Ammi

HET VI. CAPITEL.

Van Ammi oft Ameos.

Gheslachten.

De nieuwe Cruydt-beschrijvers hebben twee geslachten van Ammi aengheteeckent ende bemerckt: het een met breeder bladeren, ’t welck ’t ghemeynste is; het ander met dunner ende kleyner bladeren, dat soo bekent niet en is.

Ghedaente.

1. Ghemeyn Ammi wast omtrent anderhalven voet hoogh, oft hoogher; ende spreyt uyt sijnen ronden steel sommighe andere sijd-tackskens. De bladeren zijn van veele aen een ghemaeckt, die langhworpigh zijn ende aen de kanten rondom gheschaert oft ghekertelt. De bloemkens zijn wit, ende staen in ronde kranssen vergaert. Het saedt is bitterachtigh, met eenighe scherpigheyt daer by, van ghedaente langhworpigh, kleyner dan Komijn.

2. Het ander oft Kleyne Ammi is een seer kleyn cruydeken, met een dun oft kort steelken, met langhworpighe bladeren, kleyn ghesnippelt oft ghesneden; ende de bovenste zijn veel dunner dan de eerste oft onderste. De bloemen zijn oock wit, ende staen in kleyne kranskens. Het saedt is uytermaten kleyn, scherp ende heet van smaeck. De wortel is dun ende teer.

Plaetse.

Ammi wast ghemeynlijck in Egyptenlandt, ende wordt van Alexandrien in Italien ghebroght, waer dat het oock wel groeyen kan: selfs het komt seer lichtelijck hier te landen ende in Hooghduytschlandt voort, in de hoven van de Cruydt-beminners ghesaeyt.

Tijdt.

Ammi bloeyt in de Oogstemaendt; daer nae wordt het saedt rijp.

Naem.

De Griecken noemen dese cruyden Ammi; in ’t Latijn oock Ammi; in de Apoteken Ammios oft Ameos; in Hooghduytschlandt Amey; hier te lande en hebben sy gheenen anderen naem dan Ammi oft Ameos. Sommighe heetense Cuminum Aethiopicum oft Cuminum Regium in’t Latijn.

1. De eerste soorte maghmen in ’t Latijn Ammi maius ende Ammi vulgare noemen, dat is Groot Ammi, oft Ghemeyn Ameos; om dat sy nu ter tijdt meest bekent is, ende gemeynlijck in de Apoteken over al gebruyckt wort.

2. De andere soorte, Ammi minus, dat is Kleyn Ammi, gheheeten, oft Ammi parvum, wordt van sommighe voor beter ghehouden dan het Ghemeyn oft Groot: nochtans zijnder sommige andere die dat voor geen soorte van Ammi en houden, maer voor Sison; dan Sison wordt by Dioscorides aldus afghebeelt: Sison, seydt hy, is een kleyn saedt in Syria wassende, de Eppe ghelijck, swart, heet oft scherp van smaeck, langhworpigh van gedaente. Met welcke beschrijvinghe dit ons Kleyn Ammi niet qualijck over een en schijnt te komen: want het saedt van dit Kleyn Ammi is kleyn, dunner ende kleyner dan dat van onse gemeyne Petercelie, swartachtigh, heet op de tonge; ’t welck uyt Syrien ende Alexandrien van Egypten gebroght wordt, soo men seyt. Maer ’t zy datmen dat voor Ammi, ’t zy datmen ’t voor Sison houdt, daer en is niet veel aen ghelegen; want sy zijn beyde van eenerhande krachten; sulcks datmen in ghebreke van het eene dat ander seer wel en sonder achterdencken magh ghebruycken.

Aerd.

Het saedt van Ammi is verdrooghende ende verwarmende van krachten, heel hoogh in den derden graed, ende is seer dun van deelen ende fijn van stoffe; in sonderheyt dat van het Kleyn Ammi: sulcks was het Sison van Dioscorides oock.

Kracht ende Werckinghe.

Men bevindt het saedt van Ammi seer krachtigh om de krimpinghen, rommelingen ende smerten des buycks te verdrijven: het gheneest de druppelpisse, ende doet gemackelijcke wateren; is oock goet tegen de steken van de slangen, met wijn te drincken ghegheven: verweckt oock de maendtstonden in der selver voeghen ghebruyckt.

Met Honigh vermenght ende op alle blauw gheslagen oft gevallen deelen des lichaems geleyt, geneest die haest, ende scheydt dat gheronnen bloet. [485]

“Tselve te drincken ghegheven, oft daer mede gestreken, kan de quade verwe veranderen, bijsonder van de vrouwen ende dochters die de saffraenverwe geschept hebben.

