de kleine valeriaan. Deze plant groeit soms op de bergen, tussen de scheuren van de stenen en soms ook in het koren omtrent Montpelliers.

(Valerianella locusta) 2. Veldkroppen zijn wel van ons elders beschreven, maar moeten hier vermaand worden omdat Lobel ze Phu minimum alterum noemt, dat is tweede allerkleinste valeriaan. Het groeit veel in de zandachtige korenvelden van gans Nederland. De bloemen en wortels zijn die van de voorgaande allerkleinste valeriaan gelijk, maar de bladeren zijn minder gesneden.

Deze twee soorten worden van sommige Valeriana campestris of arvensis genoemd, maar meest Valeriana minima.

(Valeriana mexicana) Valeriaan van Indië, in het Latijn Valeriana Indica, is hier te lande voortgekomen van zaad dat uit Italië gezonden was, zegt Clusius. Deze is in het eerste uitspruiten de veldkroppen vrij gelijk en uit het midden van de bladeren komt een steel voort die dertig cm hoog of hoger is, hol, teer en mals, kantig, geknoopt en aan elke knoop met bladeren begroeid die twee duimbreed lang zijn en half zo breed, dikachtig en soms geplooid of gevouwen en aan de zijden wat gesneden, meestal smets of zonder smaak en elk zijsteeltje draagt op zijn top veel bijeen gehoopte bloempjes die langwerpig en aan hun uiterste opengaan en in vijf snippels gedeeld zijn waarvan de twee bovenste korter zijn en breder en de onderste afhangen als lipjes, het middelste is langer dan de vier andere en allen zijn vleeskleurig of heel sneeuwwit en zonder reuk, deze knopjes of hoopjes van bloemen worden daarna langer en breder en vertonen dikachtig voos zwartachtig zaad, de wortel is klein en wit die ‘s winters sterft. Deze valeriaan bloeit in mei of juni en soms nochtans bloeit ze tot het begin van de winter toe.

(Valerianella locusta) Jaarlijkse of zomerse valeriaan, in het Latijn Valeriana annua sive aestiva genoemd, krijgt uit haar wortel vele ter aarde verspreide bladeren die groen en aan de kanten gekarteld en diep doorsneden zijn als die van de Calcitrapa en daartussen spruiten ettelijke ronde, holle, getakte stelen van negentig cm hoog die groen en aan beide zijden begroeid zijn met tegenover elkaar staande bladeren, kleiner dan de andere en ook gesneden als die van de gewone wilde valeriaan gelijk, op de toppen van de stelen en zijstelen komen verzamelingen als kransen van bloemen voort en elk bloempje er van is van vijf blaadjes gemaakt als de bloempjes van de Indische valeriaan en bleekrood van kleur dat naar het vleeskleurige trekt en deze kransjes worden tenslotte lang als kleine takjes en dragen bijna zaad als dat van de rode valeriaan, maar kleiner. De wortel is wit en houtachtig genoeg doch vergaat ‘s winters. Ze bloeit in de zomer en is soms tot in de herfst toe met bloemen en zaad geladen.

Van diergelijke valeriaan vermaant Andrea Cesalpinus ook die hij Valeriana annua Ilvae insulae noemt.

(Valeriana pyrenaica?) Wilde berg valeriaan met brede bladeren is van Clusius Valeriana silvestris alpina latifolia genoemd en groeit in Stiermark en daar omtrent en ook op de bergen van Tirol en staat overeind met een steeltje van een tien cm hoog en soms hoger, rond, groen en in is de ronde begroeid met langwerpige bladeren die in twee of drie diepe kerven gesneden zijn, dan uit de wortel komen groter bladeren voort die de gedaante van klimop of halskruidbladeren zeer benaderen, doch kleiner en teerder of malser en bitter van smaak, op de top van de steel groeien de bloemen bijna kransvormig die klein en wit zijn en daarna volgt klein zaad dat van de andere wilde soorten van valeriaan gelijk. De wortel kruipt en is witachtig en welriekend en met enige tezamen trekking bitter en met haarvormige vezels bezet. Ze bloeit in juni en juli.

(Valariana saxatilis) Tweede wilde berg valeriaan of steenvaleriaan, in het Latijn Valeriana silvestris alpina secunda, sive saxatilis, krijgt uit haar wortel twee of drie bladeren die van de bergmadelieven bijna gelijk en uit het midden er van spruit een steel van dertig cm lang die teer en met weinig bladeren begroeid is die tegenover elkaar staan en smaller zijn dan de voorgaande en kleiner, het opperste van de steel wordt in ettelijke zijtakken verdeeld die witte bloempjes dragen als die van de andere wilde valerianen met ook diergelijk zaad, de wortel kruipt ook tussen de spleten van de steenrotsen en is ook welriekend. Ze bloeit op het eind van juni en soms vroeger of later.

Wilde berg valeriaan van Savoye ruikt veel beter dan de gewone grote valeriaan en de bloemen hebben de reuk van citroenappel.

