Centaurea

HET VIII. CAPITEL.

Van de Koren-bloemen oft Rogge-bloemen.

Gheslachten.

In dit Capitel sullen wy twee gheslachten van Koren-bloemen beschrijven: het eene is het ghemeynste, ende en wast soo hooghe niet; het ander is grooter ende hoogher opschietende. Behalven dese isser noch een derde dierghelijck ghewas, van ghedaente, maer niet van verwe der bloemen, de voorgaende twee ghelijckende.

Ghedaente.

1. De Koren-bloemen hebben kantachtige oft hoeckachtige steelen; daer aen wassen smalle, scherpe, uyt den groenen witachtige oft aschverwighe bladeren, die aen beyde sijden diep doorsneden ende gekerft zijn, bijnae als de bladeren van Rackette: op ’t opperste van de steelen wassen kleyne ronde spitse, ende bovenwaerts smal wordende knopkens oft bollekens, van veele kleyne schelferingen op den anderen liggende, als een kleyne vrucht oft appelken van eenen pijnboom gemaeckt: daer uyt spruyten de bloemen van veele gesneden bladerkens oft snippelingen ende middeldraeykens, seer geschicktelijck gevoeght staende, van verwe blauw. Het saedt is kleyn, langhworpigh, gladt, van boven wat rouw oft gebaert, den sade van de Groote Santorie ghelijck, maer kleyner ende witter, besloten in schelferachtighe hoofdekens oft knopkens, tusschen dat hayrachtigh wolleken, dat is de donsachtige sachte hayrkens die daer in wassen, schuylende. De wortelen zijn dun, ende in ettelijcke hayrs-gewijse faselingen verdeylt.

2. Behalven dese ghemeyne kleyne soorte van Koren-bloemen [399] bloemen, isser noch een ander dierghelijck ghewas, Wilde Koren-bloemen oft Groote Koren-bloemen geheeten, met langhworpighe bladeren, breeder dan eenen duym, sacht, wolachtigh ende wit, nochtans niet soo groot oft soo wilt als de bladeren van Wolle-cruydt zijn. De steelen worden een spanne hoogh: de hoofdekens oft knopkens zijn oock gheschelfert, als aen het voorgaende soorte ghebeurt: de bloemen die daer uyt spruyten, zijn oock dierghelijck, ende oock blauw van verwe, maer wat grooter dan die, ende wat meer nae den purpurachtigen oft peerschen treckende. Dit gheslacht heeft stercke langhlevende wortelen, met dicke faselingen in der aerden vasthoudende, die alle iaer van nieuws uytspruyten, ende versche bladeren ende steelen voortbrenghen.

3. Onder ’t gheslacht van de Koren-bloemen schijnt oock dese andere niet onlieflijcke bloeme te behooren, de welcke hoe wel sy niet blauw ende hemels-verwigh oft water-verwigh en is, nochtans schijnt de boven verhaelde Koren-bloemen van ghedaente eenighsins te gelijcken; daerom magh sy oock Cyanoïdes, dat is Korenbloemachtigh gewas genoemt worden. Dit geslacht heeft langhworpighe bladeren, witachtigh van verwe, in veelen gesneden oft gekerft: de steelkens zijn teer ende mals, in veele kleyne sijd-steelkens oft tackskens verdeylt, met seer kleyne bladerkens bewassen: op ’t sop van elcken steel staet oock een enckel bloeme, de Koren-bloemen van ghedaente ghelijck; wiens omringelende bladerkens uyt den purpurachtigen roodachtigh zijn; ende de middelste draeykens zijn uyt den geelen, witten ende purpuren ghemenght ende gheschakiert. Het knopken oft schelferachtigh bolleken van dese bloeme ghelijckt dat van de andere Koren-bloemen oock, maer is wat stekeliger ende rouwer; want uyt elck schelferken komen kleyne dorenkens ghesproten. De wortel is wat dickachtigh.

Plaetse.

1. De Ghemeyne oft blauwe Koren-bloemen wassen op de velden tusschen de Terwe ende Gherste, ende sonderlingen in de Rogghe, maer oock wel tusschen ander Koren: sy worden oock wel in de hoven ghesaeyt; ende aldaer krijghen sy door oeffeninge seer veel verscheyden verwen: want somtijdts worden sy witachtigh oft aschverwigh, somtijdts purpur, ende dat oft wat bleeckachtigh oft bruynachtigh, ende nae den peerschen oft bruyn-rooden treckende.

2. De Groote Koren-bloemen worden van ons in de hoven ghesaeyt ende gheoeffent; maer, soo Hieronymus Tragus schrijft, sy wassen in ’t wildt in de bosschen ende berghachtighe ghewesten van Hooghduytschlandt ende andere landen.

3. Het derde geslacht van Koren-bloemen wast oock in berghachtighe plaetsen.

Tijdt.