‘Tselve saet met herst oft ’t binnenste van de Rosijnen vermenght, ende op de gloeyende kolen gheleydt, suyvert ende reynight de moeder, als den roock daer af komende van onder ontfanghen wordt.

Al dit selve kan het saedt van Sison oock doen: want het is oock seer heet ende droogh van aerd, selfs in den derden graed; ende boven dien soo is het dun van deelen, verweckt de maendtstonden, ende doet pissen. Het wordt oock teghen de ghebreken van de milte goet ghevonden, alsmen dat te drincken geeft, soo Dioscorides betuyght.

Voorts soo was dat Ammi in oude tijden soo ghemeyn ende veel ghebruyckt, dat die van Egyptenlandt dat saedt in hun broodt pleghen te backen, ende met andere spijsen te menghelen.

Verkiesinghe.

Al is ’t saecke dat Ghemeyn Ammi niet sonder reden over al in de Apoteken gebruyckt wordt, als in alles met de beschrijvinghe van den oprechten Ammi van de ouders over een komende, bijsonder aengaende de krachten; nochtans houden sommighe den Kleynen voor de besten ende den krachtighsten in ’t wercken. Dan men sal niet misdoen midts d’een voor d’ander ghebruyckende; iae men magh oock seer wel, als voorseyt is, den Ammi in alle de werckinghen die den Sison toegheschreven worden, sonder beduchten oft vreesen, besighen.

BIIVOEGHSEL.

De ghemeyne Ammi, seydt Lobel, groeyt van selfs in Vranckrijck ende Enghelandt onder de moes-cruyden, ende oock aen de kranten van de grachten. Hy noemtse Ameos; in ’t Latijn Ammi vulgatius: an Bubobium Hippocratis? Dit cruydt, seght hy, gheeft sijne kleyne ghesterrede bloemkens in de Wedemaendt ende Hoymaendt, die wit zijn, ende die van de Carwi ghelijck; in Oogstmaendt gheeft het sijn saedt, ’t welck kleyn is ende bruyn, sonder eenigen specerijachtighen reuck, een weynigh scherp ende bitterachtigh van smaeck: waerom dat het ’t oprecht Ammi niet en is. Den steel is rond, aen sijd-scheuten twee, dry ende vijf langhworpighe bladers voortsbrenghende; elck bijkants aen sijn steelken staende, met nochtans kleyner bladers, breeder uytghespreyt, die van de Bevernelle oft suycker-peeen ghelijck, staende rondom de kroonkens. De wortel is wit, als die van den Scheerlinck. Welcke woorden tot breeder kennisse van dit cruydt strecken.

Den selven Lobel beschrijft ettelijcke soorten van oprecht Ammi; te weten een dat hy Ammi Creticum aromaticum noemt, dat is, Welrieckende Ammi van Candien; ende een ander dat hy noemt Ammi perpusillum, dat is seer kleyn Ammi. Dan Candiotsche Ammi quam voort van geel saedt als Petercelie-saedt, ’t welck den reuck van Orega hadde, ’t zy door eyghen aerd, ’t zy door bedrogh: de bladeren waeren specerijachtigh, den smaeck van Peeen hebbende, ende oock de ghedaente van de bladers van Peeen, oft grooter dan die van Carwi. Het ander seer kleyn Ammi wast in Vranckrijck omtrent Agen, ende heeft bladerkens ende kroonkens van den Candiotschen Daucus, maer veel kleyner ende smaller dan ’t saedt ende wortel van de water-Eppe; maer ’t en heeft geensins de krachten die in ’t saedt van Ammi vereyscht worden. De bloemkens zijn geel.

Clusius meynt, dat het voorbeschreven Cuminum Aethiopicum, oft oprecht Ammi van Bellonius, het Lagokimeni oft Lepotis cubile van de hedensdaeghsche Griecken is: ’t welck in het eylandt Lemnos veel tusschen de hagen wast; ende aldaer vergadert wordt om in stede van Orega by den verschen ende ghesouten visch te doen: want den smaeck ende reuck ghelijckt het Origanum Heraleoticum seer wel, ende de bladeren zijn als die van Millefolium oft Gerwe: het saedt is rond als een bolleken, ghelijck het saedt van Roomsche Netelen.

Ammi met ghekronckelde bladeren, in ’t Latijn Ammi crispum, wordt in sommighe hoven ghevonden.

Oeffeninghe.

