Ammi

HET VI. CAPITEL.

Van Ammi oft Ameos.

Gheslachten.

De nieuwe Cruydt-beschrijvers hebben twee geslachten van Ammi aengheteeckent ende bemerckt: het een met breeder bladeren, ’t welck ’t ghemeynste is; het ander met dunner ende kleyner bladeren, dat soo bekent niet en is.

Ghedaente.

1. Ghemeyn Ammi wast omtrent anderhalven voet hoogh, oft hoogher; ende spreyt uyt sijnen ronden steel sommighe andere sijd-tackskens. De bladeren zijn van veele aen een ghemaeckt, die langhworpigh zijn ende aen de kanten rondom gheschaert oft ghekertelt. De bloemkens zijn wit, ende staen in ronde kranssen vergaert. Het saedt is bitterachtigh, met eenighe scherpigheyt daer by, van ghedaente langhworpigh, kleyner dan Komijn.

2. Het ander oft Kleyne Ammi is een seer kleyn cruydeken, met een dun oft kort steelken, met langhworpighe bladeren, kleyn ghesnippelt oft ghesneden; ende de bovenste zijn veel dunner dan de eerste oft onderste. De bloemen zijn oock wit, ende staen in kleyne kranskens. Het saedt is uytermaten kleyn, scherp ende heet van smaeck. De wortel is dun ende teer.

Plaetse.

Ammi wast ghemeynlijck in Egyptenlandt, ende wordt van Alexandrien in Italien ghebroght, waer dat het oock wel groeyen kan: selfs het komt seer lichtelijck hier te landen ende in Hooghduytschlandt voort, in de hoven van de Cruydt-beminners ghesaeyt.

Tijdt.

Ammi bloeyt in de Oogstemaendt; daer nae wordt het saedt rijp.

Naem.

De Griecken noemen dese cruyden Ammi; in ’t Latijn oock Ammi; in de Apoteken Ammios oft Ameos; in Hooghduytschlandt Amey; hier te lande en hebben sy gheenen anderen naem dan Ammi oft Ameos. Sommighe heetense Cuminum Aethiopicum oft Cuminum Regium in’t Latijn.

1. De eerste soorte maghmen in ’t Latijn Ammi maius ende Ammi vulgare noemen, dat is Groot Ammi, oft Ghemeyn Ameos; om dat sy nu ter tijdt meest bekent is, ende gemeynlijck in de Apoteken over al gebruyckt wort.

2. De andere soorte, Ammi minus, dat is Kleyn Ammi, gheheeten, oft Ammi parvum, wordt van sommighe voor beter ghehouden dan het Ghemeyn oft Groot: nochtans zijnder sommige andere die dat voor geen soorte van Ammi en houden, maer voor Sison; dan Sison wordt by Dioscorides aldus afghebeelt: Sison, seydt hy, is een kleyn saedt in Syria wassende, de Eppe ghelijck, swart, heet oft scherp van smaeck, langhworpigh van gedaente. Met welcke beschrijvinghe dit ons Kleyn Ammi niet qualijck over een en schijnt te komen: want het saedt van dit Kleyn Ammi is kleyn, dunner ende kleyner dan dat van onse gemeyne Petercelie, swartachtigh, heet op de tonge; ’t welck uyt Syrien ende Alexandrien van Egypten gebroght wordt, soo men seyt. Maer ’t zy datmen dat voor Ammi, ’t zy datmen ’t voor Sison houdt, daer en is niet veel aen ghelegen; want sy zijn beyde van eenerhande krachten; sulcks datmen in ghebreke van het eene dat ander seer wel en sonder achterdencken magh ghebruycken.

Aerd.

Het saedt van Ammi is verdrooghende ende verwarmende van krachten, heel hoogh in den derden graed, ende is seer dun van deelen ende fijn van stoffe; in sonderheyt dat van het Kleyn Ammi: sulcks was het Sison van Dioscorides oock.

Kracht ende Werckinghe.

