Coriandrum

HET VII. CAPITEL.

Van Coriander.

Ghedaente.

Coriander heeft een teer, rond, dun, getackt steelken, omtrent anderhalven voet hoogh: de bladeren zijn ghesnippelt, in veele deelen ghesneden; te weten de onderste wat wijder ghekerft zijnde, de bovenste wat meer ende dichter ghesneden. De bloemkens zijn wit, in wijde kranskens staende: het saedt is rond, bloodt ende ijdel, oft binnen hol, dat versch zijnde groen is, droogh wesende uyt den geelen wat witachtigh is. De wortel is kort, met luttel veselinghen aen een hanghende.

Dit cruydt ter wijlen dat het noch versch ende groen is, gheeft eenen seer swaeren ende onlieffelijcken stanck, niet alleen van sijn bladeren, maer oock van sijn saedt: ’t welck saedt seer schadelijck is om t’eten oft anders te besighen: dan ’t selve saedt droogh gheworden, leydt al dien quaden reuck af, ende wordt niet onlieffelijck van reuck, ende niet schadelijck, maer seer bequaem om te ghebruycken.

Plaetse.

Op veele plaetsen ende in verscheyden landen wordt den Coriander in de hoven ende velden gesaeyt. Hy wast gheerne op vetten goeden grondt; dan hy komt oock wel op maghere plaetsen voort.

Tijdt.

Coriander moet in April oft Mey ghesaeyt worden: omtrent ’t beginsel van de Hondtsdagen bloeyt hy: het saedt wordt rijp in den Herfst, ende dan wordt het vergadert ende bewaert.

Naem.

De Nederlanders ende de Hooghduytschen noemen dit cruydt Coriander; de Fransoysen Coriandre; de Italiaenen Coriandro; de Spaegniaerts Culantro, Ciliandro; de Behemers Koryandr; in ’t Griecks heet het Corion oft Coriannon; in ’t Latijn insghelijcks oock Corion ende Coriannum; dan de schrijvers van [486] dese onse tijden ende de Apotekers hebben ’t Coriandrum ghenoemt.

Aerd ende Hindernisse.

Het cruydt met de bladeren van Coriander noch versch wesende, als voorseydt is, midtsgaders sijn saedt, gheeft eenen seer onlieflijcken ende stinckende reuck van hem, ende en is niet alleen geweldighlijck verkoelende, maer is oock een seer schadelijck iae doodelijck verghift, in sonderheyt het sap daer van ghedroncken zijnde: want het maeckt de stemme rouw ende heesch, beneemt het verstant, ende veroorsaeckt een wonderlijcke dulligheyt die de dronckenschap ghelijck schijnt te wesen: iae brenght den mensche ten laetsten tot der doodt.

Verbeteringhe.

Teghen het quaet dat van den verschen Coriander komen is, en is gheen beter middel oft teghenbaete, dan ongewaterden stercken wijn daer op te drincken te gheven, ’t zy alleen, ’t zy met Alssen vermenght.

Maer het selve Coriander-saedt droogh geworden zijnde, ende alle die schadelijckheyt ende dien quaden stanck afgeleyt hebbende, wordt ten laetsten eer aengenaem dan onlieffelijck van reuck; ende is dan met een matige hitte, merckelijcken droogh van aerd: waer by oock eenighe kleyne t’samentreckinghe ghevoeght is.

Dan om dat noch beter te maecken, ende alle de schadelijckheyt te benemen, pleeghmen dat in edick te weycke te leggen, ende dan wederom te laeten drooghen; ende soo bereydt zijnde wordt het voor veel bequaemer om te besighen ghehouden.

Kracht ende Werckinghe.