Ammi begheert alsulcken aerde ende oeffeninghe als den anijs; ’t welck ghesaeyt zijnde, alle iaeren van selfs lichtelijck groeyt van rijp saedt dat afvalt. Het wast ghemeynlijck op landt dat braeck light.

Naem.

De Kleyne Ammi van Dodoneus beschreven, wordt van sommighe oock Sison gheheeten, van andere Cuminum Alexandrinum, als Ruellius betuyght.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

“T saedt van Ammi is goet om de verstoptheydt te openen, soo wel van de lever als van de milte, ende van de moeder, ende van alle inwendighe leden.

’T saedt van Ameos met Spaenschen Vlieghen oft Cantharides inghenomen, beneemt dat letsel der selver, ende maeckt dat sy niet soo schadelijck ende hinderlijck en zijn, ghelijck oft sy alleen ingenomen waeren.

Aengaende dat Dodoneus schrijft, dat ’t saedt van Ameos een goede verwe doet krijghen, daer strijden sommighe teghen, seggende, dat ’t selve te veel ghebruyckt, den menschen bleeck ende doodtverwigh van aensicht doet worden. “T welck Plinius oock schrijft.

Een draghme van dit saedt met Myrrhe ghemenght, ende met witten wijn ghedroncken, gheneest de steken van de Scorpioenen op seer korten tijdt.

‘Tselve saedt dickwijls van de vrouwen ghegheten oft met witten wijn inghenomen, maeckt de vrouwen vruchtbaer ende Plinius seydt, dat sommighe ghelooven, dat de vrouwen lichtelijck ontfanghen sullen die Ammi maer en riecken als sy bijslapen.

HET VI. KAPITTEL.

Van Ammi oft Ameos. (Ammi majus)

Geslachten.

De nieuwe kruidbeschrijvers hebben twee geslachten van Ammi aangetekend en bemerkt, het een met bredere bladeren wat het gewoonste en het andere met dunnere en kleinere bladeren dat niet zo bekend is.

Gedaante.

1. Gewone Ammi groeit omtrent vijf en veertig cm hoog of hoger en spreidt uit zijn ronde steel sommige andere zijtakjes. De bladeren zijn van vele aaneen gemaakt die langwerpig zijn en aan de kanten rondom geschaard of gekarteld. De bloempjes zijn wit en staan in ronde kransen verzameld. Het zaad is bitterachtig met enige scherpte er bij en van gedaante langwerpig en kleiner dan komijn.

2. Het andere of kleine Ammi is een zeer klein kruidje met een dun of kort steeltje en met langwerpige bladeren die klein gesnipperd of gesneden zijn en de bovenste zijn veel dunner dan de eerste of onderste. De bloemen zijn ook wit en staan in kleine kransjes. Het zaad is uitermate klein, scherp en heet van smaak. De wortel is dun en teer.

Plaats.

Ammi groeit gewoonlijk in Egypte en wordt van Alexandrië in Italië gebracht waar dat het ook wel groeien kan, zelfs het komt zeer gemakkelijk hier te landen en in Hoogduitsland voort en wordt in de hoven van de kruidbeminnaars gezaaid.

Tijd.

Ammi bloeit in augustus en daarna wordt het zaad rijp.

Naam.

De Grieken noemen deze kruiden Ammi, in het Latijn ook Ammi, in de apotheken Ammios of Ameos, in Hoogduitsland Amey en hier te lande hebben ze geen anderen naam dan Ammi of Ameos. Sommige noemen het Cuminum Aethiopicum of Cuminum Regium in het Latijn.

1. De eerste soort mag men in het Latijn Ammi majus en Ammi vulgare noemen, dat is groot Ammi of gewone Ameos omdat ze tegenwoordig het meest bekend is en gewoonlijk in de apotheken overal gebruikt wordt.

(Trachyspermum ammi) 2. De andere soort wordt Ammi minus, dat is klein Ammi, genoemd of Ammi parvum wordt van sommige voor beter gehouden dan het gewoon of groot, nochtans zijn er sommige andere die dat voor geen soort van Ammi houden maar voor Sison, dan Sison wordt bij Dioscorides aldus afgebeeld: ‘Sison, zegt hij, is een klein zaad dat in Syrië groeit en de eppe gelijk, zwart en heet of scherp van smaak en langwerpig van gedaante’. Met welke beschrijving dit ons klein Ammi niet slecht overeen schijnt te komen want het zaad van dit klein Ammi is klein, dunner en kleiner dan dat van onze gewone peterselie en zwartachtig dat heet op de tong is wat uit Syrië en Alexandrië van Egypte gebracht wordt zo men zegt. Maar hetzij dat men dat voor Ammi, hetzij dat men het voor Sison houdt daar is niet veel aan gelegen want ze zijn beide van dezelfde krachten zulks dat men in gebreke van het ene dat ander zeer goed en zonder achterdocht mag gebruiken.