Men bevindt het saedt van Ammi seer krachtigh om de krimpinghen, rommelingen ende smerten des buycks te verdrijven: het gheneest de druppelpisse, ende doet gemackelijcke wateren; is oock goet tegen de steken van de slangen, met wijn te drincken ghegheven: verweckt oock de maendtstonden in der selver voeghen ghebruyckt.

Met Honigh vermenght ende op alle blauw gheslagen oft gevallen deelen des lichaems geleyt, geneest die haest, ende scheydt dat gheronnen bloet. [485]

“Tselve te drincken ghegheven, oft daer mede gestreken, kan de quade verwe veranderen, bijsonder van de vrouwen ende dochters die de saffraenverwe geschept hebben.

‘Tselve saet met herst oft ’t binnenste van de Rosijnen vermenght, ende op de gloeyende kolen gheleydt, suyvert ende reynight de moeder, als den roock daer af komende van onder ontfanghen wordt.

Al dit selve kan het saedt van Sison oock doen: want het is oock seer heet ende droogh van aerd, selfs in den derden graed; ende boven dien soo is het dun van deelen, verweckt de maendtstonden, ende doet pissen. Het wordt oock teghen de ghebreken van de milte goet ghevonden, alsmen dat te drincken geeft, soo Dioscorides betuyght.

Voorts soo was dat Ammi in oude tijden soo ghemeyn ende veel ghebruyckt, dat die van Egyptenlandt dat saedt in hun broodt pleghen te backen, ende met andere spijsen te menghelen.

Verkiesinghe.

Al is ’t saecke dat Ghemeyn Ammi niet sonder reden over al in de Apoteken gebruyckt wordt, als in alles met de beschrijvinghe van den oprechten Ammi van de ouders over een komende, bijsonder aengaende de krachten; nochtans houden sommighe den Kleynen voor de besten ende den krachtighsten in ’t wercken. Dan men sal niet misdoen midts d’een voor d’ander ghebruyckende; iae men magh oock seer wel, als voorseyt is, den Ammi in alle de werckinghen die den Sison toegheschreven worden, sonder beduchten oft vreesen, besighen.

BIIVOEGHSEL.

De ghemeyne Ammi, seydt Lobel, groeyt van selfs in Vranckrijck ende Enghelandt onder de moes-cruyden, ende oock aen de kranten van de grachten. Hy noemtse Ameos; in ’t Latijn Ammi vulgatius: an Bubobium Hippocratis? Dit cruydt, seght hy, gheeft sijne kleyne ghesterrede bloemkens in de Wedemaendt ende Hoymaendt, die wit zijn, ende die van de Carwi ghelijck; in Oogstmaendt gheeft het sijn saedt, ’t welck kleyn is ende bruyn, sonder eenigen specerijachtighen reuck, een weynigh scherp ende bitterachtigh van smaeck: waerom dat het ’t oprecht Ammi niet en is. Den steel is rond, aen sijd-scheuten twee, dry ende vijf langhworpighe bladers voortsbrenghende; elck bijkants aen sijn steelken staende, met nochtans kleyner bladers, breeder uytghespreyt, die van de Bevernelle oft suycker-peeen ghelijck, staende rondom de kroonkens. De wortel is wit, als die van den Scheerlinck. Welcke woorden tot breeder kennisse van dit cruydt strecken.

Den selven Lobel beschrijft ettelijcke soorten van oprecht Ammi; te weten een dat hy Ammi Creticum aromaticum noemt, dat is, Welrieckende Ammi van Candien; ende een ander dat hy noemt Ammi perpusillum, dat is seer kleyn Ammi. Dan Candiotsche Ammi quam voort van geel saedt als Petercelie-saedt, ’t welck den reuck van Orega hadde, ’t zy door eyghen aerd, ’t zy door bedrogh: de bladeren waeren specerijachtigh, den smaeck van Peeen hebbende, ende oock de ghedaente van de bladers van Peeen, oft grooter dan die van Carwi. Het ander seer kleyn Ammi wast in Vranckrijck omtrent Agen, ende heeft bladerkens ende kroonkens van den Candiotschen Daucus, maer veel kleyner ende smaller dan ’t saedt ende wortel van de water-Eppe; maer ’t en heeft geensins de krachten die in ’t saedt van Ammi vereyscht worden. De bloemkens zijn geel.