Geslachten van Valerianella die Fabius Columna beschrijft hebben met de voorbeschreven grote gelijkenis. De naam Valerianella (zegt hij) wordt in Italie gegeven aan alle kruiden die op Nardus in reuk van haar wortels lijken en mogen alle in het geslacht van Phy of Nardus silvestris begrepen worden en zulks zijn diegene die bij Lobel Phu minimum noemt en diegene die Dodonaeus elders veldkroppen noemt en onder het moes beschrijft, want voorwaar alle Valerianellen lijken veldsalade te wezen eer ze stelen krijgen.

(Valeriana mexicana) 1. Een soort noemt hij Valerianella cornucopoïdes. Haar wortel is geelachtig en ruikt niet kwalijk, de bladeren zijn kort en glad, twee of driemaal gesnipperd die geleidelijk aan van onder af kleiner en kleiner worden en de steel heeft een lid met twee zijstelen en die wederom twee die allen met verschillende strepen of groeven gevoord zijn en dragen op hun top ettelijke huisjes of tandjes die boven breder dan onder zijn en met smalle kleine bladertjes begroeid waarin knoppen voortkomen en met een bladachtige zak vervuld zijn met heel kleine bloempjes zoals men koren van overvloed schildert als die van valeriaan of Nardus en uit het blauwpaarse wat witachtig. Dit gewas is dertig cm hoog en ook dertig cm breed aan zijn top.

(Valeriana supina) 2. Een andere soort noemt hij Valerianella altera tenuifolia, semine Scabiosae stellato met smallere bladeren die aan de steel groeien waarvan sommige in vieren en sommige in vijven gedeeld zijn, de steel is vijftien cm hoog en draagt zestien bloemkransjes, twee bij een met kleine uit het witte paarsachtige bloempjes en de vruchten zijn stervormig verdeeld en lijken op blaasjes en binnen wat hol en korrelachtig als die van de Scabieusa, ook ruig en met een navel of gekloven als gerst, maar dieper. Soms heeft de steel vele zijstelen. Ze heet ook Valerianella fructu umbilicato. Men gebruikt het voor moeskruid.

(Valerianella imbilicata)

3. De derde soort noemt hij Valerianella umbilicata altera laevi & nudo semine, de bloemen zijn groter, maar de bloemkransen kleiner en de vrucht is glad, driekantig en genaveld, niet ruig en de voorgaande in alles gelijk totdat ze blooit.

(Valeriana tuberosa) Berg Nardus van Lobel of Nardus montana is zeer klein en lijkt op de kleine valeriaan van bladeren en bloemen die roodachtig zijn en gekloven als die van de raket en grote valeriaan. Onder de wortel zijn twee langwerpige klisters als die van kulletjeskruid waaruit de stelen spruiten van vijftien cm hoog. Dioscorides zegt dat het berg Nardus goed is tot dezelfde dingen daar Nardus Celtica toe dient. Galenus dat ze niet zo krachtig is.

Clusius heeft diergelijk gewas beschreven zodat net uitspruit uit haar knobbelachtige wortel die vele scheuten onderuit geeft en boven en onder met haarvormige vezels begroeid en daaruit komen de bladeren die aan de bovenste zijde donker groen zijn en blinken en onderaan niet gekerfd, daarna volgen andere bladeren die zeer gesneden zijn als die van de grote valeriaan, maar kleiner en altijd twee tegen een groeien aan de stelen en op de top van de steel groeien veel bijeen gehoopte bloemen die van de wilde valeriaan gelijk en welriekend, doch niet zo zeer als de wortels die van reuk de wilde valeriaanwortels wat gelijk zijn.

(Valeriana celtica) Nardos Celtica of Nardus Alpina van Clusius beschreven groeit op de hoge bergen van Stiermark en elders, ze bloeit in augustus en bijna onder de sneeuw, daarna volgen de bladeren die geplukt worden als ze beginnen geel te worden omdat ze dan lieflijker van reuk zijn dan als ze noch vers en groen zijn. De inwoners van die landen noemen het speyck, de Hongaren bechy fin, dat is bloem van Wenen omdat ze van Wenen gezonden wordt. Het is zonder twijfel een soort van wilde valeriaan zoals de reuk en de gedaante ook eensdeels uitwijst. Dit kruipt zeer breed en wijdt langs de aarde en groeit onder het mos, de steeltjes die ter aarde kruipen zijn lang en dun en met vele blaadjes als schilfertjes begroeid die soms wat grauwe vezels verspreiden, de bladeren zijn onder smal en worden boven geleidelijk aan breder, dik en stevig en eerst groen van kleur en daarna geelachtig en bitterachtig van smaak, daartussen spruit de steel die geknoopt en een zeventien cm of minder hoog en vast genoeg is die uit elke knoop twee kleine blaadjes geeft en op de top van de steel komen kleine zijsteeltjes met twee of drie bloempjes die bleek van kleur zijn en daarna volgt zaad dat van de steenvaleriaan gelijk, doch wat kleiner. Het hele gewas is specerijachtig en heeft bijna de reuk van de wortels van wilde valeriaan. Deze Nardus Celtica wordt dikwijls vervalst met een kruidje dat Clusius voor Hirculus of Tragos van Dioscorides (Valeriana saxatiles) [568] houdt waarvan onder de vreemde kruiden gehandeld zal worden.