Aard.

Het zaad van Ammi is verdrogend en verwarmend van krachten heel hoog in de derde graad en is zeer dun van delen en fijn van stof en vooral dat van het kleine Ammi en zulks was het Sison van Dioscorides ook.

Kracht en werking.

Men bevindt het zaad van Ammi zeer krachtig om de krampen, rommelingen en smarten van de buik te verdrijven en geneest de druppelplas en laat gemakkelijk wateren en is ook goed tegen de steken van de slangen met wijn te drinken geven, verwekt ook de maandstonden op dezelfde manier gebruikt.

Met honing vermengt en op alle blauw geslagen of gevallen delen van het lichaam gelegd geneest die gauw en scheidt dat gestolde bloed. [485]

Hetzelfde te drinken gegeven of daarmee gestreken kan de kwade kleur veranderen en vooral van de vrouwen en dochters die de saffraankleur gekregen hebben.

Hetzelfde zaad met hars of het binnenste van rozijnen vermengt en op de gloeiende kolen gelegd zuivert en reinigt de baarmoeder als de rook die er van komt van onder ontvangen wordt.

Al dit zelfde kan het zaad van Sison ook doen want het is ook zeer heet en droog van aard, zelfs in de derde graad en bovendien zo is het dun van delen, verwekt de maandstonden en laat plassen. Het wordt ook tegen de gebreken van de milt goed gevonden als men dat te drinken geeft, zo Dioscorides betuigt.

Voorts zo was dan Ammi in oude tijden zo gewoon en veel gebruikt dat die van Egypte dat zaad in hun brood plegen te bakken en met andere spijzen te mengen.

Verkiezing.

Al is het zaak dat gewone Ammi niet zonder reden overal in de apotheken gebruikt wordt omdat het in alles met de beschrijving van de echte Ammi van de ouders overeen komt en vooral aangaande de krachten, nochtans houden sommige de kleine voor de beste en krachtigste in het werken. Dan men zal niet misdoen om de een voor de ander te gebruiken, ja men mag ook zeer goed, als gezegd is, Ammi in alle werkingen die de Sison toegeschreven worden zonder beduchten of vrees gebruiken.

BIJVOEGING.

De gewone Ammi, zegt Lobel, groeit vanzelf in Frankrijk en Engeland onder de moeskruiden en ook aan de kranten van de grachten. Hij noemt het Ameos en in het Latijn Ammi vulgatius: an Bubobium Hippocratis? Dit kruid, zegt hij, geeft zijn kleine stervormige bloepjes in juni en juli die wit zijn en die van de Carum gelijk en in augustus geeft het zijn zaad wat klein is en bruin zonder enige specerijachtige reuk wat iets scherp en bitterachtig van smaak is waarom dat het ’t echte Ammi niet is. De steel is rond die aan zijscheuten twee, drie en vijf langwerpige bladeren voort brengt die elk vrijwel aan zijn steeltje staan die nochtans met kleinere bladeren bezet is die breder uitgespreid zijn en die van de bevernel of suikerpeen gelijk en staan rondom de kroontjes. De wortel is wit als die van de scheerling. Welke woorden tot breder kennis van dit kruid strekken.

Dezelfde Lobel beschrijft ettelijke soorten van echte Ammi, te weten een dat hij Ammi Creticum aromaticum noemt, dat is welriekende Ammi van Kreta, (Ptychotis coptica, synoniem Ammi copticum, L.) en een ander dat hij Ammi perpusillum noemt, dat is zeer kleine Ammi. Dan Kretische Ammi kwam voort van geel zaad als peterseliezaad wat de reuk van Origanum had hetzij door eigen aard, hetzij door bedrog, de bladeren waren specerijachtig en hebben de smaak van peen en ook de gedaante van de bladeren van peen of groter dan die van karwij. Het andere zeer kleine Ammi groeit in Frankrijk omtrent Agen en heeft bladertjes en kroontjes van de Kretische Daucus, maar veel kleiner en smaller dan het zaad en wortel van de watereppe, maar het heeft geenszins de krachten die in het zaad van Ammi vereist worden. De bloempjes zijn geel.