Clusius meynt, dat het voorbeschreven Cuminum Aethiopicum, oft oprecht Ammi van Bellonius, het Lagokimeni oft Lepotis cubile van de hedensdaeghsche Griecken is: ’t welck in het eylandt Lemnos veel tusschen de hagen wast; ende aldaer vergadert wordt om in stede van Orega by den verschen ende ghesouten visch te doen: want den smaeck ende reuck ghelijckt het Origanum Heraleoticum seer wel, ende de bladeren zijn als die van Millefolium oft Gerwe: het saedt is rond als een bolleken, ghelijck het saedt van Roomsche Netelen.

Ammi met ghekronckelde bladeren, in ’t Latijn Ammi crispum, wordt in sommighe hoven ghevonden.

Oeffeninghe.

Ammi begheert alsulcken aerde ende oeffeninghe als den anijs; ’t welck ghesaeyt zijnde, alle iaeren van selfs lichtelijck groeyt van rijp saedt dat afvalt. Het wast ghemeynlijck op landt dat braeck light.

Naem.

De Kleyne Ammi van Dodoneus beschreven, wordt van sommighe oock Sison gheheeten, van andere Cuminum Alexandrinum, als Ruellius betuyght.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

“T saedt van Ammi is goet om de verstoptheydt te openen, soo wel van de lever als van de milte, ende van de moeder, ende van alle inwendighe leden.

’T saedt van Ameos met Spaenschen Vlieghen oft Cantharides inghenomen, beneemt dat letsel der selver, ende maeckt dat sy niet soo schadelijck ende hinderlijck en zijn, ghelijck oft sy alleen ingenomen waeren.

Aengaende dat Dodoneus schrijft, dat ’t saedt van Ameos een goede verwe doet krijghen, daer strijden sommighe teghen, seggende, dat ’t selve te veel ghebruyckt, den menschen bleeck ende doodtverwigh van aensicht doet worden. “T welck Plinius oock schrijft.

Een draghme van dit saedt met Myrrhe ghemenght, ende met witten wijn ghedroncken, gheneest de steken van de Scorpioenen op seer korten tijdt.

‘Tselve saedt dickwijls van de vrouwen ghegheten oft met witten wijn inghenomen, maeckt de vrouwen vruchtbaer ende Plinius seydt, dat sommighe ghelooven, dat de vrouwen lichtelijck ontfanghen sullen die Ammi maer en riecken als sy bijslapen.

HET VI. KAPITTEL.

Van Ammi oft Ameos. (Ammi majus)

Geslachten.

De nieuwe kruidbeschrijvers hebben twee geslachten van Ammi aangetekend en bemerkt, het een met bredere bladeren wat het gewoonste en het andere met dunnere en kleinere bladeren dat niet zo bekend is.

Gedaante.

1. Gewone Ammi groeit omtrent vijf en veertig cm hoog of hoger en spreidt uit zijn ronde steel sommige andere zijtakjes. De bladeren zijn van vele aaneen gemaakt die langwerpig zijn en aan de kanten rondom geschaard of gekarteld. De bloempjes zijn wit en staan in ronde kransen verzameld. Het zaad is bitterachtig met enige scherpte er bij en van gedaante langwerpig en kleiner dan komijn.

2. Het andere of kleine Ammi is een zeer klein kruidje met een dun of kort steeltje en met langwerpige bladeren die klein gesnipperd of gesneden zijn en de bovenste zijn veel dunner dan de eerste of onderste. De bloemen zijn ook wit en staan in kleine kransjes. Het zaad is uitermate klein, scherp en heet van smaak. De wortel is dun en teer.

Plaats.

Ammi groeit gewoonlijk in Egypte en wordt van Alexandrië in Italië gebracht waar dat het ook wel groeien kan, zelfs het komt zeer gemakkelijk hier te landen en in Hoogduitsland voort en wordt in de hoven van de kruidbeminnaars gezaaid.