Coriander-saedt, eerst behoorlijcken bereydt zijnde, is de maghe seer nut ende bequaem, in sonderheyt nae den eten, ’t zy alleen, ’t zy met iet anders diesgelijcks vermenght; want het verdrooght alle de vochtigheden die den mondt van de maghe pleghen te besetten, ende belett het ghedurigh spouwen ende speecken, daer sommighe mensen veel mede ghequelt zijn: daerom is het oock seer bequaem om de verdouwinghe ende verteeringhe der spijsen te vervoorderen.

‘Tselve saedt met wijn gedroncken, drijft alle de wormen uyt den buyck; ende doet de pisse ghemackelijck rijsen die traegelijck voortquaem, ende geneest de droppelpisse.

Coriander-saedt geroost, ende tot poeder gebroght, doet allerhande vloeden ende buyck-loopen ophouden, met water ghedroncken.

Het is te verwonderen dat Xenocrates van den Coriander schrijft; te weten, dat by soo verre een vrouwe van korenken oft greyn van Coriander-saedt met eenigen dranck innaeme, dat sy haer maendtstonden eenen dagh te langher achter blijven sullen; indien sy twee kernen naeme, dat sy twee dagen achter blijven; ende soo voorts, soo veel greyen Coriander dat sy indrincken sal, soo veel dagen sullen haer maendtstonden oock verachtert worden.

BIIVOEGHSEL.

Coliander, seydt Lobel, schijnt den naem in ’t Griecks Corion te hebben nae den stanck van de Weeghluysen, oft eer nae den quaden reuck ende ghelijcke ghedaente van den Scherlinck; den welcken dat (als Dioscorides schijnt te willen segghen) van krachten niet seer onghelijck en is. Het saedt nochtans droogh zijnde gheeft eenen reuck van sich, die niet onbehaeghlijck en is.

Tweede Coliander, minder van reuck, is van Lobel beschreven. Het heeft de onderste bladeren min ghekloven, ende ’t saedt volliger; ’t welck overvloedighlijck groeyt op veele, twee ende twee voorwaerts hanghende steelkens, van een spanne langh: hy noemt het in ’t Latijn Coriandrum alterum, minus odorum.

Oeffeninghe.

Coriander groeyt ghewillighlijck ghenoegh in allerhande aerde: maer veel overvloedigher ende weeligher in vette ende versche aerde: maer hy begheert een warme locht: want de ghene die op plaetschen groeyt die wel ter sonnen staen, is onghelijck beter dan die op donckere plaetsen groeyt. Als ghy dit wilt saeyen, nemt het oudtste saedt dat ghy krijghen moght.

Naem.

Hier te lande wordt dit ghewas meestendeel Coliander gheheeten, ende oock in Hooghduytschlandt: de Italiaenen noemen ’t oock wel Coriandolo; de Portugizen Coentro; de Spaegniaerts somtijdts Coliandre; de Enghelsche Coliandre ende Coliandro; in Egypte, daer den Coliander allom gheoeffent wordt, als Prosper Alpinus tuyght, heet hy Cusbara met eenen Arabischen naem.

Aerd, Kracht ende Werckingh.

Coriander, seydt Dioscorides, heeft een verkoelende kracht: waerom dat de selve met broodt oft naebier ghemenght, ’t wildt vier ende voorts etende sweeringhen gheneest, daer op gheleydt. Nochtans, als Lobel seydt, dat de Coliander verre is van de verkoelende kracht, blijckt uyt ’t ghene dan den selven Dioscorides schrijft; te weten met Boonenmeel ghemenght, de kroppen ende klieren doet scheyden ende vergaen: dan alle de dinghen die de kroppen ende klieren ghenesen, zijn warm ende verteerende van aerd; ’t welck uyt veele plaetsen van Dioscorides blijckt.

’Tsap van Coliander met Honigh ende Rosijnen ghemenght, gheneest de hittighe puysten oft sweerkens Epinyctides ghenoemt, de verhittinghe oft heete gheswillen van de kullekens, ende pestilentiaele apostumen.