Clusius meent dat het voorbeschreven Cuminum Aethiopicum of echt Ammi van Bellonius het Lagokimeni of Lepotis cubile van de tegenwoordige Grieken is wat in het eiland Lemnos veel tussen de hagen groeit en daar verzameld wordt om in plaats van Origanum bij de verse en gezouten vis te doen want de smaak en reuk lijkt zeer goed op Origanum Heraleoticum en de bladeren zijn als die van Millefolium of duizendblad, het zaad is rond als een bolletje net zoals het zaad van Roomse netels.

Ammi met gekronkelde bladeren, in het Latijn Ammi crispum, wordt in sommige hoven gevonden.

Teelt.

Ammi begeert al zulke aarde en teelt als de anijs en als het gezaaid wordt groeit het elk jaar gemakkelijk vanzelf van rijp zaad dat afvalt. Het groeit gewoonlijk op land dat braak ligt.

Naam.

De kleine Ammi van Dodonaeus beschreven wordt van sommige ook Sison genoemd en van andere Cuminum Alexandrinum als Ruellius betuyght.

Aard, kracht en werking.

Het zaad van Ammi is goed om de verstopping te openen en zowel van de lever als van de milt en van de baarmoeder en van alle inwendige leden.

Het zaad van Ameos met Spaanse vliegen of Cantharides ingenomen beneemt dat letsel er van en maakt dat ze niet zo schadelijk en hinderlijk zijn net als of ze alleen ingenomen waren.

Aangaande dat Dodonaeus schrijft dat het zaad van Ameos een goede kleur laat krijgen, daar strijden sommige tegen en zeggen dat het te veel gebruik de mensen bleek en doodkleurig van aanzicht laat worden. Wat Plinius ook schrijft.

Een dragme van ditzaad met Myrrhe gemengd en met witte wijn gedronken geneest de steken van de schorpioenen op zeer korte tijd.

Hetzelfde zaad dikwijls van de vrouwen gegeten of met witte wijn ingenomen maakt de vrouwen vruchtbaar en Plinius zegt dat sommige geloven dat de vrouwen gemakkelijker ontvangen zullen die Ammi maar ruiken als ze bijslapen.

HET XII. CAPITEL.

Van Gingidium.

Gheslacht.

Dioscorides en vermaent maer van eenerhande Gingidium, segghende, Gingidium is een kleyn cruydeken, de Wilde Pastinake ghelijckende, doch teerer ende bitterer van smaeck: haer wortel is witachtigh ende bitterachtigh. Dan hedensdaeghs zijnder tweederhande soorten van Gingidium bekent, die wy hier beyde beschrijven sullen.

Ghedaente.

1. Het eerste gheslacht van Gingidium heeft bladeren als Pastinaken; eenen ronden gestreepten, gheknoopten, ende somtijdts bruynen oft swartachtighen steel, in meer andere sijd-steelkens verdeylt, wat ruyghachtigh, oft met dunne hayrkens beset: op de tsoppen van de welcke wassen kleyne kroonkens oft bloemkranskens, met ettelijcke bladerkens in de ronde beset, voortbrenghende kleyne witte bloemkens, ende daer nae saedt: ende als dat rijp is, worden de dunne steelkens van de kroonkens wat in een ghetrocken, als de kroonkens van Wilde Pastinaken oft Vogels-nest; ende zijn wat klam, ende lijmachtigh ende klevende in ’t aentasten. De wortel is kleyn ende wit. Dan soo wel de wortel als het loof van dit ghewas is bitter van smaeck.

2. Het ander geslacht van Gingidium is de Wilde Pastinake van ghedaente oock ghenoeghsaem ghelijck: dan het heeft teerer, gladder oft kaeler ende niet soo rouwe oft hayrachtighe bladeren, maer oock in veele snippelinghen ende diepe kervinghen verdeylt. De knoopachtighe steelkens zijn die van ’t voorgaende oock ghenoeghsaem ghelijck; ende daer op staen oock kleyne kroonkens met witte bloemkens: ende die kroonkens worden oock in een ghetrocken als het saedt rijp is: maer de steelkens van de selve zijn eenighsins goedt oft lieflijck van reuck; ende worden soo stijf ende hardt, datmense seer wel ende bequaemelijck ghebruycken magh voor tandstokers oft tandtkeuters, om ’t ghene dat tusschen de tanden stekende blijft daer mede uyt te halen, ende de tanden suyver te maecken. De wortelen van dit gheslacht, midtsgaders het loof, zijn oock bitterachtigh van smaeck. [1099]

Plaetse.

Beyde dese cruyden wassen in Syrien, ende oock seer veel in Cilicien; dan het tweede gheslacht wordt oock wel in sommige plaetsen van Spaegnien in ’t wildt groeyende ghevonden.