Tijd.

Ammi bloeit in augustus en daarna wordt het zaad rijp.

Naam.

De Grieken noemen deze kruiden Ammi, in het Latijn ook Ammi, in de apotheken Ammios of Ameos, in Hoogduitsland Amey en hier te lande hebben ze geen anderen naam dan Ammi of Ameos. Sommige noemen het Cuminum Aethiopicum of Cuminum Regium in het Latijn.

1. De eerste soort mag men in het Latijn Ammi majus en Ammi vulgare noemen, dat is groot Ammi of gewone Ameos omdat ze tegenwoordig het meest bekend is en gewoonlijk in de apotheken overal gebruikt wordt.

(Trachyspermum ammi) 2. De andere soort wordt Ammi minus, dat is klein Ammi, genoemd of Ammi parvum wordt van sommige voor beter gehouden dan het gewoon of groot, nochtans zijn er sommige andere die dat voor geen soort van Ammi houden maar voor Sison, dan Sison wordt bij Dioscorides aldus afgebeeld: ‘Sison, zegt hij, is een klein zaad dat in Syrië groeit en de eppe gelijk, zwart en heet of scherp van smaak en langwerpig van gedaante’. Met welke beschrijving dit ons klein Ammi niet slecht overeen schijnt te komen want het zaad van dit klein Ammi is klein, dunner en kleiner dan dat van onze gewone peterselie en zwartachtig dat heet op de tong is wat uit Syrië en Alexandrië van Egypte gebracht wordt zo men zegt. Maar hetzij dat men dat voor Ammi, hetzij dat men het voor Sison houdt daar is niet veel aan gelegen want ze zijn beide van dezelfde krachten zulks dat men in gebreke van het ene dat ander zeer goed en zonder achterdocht mag gebruiken.

Aard.

Het zaad van Ammi is verdrogend en verwarmend van krachten heel hoog in de derde graad en is zeer dun van delen en fijn van stof en vooral dat van het kleine Ammi en zulks was het Sison van Dioscorides ook.

Kracht en werking.

Men bevindt het zaad van Ammi zeer krachtig om de krampen, rommelingen en smarten van de buik te verdrijven en geneest de druppelplas en laat gemakkelijk wateren en is ook goed tegen de steken van de slangen met wijn te drinken geven, verwekt ook de maandstonden op dezelfde manier gebruikt.

Met honing vermengt en op alle blauw geslagen of gevallen delen van het lichaam gelegd geneest die gauw en scheidt dat gestolde bloed. [485]

Hetzelfde te drinken gegeven of daarmee gestreken kan de kwade kleur veranderen en vooral van de vrouwen en dochters die de saffraankleur gekregen hebben.

Hetzelfde zaad met hars of het binnenste van rozijnen vermengt en op de gloeiende kolen gelegd zuivert en reinigt de baarmoeder als de rook die er van komt van onder ontvangen wordt.

Al dit zelfde kan het zaad van Sison ook doen want het is ook zeer heet en droog van aard, zelfs in de derde graad en bovendien zo is het dun van delen, verwekt de maandstonden en laat plassen. Het wordt ook tegen de gebreken van de milt goed gevonden als men dat te drinken geeft, zo Dioscorides betuigt.

Voorts zo was dan Ammi in oude tijden zo gewoon en veel gebruikt dat die van Egypte dat zaad in hun brood plegen te bakken en met andere spijzen te mengen.

Verkiezing.

Al is het zaak dat gewone Ammi niet zonder reden overal in de apotheken gebruikt wordt omdat het in alles met de beschrijving van de echte Ammi van de ouders overeen komt en vooral aangaande de krachten, nochtans houden sommige de kleine voor de beste en krachtigste in het werken. Dan men zal niet misdoen om de een voor de ander te gebruiken, ja men mag ook zeer goed, als gezegd is, Ammi in alle werkingen die de Sison toegeschreven worden zonder beduchten of vrees gebruiken.

BIJVOEGING.