Coriander-saedt wordt aldus bereydt: Giet over het droogh Coriander-saedt goeden stercken wijn ende azijn, t’samen ghemenght; ende laet dat saedt daer in weycken vier-en-twintigh uren langh; ende dan salmen ’t droghen, ende tot den ghebruycke der medicijnen bewaeren.

Coriander-saedt met sap van Granaet-appels ghedroncken, doet de wormen van de kleyne kinders sterven.

Met Malvasey ghedroncken, vermeerdert ’t mannelijck saedt, maer te veel ghenomen beroert het verstant.

Sap van Coliander met Cerus, oft schuym van silver, azijn ende olie van Roosen ghemenght, verkoelt alle verhittinghe van de huyt.

Sommighe confijten den Coriander met suycker, ende spraeyen daer wat poeder van Diagridium over, dat eerst wel bereydt ende ghebetert zy: ende ghebruycken dat om te purgeren oft den buyck weeck te maecken, sonder moeyte oft verdriet.

’T sap van Coriander op ’t wildt vier ghestreken, neemt de hitte wegh als ’t met een kruyme terwen broodts oft met naebier ghemenght is.

Coliander, seydt Lobel, ’t zy de heele plante, ’t zy ’t saedt, wordt seer veel ghebruyckt, ’t zy droogh ’t zy groen: het uytgheperst sap van de ghestooten bladers verdrijft de hitte van de gheswillen; ende ’t saedt helpt teeren, ende beneemt het opworpen van de maghe, ende is een middelmatigh ghestelt voetsel, selfs onbereydt zijnde: ghemerckt dat alle Apotekers oft oock den ghemeynen man, in spijsen ende ghenees-drancken ’t selve onbereydt ghebruycken, sonder daer af eenigh hinder ghewaer te worden. Oock en is meestendeel de gheconfijte Coliander gheensins bereydt, dan met suycker ende bier: iae, dat noch meer is, sommighe gheleerde lieden hebben groene Coriander onder ’t Warmoes ghedaen, ghelijck Kervel oft Petercelie, sonder daer eenigh letsel oft hinder af ghewaer te worden. Nochtans schrijft Serapio, dat een loot swaer van dat sap ghedroncken, den mensche ter doodt kan brenghen. Om welcke hindernisse te beletten, sal den ghenen die dit in ’t lijf ghenomen heeft, wat pekels indrincken, oft olie, ende wel ghesouten hoendersop, oft wat veryus, oft Citroen-sap, oft wat Theriakels, wat Diambra, ende Diamoschum, oft oock wat poeder van de wortel van Swaluwortel, oft poeder van Eyerschellen, met sout water. Prosper Alpinus tuyght oock, dat de bladeren van Coliander soo veel ghebruyckt worden in Egypten, noch groen zijnde, dat daer by nae gheen gherecht bereydt en wordt, daer dese bladeren niet by en zijn, al is ’t nochtans dat sy onlieflijck van reuck zijn. Sy eten het cruydt oock in water ghesoden zijnde, als een moes. [487] Ende hy versekert, datse in groote dwalinghe zijn, die ghelooven, dat het ghebruyck van Coliander de herssenen schadelijck is. Hy seydt oock, dat het ghedrooght Coriander-saedt gheensins soo seer te vreesen en is, als de Araben ghemeynt hebben; die segghen dat Coriander soo koel van aerd is, dat het den mensche doet slapen, ende’t ghevoelen beneemt: want de Egyptenaers seggen, dat de saden krachtigh zijn om de maghe te stercken, te verwarmen, ende de winden te ontdoen; ende sy ghebruycken dat in de Colijcke ende ander buyck-pijn oft krimpinge die van kouwe oft windachtigheden komen; ende daer toe nemen sy de saden heel, oft ghepoedert, oft het afsiedsel daer van. Daer mede ghenesen sy oock de vochtigheyt ende verkoutheyt van de moeder, ende den onmatighen maendt-vloedt; insgelijcks den saedt-vloedt. Ende met sijn t’samentreckinghe gheneest het de voetgicht, van buyten opgeleyt: ende belett de sinckinghe oft toevlucht der vochtigheden op alle leden: ende verdrijft ende ontdoet ’t ghene datter alreede op ghesoncken is.