Tijdt.

In de hoven van dese landen bloeyen dese cruyden in Oogstmaendt, ende leveren haer saedt in Herfstmaendt.

Naem.

In ’t Griecksch heet dit ghewas Gingidion; in ’t Latijn oock Gingidium; in Syrien wierdt het somtijdts Lepidium genoemt: men vindt nochtans een ander Lepidium, daer wy hier naemaels van spreken sullen.

1. De eerste soorte noemen wy Gingidium primum, dat is Eerste Gingidium.

2. De ander soorte, in ’t Latijn Gingidium alterum, dat is Tweede Gingidium ghenoemt, wordt hedensdaeghs in Syrien Visnaga gheheeten, in Spaegnien ende in Italien Visnago oft Bisnago; welcken naem verdraeyt ende ghemaeckt schijnt te wesen van het Bisacuum, soo het Gingidium te Roomen in de oude tijden ghenoemt plagh te worden, ghelijckmen onder de bastaerdt-naemen by Dioscorides vindt.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Het Gingidium, ’t welck met groote menighte in Syrien pleegh te wassen, als Galenus betuyght (in ’t boeck De alinient facultat.) wordt daer van den gemeynen man veel gegeten, ende by de spijse gedaen, min noch meer dan wy heden in Asien te Pergano, seydt hy, den Scandix oft Wilde Kervel pleghen te ghebruycken. Ende voorwaer, dit cruydt, ’t zy rouw ’t zy ghesoden in spijse ghebruyckt, is de maghe seer behulpsaem: dan het is merckelijck, dat het eer voor een medicijne dan voor een voedtsel oft moes-cruydt streckt: want gelijckerwijs als het in haeren smaeck eenige bitterheydt ende tsamentreckinghe betoont, soo is het oock van krachten warm ende droogh: dan de warmte en is daer soo merckelijck niet in als de drooghte; maer het drooght tot in den tweeden graed, als den selven Galenus betuyght in sijn boeck De simpl.medic,facultat.

Dioscorides schrijft bijnae al ’t selve van dit cruydt: Gingidium (seydt hy) is een moes-cruydt, dat rouw ende ghesoden, oft oock in pekel oft anders bewaert zijnde, gegeten wordt, ende de mage seer nut wordt bevonden: het doet het water ende de pisse lossen ende rijsen, ende is goedt tegen het graveel ende den steen. ‘Tselve cruydt in Wijn ghesoden ende ghedroncken, is de blase goedt.

Ander ghebruyck,

De herde steelkens van de kroonkens der bloemen van dit gewas, te weten van de tweede soorte, zijn goedt om de tanden mede te suyveren ende te koteren; aenghesien dat sy stijf ende hardt zijn, ende alle vuyligheydt lichtelijck af nemen, sonder dat tandtvleesch te quetsen, ende daer-en-boven oock eenen goeden geur in den mondt achterlaeten.

BIIVOEGHSEL.

De eerste soorte van dese twee cruyden noemt Lobel Gingidium met bladers van Elaphoboscum, dat is van Wilde Pastinaken; in ’t Latijn Gingidium foliis Bauciae Syriacum; ende is van hem ghevonden gheweest met groote menighte in de Wijngaerden ende tusschen ’t Koren in Italien, ende oock onder de Wilde Erwten ende Caucalis: de welcke, hoe wel datse van ghedaente ende krachten het Gingidium schijnt ghelijck te wesen; nochtans en isser niemandt die uyt de slechte beschrijvinghe van Dioscorides ghedaen voor seker soude derren de selve voor het oprecht Gingidium verklaeren. Den selven seydt, dat de Kervel een soorte van Gingidium schijnt te wesen: ende Matthiolus doet qualijck, dat hy dit onlieflijck Gingidium van Syrien, in stede van onse ghemeyne Kervel wil raden te ghebruycken: daer onse Kervel in de spijsen lieflijcker is, ende oock krachtigher in ’t wercken.

De Visnaga oft tweede soorte van Gingidium, anders Bisnago ghenoemt, in ’t Latijn Gingidium Anguillarae, is van den selven Lobel op veele plaetsen van Italien van selfs groeyende ghevonden gheweest, als tusschen Pesaro ende Roomen, ende in Vranckrijck omtrent Agen.

Gingidium quorumdam is de ghemeyne Kervel.

Gingidium Fabij Columnae soude moghen wesen de eerste soorte van Echinophora, in ’t Bijvoeghsel van Caucalis beschreven.

Noch van de krachten.