De gewone Ammi, zegt Lobel, groeit vanzelf in Frankrijk en Engeland onder de moeskruiden en ook aan de kranten van de grachten. Hij noemt het Ameos en in het Latijn Ammi vulgatius: an Bubobium Hippocratis? Dit kruid, zegt hij, geeft zijn kleine stervormige bloepjes in juni en juli die wit zijn en die van de Carum gelijk en in augustus geeft het zijn zaad wat klein is en bruin zonder enige specerijachtige reuk wat iets scherp en bitterachtig van smaak is waarom dat het ’t echte Ammi niet is. De steel is rond die aan zijscheuten twee, drie en vijf langwerpige bladeren voort brengt die elk vrijwel aan zijn steeltje staan die nochtans met kleinere bladeren bezet is die breder uitgespreid zijn en die van de bevernel of suikerpeen gelijk en staan rondom de kroontjes. De wortel is wit als die van de scheerling. Welke woorden tot breder kennis van dit kruid strekken.

Dezelfde Lobel beschrijft ettelijke soorten van echte Ammi, te weten een dat hij Ammi Creticum aromaticum noemt, dat is welriekende Ammi van Kreta, (Ptychotis coptica, synoniem Ammi copticum, L.) en een ander dat hij Ammi perpusillum noemt, dat is zeer kleine Ammi. Dan Kretische Ammi kwam voort van geel zaad als peterseliezaad wat de reuk van Origanum had hetzij door eigen aard, hetzij door bedrog, de bladeren waren specerijachtig en hebben de smaak van peen en ook de gedaante van de bladeren van peen of groter dan die van karwij. Het andere zeer kleine Ammi groeit in Frankrijk omtrent Agen en heeft bladertjes en kroontjes van de Kretische Daucus, maar veel kleiner en smaller dan het zaad en wortel van de watereppe, maar het heeft geenszins de krachten die in het zaad van Ammi vereist worden. De bloempjes zijn geel.

Clusius meent dat het voorbeschreven Cuminum Aethiopicum of echt Ammi van Bellonius het Lagokimeni of Lepotis cubile van de tegenwoordige Grieken is wat in het eiland Lemnos veel tussen de hagen groeit en daar verzameld wordt om in plaats van Origanum bij de verse en gezouten vis te doen want de smaak en reuk lijkt zeer goed op Origanum Heraleoticum en de bladeren zijn als die van Millefolium of duizendblad, het zaad is rond als een bolletje net zoals het zaad van Roomse netels.

Ammi met gekronkelde bladeren, in het Latijn Ammi crispum, wordt in sommige hoven gevonden.

Teelt.

Ammi begeert al zulke aarde en teelt als de anijs en als het gezaaid wordt groeit het elk jaar gemakkelijk vanzelf van rijp zaad dat afvalt. Het groeit gewoonlijk op land dat braak ligt.

Naam.

De kleine Ammi van Dodonaeus beschreven wordt van sommige ook Sison genoemd en van andere Cuminum Alexandrinum als Ruellius betuyght.

Aard, kracht en werking.

Het zaad van Ammi is goed om de verstopping te openen en zowel van de lever als van de milt en van de baarmoeder en van alle inwendige leden.

Het zaad van Ameos met Spaanse vliegen of Cantharides ingenomen beneemt dat letsel er van en maakt dat ze niet zo schadelijk en hinderlijk zijn net als of ze alleen ingenomen waren.

Aangaande dat Dodonaeus schrijft dat het zaad van Ameos een goede kleur laat krijgen, daar strijden sommige tegen en zeggen dat het te veel gebruik de mensen bleek en doodkleurig van aanzicht laat worden. Wat Plinius ook schrijft.

Een dragme van ditzaad met Myrrhe gemengd en met witte wijn gedronken geneest de steken van de schorpioenen op zeer korte tijd.

Hetzelfde zaad dikwijls van de vrouwen gegeten of met witte wijn ingenomen maakt de vrouwen vruchtbaar en Plinius zegt dat sommige geloven dat de vrouwen gemakkelijker ontvangen zullen die Ammi maar ruiken als ze bijslapen.