Ander ghebruyck.

Coriander maeckt dat het vleesch niet en stincke, ende belett datter gheen wormen oft maeyen in en groeyen, alsmen dat in azijn leydt daer Coriander by is. Coriander-saedt ghestooten, ende ’t poeder over ’t vleesch ghestroyt, doet oock ’t selfste.

Sommighe draeyen het Verckens-vleesch met Coriander op den rooster, om de hindernisse van ’t selve vleesch te benemen, ende dat vleesch smaeckelijcker te maecken.

Coriander-saedt onder ’t koren gheleydt, bewaert dat teghen ’t bederven.

Coriander eenen dagh langh in azijn gheweyckt, ende daer mede den vloer bestroeyt, verdrijft den vloeyen.

HET VII. KAPITTEL.

Van koriander. (Coriandrum sativum)

Gedaante.

Koriander heeft een teer, rond, dun, getakt steeltje omtrent vijf en veertig cm hoog, de bladeren zijn gesnipperd en in vele delen gesneden, te weten de onderste is wat wijder gekerfd en de bovenste wat meer en dichter gesneden. De bloempjes zijn wit en staan in wijde kransjes, het zaad is rond, bloot en leeg of binnen hol en als dat vers is groen en droog uit de gele wat witachtig. De wortel is kort die met weinig vezels aaneen hangt.

Dit kruid terwijl dat het noch vers en groen is geeft een zeer zware en onlieflijke stank en niet alleen van zijn bladeren, maar ook van zijn zaad welk zaad zeer schadelijk is om te eten of anders te gebruiken, dan datzelfde zaad als het droog geworden is legt de kwade reuk af en wordt niet onlieflijk van reuk en is niet schadelijk, maar zeer geschikt om te gebruiken.

Plaats.

Op vele plaatsen en in verschillende landen wordt koriander in de hoven en velden gezaaid. Het groeit graag op vette goede grond, dan komt ook wel op magere plaatsen voort.

Tijd.

Koriander moet in april of mei gezaaid worden en omtrent het begin van de hondsdagen bloeit het en het zaad wordt rijp in de herfst en dan wordt het verzameld en bewaard.

Naam.

De Nederlanders en de Hoogduitsers noemen dit kruid Coriander, de Fransen coriandre, de Italianen coriandro, de Spanjaarden culantro en ciliandro, de Bohemers koryandr, in het Grieks heet het Corion of Coriannon, in het Latijn insgelijks ook Corion en Coriannum, dan de schrijvers van [486] deze onze tijden en de apothekers hebben het Coriandrum genoemd.

Aard en hindernis.

Het kruid met de bladeren van koriander dat noch vers is, als gezegd is, met zijn zaad geeft een zeer onlieflijke en stinkende reuk van zich en is niet alleen geweldig verkoelend, maar is ook een zeer schadelijk, ja dodelijk vergif en vooral het sap daarvan dat gedronken is want het maakt de stem ruw en hees, beneemt het verstand en veroorzaakt een wonderlijke dolheid die de dronkenschap gelijk schijnt te wezen, ja brengt de mens tenslotte tot de dood.

Verbetering.

Tegen het kwaad dat van de verse koriander gekomen is is er geen beter middel of tegenbaat dan daarop ongewaterde sterke wijn te drinken te geven, hetzij alleen, hetzij met alsem vermengt.

Maar het zelfde korianderzaad dat droog geworden is heeft al die schadelijkheid en die kwade stank afgelegd en wordt tenslotte eerder aangenaam dan onlieflijk van reuk en is dan met een matige hitte merkelijke droog van aard waarbij ook enige kleine tezamen trekking gevoegd is.