Dese cruyden zijn veel bitterer ende onlieflijcker dan onse Ghemeyne Kervel: sy worden nochtans in Italien somtijdts ghegheten soo wel rouw als ghesoden; dan sy en moghen niet langh ghesoden worden. Eenighe etense met Olie ende Azijn, andere doen daer wat Wijns by; ende soo gheten doen sy den verloren appetijt oft etens lust wederkomen. Men siedtse in Wijn om ’t graveel uyt te iagen, ende om de maendtstonden te verwecken.

‘Tghedistilleert water van dese cruyden ontdoet het geklontert [1100] melck in de borsten: ende is goedt ghebruyckt in het pleuris oft pijne der sijden.

‘Tgene dat in ’t wildt wast, is veel krachtigher dan ’t gene dat in de hoven van wildt oft vremdt saedt voortghekomen is; ende den Wijn, waer dat in ghesoden is, heeft meer krachts om de maendtstonden te verwecken. Het is nut teghen de pest ende smettelijcke sieckten, ende allerhande vergift. De bladeren selve ghestooten, ende opgheleydt, ontdoen alle gheswillen, ende alle buylen ende vergaderinghen van gheklontert oft gheronnen bloedt, dat tusschen vel ende vleesch leydt, door oorsaecke van eenighe hooghen val oft swaeren slagh oft harden stoot.

In Sicilien, Spaegnien ende veele andere landen worden de drooghe kroonkens van de Visnaga in ’t laetste van de maeltijden op tafel gebroght om de tanden daer mede te suyveren.

HET XII. KAPITTEL.

Van Gingidium. (Tordylium syriacum, Ammi visnaga)

Geslacht.

Dioscorides vermaant maar van een Gingidium en zegt; ‘Gingidium is een klein kruidje dat op wilde pastinaak lijkt, doch teerder en bitterder van smaak, haar wortel is witachtig en bitterachtig’. Dan tegenwoordig zijn twee soorten van Gingidium bekend die we hier beide beschrijven zullen.

Gedaante.

1. Het eerste geslacht van Gingidium heeft bladeren als pastinaken en een ronde gestreepte, geknoopte en soms bruine of zwartachtige steel die in meer andere zijsteeltjes verdeeld is, wat ruigachtig of met dunne haartjes bezet en op de toppen er van groeien kleine kroontjes of bloemkransjes die met ettelijke bladertjes in de rondte bezet zijn en kleine witte bloempjes voortbrengen en daarna zaad en als dat rijp is worden de dunne steeltjes van de kroontjes wat ineen getrokken zoals de kroontjes van wilde pastinaken of vogelnest en zijn wat klam en lijmachtig en kleven in het aantasten. De wortel is klein en wit. Dan zowel de wortel als het loof van dit gewas is bitter van smaak.

2. Het ander geslacht van Gingidium lijkt ook voldoende op de wilde pastinaak van gedaante, dan het heeft teerder, gladder of kaler en niet zo ruwe of haarachtige bladeren, maar ook in vele snippers en diepe kerven verdeeld. De knoopachtige steeltjes zijn die van het voorgaande ook voldoende gelijk en daarop staan ook kleine kroontjes met witte bloempjes en die kroontjes worden ook ineen getrokken als het zaad rijp is, maar de steeltjes er van zijn enigszins goed of lieflijk van reuk en worden zo stijf en hard dat men ze zeer goed en geschikt gebruiken mag voor tandenstokers of tandkeuters om hetgeen dat tussen de tanden steken blijft er mee uit te halen en de tanden zuiver te maken. De wortels van dit geslacht met het loof zijn ook bitterachtig van smaak. [1099]

Plaats.

Beide deze kruiden groeien in Syrië en ook zeer veel in Cilicië, dan het tweede geslacht wordt ook wel in sommige plaatsen van Spanje in het wild groeiend gevonden.

Tijd.

In de hoven van deze landen bloeien deze kruiden in augustus en leveren hun zaad in herfstmaand.

Naam.

In het Grieks heet dit gewas Gingidion en in het Latijn ook Gingidium, in Syrië werd het soms Lepidium genoemd, men vindt nochtans een ander Lepidium daar we hier later van spreken zullen.

1. De eerste soort noemen we Gingidium primum, dat is eerste Gingidium.

2. De andere soort heet in het Latijn Gingidium alterum, dat is tweede Gingidium en wordt tegenwoordig in Syrië Visnaga genoemd en in Spanje en in Italië Visnago of Bisnago, welke naam verdraaid en gemaakt schijnt te wezen van het Bisacuum zo het Gingidium te Rome in de oude tijden genoemd plag te worden zoals men onder de bastaardnamen bij Dioscorides vindt.