(Phyteuma orbiculare of Reseda phyteuma?)Phyteuma van Montpelliers is zo genoemd naar zijn doorboort zaad en is van gedaante de kleinste valeriaan gelijk, maar de bladeren van beneden zijn als die van de wouw waar men mee verft en de opperste zijn gekloven en van grootte van de kleine valeriaan. De bloempjes zijn redelijk veel, witachtig en mosachtig en die van de olijfboom gelijk. Het zaad is klein en rond als een parel, maar daar het wat plat is heeft het een teken van een gaatje en is overvloedig besloten in huisjes die van de Roomse raket gelijk en groeit aan kruipende steeltjes van tien of vijftien cm lang. De wortel is klein als die van de allerkleinste valeriaan. Sommige hebben geschreven dat Phyteuma geschikt is om iemand tot liefde te verwekken.

Phyteuma van Matthiolus zijn de blauwe klokjes.

Phyteuma van Dodonaeus is de kleine orant of Antirrhinum.

Phyteuma van Dioscorides, naar de mening van sommige, is de Scabiosa en is elders in het lang beschreven.

Aard, kracht en werking.

De wortel van valeriaan is warm in de eerste en droog op het eind van de tweede graad. Die opent, maakt dun, verteert en verwekt of trekt naar zich.

De bladeren en de wortels noch vers gestoten en opgelegd verzoeten de hoofdpijn, laten alle vloed ophouden en genezen alle puisten en zwellingen. De wijn daar ze in gekookt zijn geneest de aambeien en andere zeren.

Deze wortel plag hier vroeger vervalst te worden door de wortels van stekende palm er onder te mengen die nochtans zeer hard zijn en kwaad om te breken en zonder enige zoete reuk zodat ze hieruit goed te herkennen zijn.

Als Galenus schrijft zo is grote valeriaan de Nardus van krachten gelijk, maar tot vele zaken minder krachtig, dan alleen is ze beter om water te maken dan de Nardus van Syrië of van Indië. Men mag ze zeer goed in plaats van Nardus gebruiken.

De wilde valeriaan wordt ook gemengd bij de medicijnen tegen het venijn.

Water daar wilde valeriaan in gekookt is en gedronken geneest de geelzucht.

Is het dat men een doekje in sap van valeriaan nat maakt en in enige wond steekt die met een pijl geschoten of met een zwaard gehouwen is en dan het uitgeperst kruid er op legt zal het ijzer, indien dat er in gebleven is, laten uitkomen en de wond genezen.

Water dat in mei van dit hele gewas gedistilleerd wordt en drie ons tegelijk ‘s morgens en ‘s avonds gedronken is goed in de voor vermelde gebreken, brengt de wormen om en geneest de wonden daarin gegoten of met doeken er op gelegd. Het verheldert het gezicht.

Het water daar deze wortel met lange rozijn en zoethout vermengd en gekookt is geneest de kortheid van de borst.

De alchimisten maken een extract van de grote valeriaan die goed is tegen de pest, vergif en alle voor vermelde gebreken.

Wilde valeriaan verwarmt en verdroogt sterker dan de tamme, dan de allerkleinste is zwakker in alles.

De wortels van kleinste valeriaan met wijn ingenomen is goed tegen de steken van kwade dieren en bewaart de mens tegen de pest, waartegen haar reuk alleen ook kracht genoeg heeft. Men doet het ook nuttig bij de wonddranken die men bereidt tegen de inwendige kwetsingen.

Het hele gewas van kleine valeriaan die groen en vers is gestoten met de wortels verzoet de smarten en steken van het hoofd. De wijn daar ze in gekookt is geneest de koude gebreken van de ogen als men die dikwijls daarin drupt.

De wortels er van zijn eigenlijk geschikt om alle koude en winderige gezwellen van de klootjes te genezen als die in wijn gekookt worden en indien men de damp er van daaraan laat komen.

De jonge spruiten van de kleine valerianen en Valerianella en vooral van diegene die Fabius Columna beschrijft en degene die hier te lande vettecoes heten dienen in de winterse maanden of in het voorjaar voor salade wat zeer smakelijk en gezond is als Dodonaeus hier later in een apart kapittel betonen zal.

Ander gebruik.

Deze wortel in de wijntonnen gelegd maakt die wijn helder.

De wortels en bladeren die droog zijn hebben betere reuk dan als ze noch vers zijn en daarom worden ze van vele in kleerkasten gedaan om de kleren en linnen een goede reuk te geven en te bewaren tegen de motten en schieters.

De ongelukkige en onzalige vrijers en vrijsters gebruiken valeriaan in hun minnedranken en tot dat doel plukken ze die in het breken van de maan als ze in het teken van de stier is wat diegene eerst geloofden die deze kruiden voor Phyteuma hielden waarvan de ouders geschreven hebben dat het geschikt is om iemand die men dat ingeeft tot liefde te verwekken en diegene die hem dat ingegeven heeft te laten beminnen.