Dan om dat noch beter te maken en alle schadelijkheid te benemen plag men dat in azijn te week te leggen en dan wederom te laten drogen en als het zo bereid is wordt het voor veel beter om te gebruiken gehouden.

Kracht en werking.

Korianderzaad dat eerst behoorlijk bereid is is de maag zeer nuttig en geschikt en vooral na het eten, hetzij alleen, hetzij met iets anders diergelijk vermengt want het verdroogt alle vochtigheden die de mond van de maag plegen te bezetten en belet het steeds spuwen en spetten daar sommige mensen veel mee gekweld zijn en daarom is het ook zeer geschikt om de vertering en verdouwing van de spijzen te bevorderen.

Hetzelfde zaad met wijn gedronken drijft alle wormen uit de buik en laat de plas gemakkelijk rijzen die traag voortkwam en geneest de druppelplas.

Korianderzaad geroosterd en tot poeder gebracht laat allerhande vloeden en buiklopen ophouden als het met water gedronken wordt.

Het is te verwonderen dat Xenocrates van koriander schrijft, te weten dat als een vrouw van korreltje of zaadje van korianderzaad met enige drank inneemt dat ze haar maandstonden een dag lang achterblijven zullen en indien ze twee zaden nam dat ze twee dagen achterblijven en zo voorts en zoveel korrels koriander dat ze drinken zal zoveel dagen zullen haar maandstonden ook achteruit gesteld worden.

BIJVOEGING.

Coliander, zegt Lobel, schijnt de naam in het Grieks Corion te hebben naar de stank van de wandluizen of eerder naar de kwade reuk en gelijke gedaante van scheerling die dat (als Dioscorides schijnt te willen zeggen) van krachten vrij gelijk is. Het zaad dat nochtans droog is geeft een reuk van zich die niet onbehaaglijk is.

(Bifora testiculata) Tweede koriander is minder van reuk en is van Lobel beschreven. Het heeft de onderste bladeren minder gekloven en het zaad voller wat overvloedig groeit op vele, twee en twee voorwaarts hangende steeltjes van zeventien cm lang en hij noemt het in het Latijn Coriandrum alterum, minus odorum.

Teelt.

Koriander groeit gewillig genoeg in allerhande aarde, maar veel overvloediger en weliger in vette en verse aarde, maar hij begeert een warme lucht want diegene die op plaatsen groeit die goed in de zon staan is duidelijk beter dan die op donkere plaatsen groeit. Als ge dit wil zaaien neem het oudste zaad dat ge krijgen kan.

Naam.

Hier te lande wordt dit gewas meestal coliander genoemd en ook in Hoogduitsland, de Italianen noemen het ook wel coriandolo, de Portugezen coentro, de Spanjaarden soms coliandre, de Engelse coliandre en coliandro, in Egypte daar koriander alom geteeld wordt, als Prosper Alpinus betuigt, heet het cusbara met een Arabische naam.

Aard, kracht en werking.

Koriander, zegt Dioscorides, heeft een verkoelende kracht waarom dat het met brood of nabier gemengd het wild vuur en voortsetende zweren geneest als het daarop gelegd wordt. Nochtans, als Lobel zegt, dat koriander ver is van de verkoelende kracht blijkt uit hetgeen dan dezelfde Dioscorides schrijft, te weten met bonenmeel gemengd laat het de kroppen en klieren scheiden en vergaan, dan alle dingen die de kroppen en klieren genezen zijn warm en verterend van aard wat uit vele plaatsen van Dioscorides blijkt.

Het sap van koriander met honing en rozijnen gemengd geneest de hete puisten of zweertjes die Epinyctides genoemd worden en de verhitte of hete gezwellen van de balletjes en pestachtige blaren.

Korianderzaad wordt aldus bereid: ‘giet over het droog korianderzaad goede sterke wijn en azijn en dat tezamen mengen en laat dat zaad daarin weken vier en twintig uren lang en dan zal men het drogen en tot het gebruik van de medicijnen bewaren’.