Aard, kracht en werking.

Het Gingidium wat met grote menigte in Syrie plag te groeien als Galenus betuigt (in het boek De alinient facultat.) wordt daar van de gewone man veel gegeten en bij de spijs gedaan min of meer zoals we heden in Azië te Perganum, zegt hij, Scandix of wilde kervel plegen te gebruiken. En voorwaar dit kruid, hetzij rouw, hetzij gekookt in spijs gebruikt is de maag zeer behulpzaam, dan het is merkelijk dat het eerder voor een medicijn dan voor een voedsel of moeskruid strekt, want net zoals het in haar smaak enige bitterheid en tezamen trekking betoont zo is het ook van krachten warm en droog, dan de warmte is daar niet zo merkelijk in als de droogte, maar het droogt tot in de tweede graad, zoals dezelfde Galenus betuigt in zijn boek De simpl.medic.facultat.

Dioscorides schrijft bijna al hetzelfde van dit kruid: ‘Gingidium (zegt hij) is een moeskruid dat rouw en gekookt of ook in pekel of anders bewaard gegeten wordt en voor de maag zeer nuttig wordt bevonden, het laat het water en de plas lossen en rijzen en is goed tegen het niergruis en de steen’. Hetzelfde kruid in wijn gekookt en gedronken is voor de blaas goed.

Ander gebruik.

De harde steeltjes van de kroontjes van de bloemen van dit gewas, te weten van de tweede soort, zijn goed om de tanden mee te zuiveren en te koteren aangezien dat ze stijf en hard zijn en alle vuiligheid gemakkelijk afnemen zonder het tandvlees te kwetsen en daarboven ook een goede geur in de mond achterlaten.

BIJVOEGING.

(Tordylium syriacum) De eerste soort van deze twee kruiden noemt Lobel Gingidium met bladeren van Elaphoboscum, dat is van wilde pastinaken, in het Latijn Gingidium foliis Bauciae Syriacum, en is van hem met grote menigte gevonden geweest in de wijngaarden en tussen het koren in Italie en ook onder de wilde erwten en Caucalis die, hoewel dat ze van gedaante en krachten op het Gingidium schijnt te lijken, nochtans is er niemand die uit de slechte beschrijving van Dioscorides gedaan voor zeker die voor het echt Gingidium zou durven verklaren. Dezelfde zegt dat de kervel een soort van Gingidium schijnt te wezen en Matthiolus doet kwalijk dat hij dit onlieflijk Gingidium van Syrie wil aanraden in plaats van onze gewone kervel te gebruiken daar onze kervel in de spijzen lieflijker is en ook krachtiger in het werken.

(Ammi visnaga) De Visnaga of tweede soort van Gingidium, anders Bisnago genoemd en in het Latijn Gingidium Anguillarae is van dezelfde Lobel op vele plaatsen van Italië vanzelf groeiend gevonden geweest als tussen Pesaro en Rome en in Frankrijk omtrent Agen.

(Anthriscus cerefolium) Gingidium quorumdam is de gewone kervel.

Gingidium Fabij Columnae zou mogen wezen de eerste soort van Echinophora die in het bijvoegsel van Caucalis beschreven is.

Noch van de krachten.

Deze kruiden zijn veel bitterder en onlieflijker dan onze gewone kervel en worden nochtans in Italie soms gegeten en zowel rouw als gekookt, dan ze mogen niet lang gekookt worden. Enige eten ze met olie en azijn en andere doen er wat wijn bij en zo gegeten laten ze de verloren appetijt of eetlust wederkomen. Men kookt ze in wijn om het niergruis uit te jagen en om de maandstonden te verwekken.

Het gedistilleerd water van deze kruiden ontdoet het geklonterd [1100] melk in de borsten en is goed gebruikt in het pleuris of pijn van de zijden.

Hetgeen dat in het wild groeit is veel krachtiger dan hetgeen dat in de hoven van wild of vreemd zaad voortgekomen is en de wijn waar dat in gekookt is heeft meer kracht om de maandstonden te verwekken. Het is nuttig tegen de pest en besmettelijke ziekten en allerhande vergif. De bladeren zelf gestoten en opgelegd lossen alle gezwellen en alle builen en verzamelingen van geklonterd of gestold bloed op dat tussen vel en vlees ligt door oorzaak van enige hoge val of zware slag of harde stoot.

In Sicilië, Spanje en vele andere landen worden de droge kroontjes van de Visnaga op het eind van de maaltijden op tafel gebracht om de tanden daarmee te zuiveren.