Korianderzaad met sap van granaatappels gedronken laat de wormen van de kleine kinderen sterven.

Met malvazei gedronken vermeerdert het mannelijk zaad, maar teveel genomen beroert het verstand.

Sap van koriander met Cerus of schuim van zilver, azijn en olie van rozen gemengd verkoelt alle verhitting van de huid.

Sommige konfijten koriander met suiker en sproeien daar wat poeder van Diagridium over dat eerst goed bereid en verbeterd is en gebruiken dat om te purgeren of de buik week te maken zonder moeite of verdriet.

Het sap van koriander op het wild vuur gestreken neemt de hitte weg als het met een kruim tarwebrood of met nabier gemengd is.

Koriander, zegt Lobel, hetzij de hele plant, hetzij het zaad wordt zeer veel gebruikt, hetzij droog, hetzij groen en het uitgeperste sap van de gestoten bladeren verdrijft de hitte van de gezwellen en het zaad helpt verteren en beneemt het opwerpen van de maag en is een middelmatig gesteld voedsel en zelfs als het niet bereid is, gemerkt dat alle apothekers of ook de gewone man in spijzen en geneesdranken hetzelfde onbereid gebruiken zonder er enig hinder van gewaar te worden. Ook is meestal de gekonfijte koriander geenszins bereid dan met suiker en bier, ja dat noch meer is sommige geleerde lieden hebben groene koriander onder het warme moes gedaan net zoals kervel of peterselie zonder er enig letsel of hinder van gewaar te worden. Nochtans schrijft Serapio dat een lood zwaar van dat sap gedronken de mens ter dood kan brengen. Om die hindernis te beletten zal diegenen die dit in het lijf genomen heeft wat pekel drinken of olie en goed gezouten hoendersap of wat sap van onrijpe druiven of citroensap of wat teriakels, wat Diambra en Diamoschum of ook wat poeder van de wortel van zwaluwwortel of poeder van eierenschillen met zout water. Prosper Alpinus betuigt ook dat de bladeren van koriander zoveel gebruikt worden in Egypte die noch groen zijn zodat daarbij geen gerecht bereid wordt daar deze bladeren niet bij zijn al is het nochtans dat ze onlieflijk van reuk zijn. Ze eten het kruid ook in water gekookt als een moes. [487] En hij verzekert dat ze in grote dwaling zijn die geloven dat het gebruik van koriander de hersens schadelijk is. Hij zegt ook dat het gedroogde korianderzaad geenszins zo zeer te vrezen is als de Arabieren gemeend hebben die zeggen dat koriander zo koel van aard is dat het de mens laat slapen en het gevoel beneemt want de Egyptenaars zeggen dat de zaden krachtig zijn om de maag te sterken, te verwarmen en de winden op te lossen en ze gebruiken dat in de maagpijn en andere buikpijn of krampen die van koude of winderigheden komen en daartoe nemen ze de zaden heel of verpoedert of het afkooksel er van. Daarmee genezen ze ook de vochtigheid en verkoudheid van de baarmoeder en de onmatige maandvloed en insgelijks de zaadvloed. En met zijn tezamen trekking geneest het de voetjicht van buiten opgelegd en belet de zinking of toevlucht van de vochtigheden op alle leden en verdrijft en ontdoet hetgeen dat er alreeds op gezonken is.

Ander gebruik.

Koriander maakt dat het vlees niet stinkt en belet dat er geen wormen of maden in groeien als men dat in azijn legt daar koriander bij is. Korianderzaad gestoten en het poeder over het vlees strooien doet ook hetzelfde.

Sommige draaien het varkensvlees met koriander op het rooster om de hindernis van dat vlees te benemen en dat vlees smakelijker te maken.

Korianderzaad onder het koren gelegd bewaart dat tegen het bederven.

Koriander een dag lang in azijn geweekt en daarmee de vloer bestrooit verdrijft de vlooien.