1. De ghemeyne Blauwe Koren-bloemen beghinnen haer te vertoonen ende te bloeyen in den Mey, midtsgaders het Koren daer sy tusschen staen; daer nae bloeyen sy voort de heele Braeckmaendt ende Hoymaendt door, tot in de Ooghstmaendt.

2. De Groote Koren-bloemen bloeyen oock in de Somersche maenden.

3. Als oock de Derde soorte.

Naem.

1. De Eerste ende ghemeynste soorte van dese bloemen worden ghemeynlijck hier te lande Koren-bloemen, ende oock somtijdts Rogghe-bloemen geheeten, om dat sy in ’t Koren, ende sonderlinge tusschen de Rogge, pleghen te groeyen; de Hooghduydtschen noemense oock Kornblumen, ende Blaw Kornblumen; de Fransoysen Blaueole, Aubifoin ende Bluet; de Italiaenen Fiore Campeso ende Battisecula oft Baptisecula oft Blaptisecula, om dat sy de maeyers in den weghe is, ende hun werck verachtert oft verlett, soo dat de seyselen daer in botter worden, ende dat sy daerom het Koren soo gemackelijck niet ghesnijden en konnen, door dien dat het taey is ende niet soo dor als het Koren: de oude Latijnen ende Griecken hebbense Cyanus flos gheheeten, nae de blauwe verwe, die sy oock color cyaneus noemen: dan sommighe van de nieuwe cruydt-beschrijvers noemense, nae den Duydtschen naem, in ’t Latijn Flos frumentorum; ’t welck bloeme van ’t Koren oft Coren-bloeme beteeckent.

2. De Tweede soorte, in ’t Hooghduydtsch Wald Kornblumen ghenoemt, is met goede reden van ons in ’t Latijn Cyanus maior, dat is de Groote Koren-bloemen, geheeten: van sommighe gheleerde wordt sy ghenomen voor een geslacht van Wolle-cruydt oft Verbascum, ende met naem [400] Thryallis ende Lychnitis van de andere onderscheyden: dan de Thryallis, als wy voren verhaelt ende betoont hebben, heeft roode bloemen, ende niet nae den blauwen treckende als dese onse Koren-bloemen doen.

3. De Derde oft bastaert soorte van Koren-bloemen is van ons Cyanoïdes flos, ende in ’t Griecks geheeten, ’t welck soo veel beteeckent, als ofmen seyde Korenbloemachtighcruydt.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Den aerd van dese bloemen ende haer krachten is noch niet wel bekent ende ondersocht, ghemerckt dat sy nergens in de medicijne gebruyckt en worden. Nochtans schijnt dat de gemeyne oft kleyne Koren-bloemen wat verkoelende van krachten zijn; ende daerom van sommige veel ghebruyckt worden, ghestooten zijnde geleyt op de verhitte roode loopende oogen, ende op de heete gheswillen ende ontstekinghen omtrent de ooghen, om die eensdeels te verkoelen, ende eensdeels te verdrooghen.

BIIVOEGHSEL.

De Koren-bloemen worden van sommighe voor soorten van Chondrilla, Scabiosa, Iacea oft Stoebe ghehouden; van sommige oock voor Sesamoïdes. Daerom den ghenen die eenighe medesoorten van dit ghewas begheert te kennen, die magh lesen de Capitelen die van de voorseyde cruyden handelen; in sonderheydt het Capitel van de Stoebe: want de derde soorte van Koren-bloemen, die van Dodoneus beschreven, en is anders niet dan de Stoebe van Salamanca van Clusius vermaent.

Voorts soo worden dese bloemen in Italien somtijdts Fiore aliso, ende somtijdts Battisuocera gheheeten; in ’t Enghelsch Bleuw Bottel. Fabius Columna houdtse voor Papaver Herculeum oft Mecon Heraclia van Theophrastus, Dioscorides ende Galenus, ende noemtse oock Papaver spumeum, ende Mecon Aphrodisia, oft Aphrodes.

Gheslachten van Koren-bloemen uyt Lobel.

1. Ghemeyne Koren-bloemen, Kleyne Koren-bloemen gheheeten, die seer verscheyden van verwe zijn, te weten wit, peersch, lijfverwigh ende taneyt, ende met verscheyden verwen oft spickelen in een bloeme.

2. Groote Koren-bloemen, het Verbasculum van Tragus.

3. Dobbele tamme purpure Koren-bloemen.

4. Witte Dobbele Koren-bloemen, in de middel purpur.

5. Kruypende Koren-bloeme met smalle langhworpighe bladerkens, die stijf zijn, middelmatigh tusschen de Lavender-bladeren, ende die van de Ptarmica van de Herbaristen: de bloemen zijn draetachtigh (op ’t sop van den steel wassende) kleyn, die van Iacea ghelijck, verstorven purpur van verwe, spruytende uyt langhworpighe gheschelferde huyskens oft knopkens. De wortel is ghelijck een kleynen vingher. De heele plante is heel bitter van smaeck.

6. Kleyne Kruypende Koren-bloeme heeft uyt een houtachtighe wortel seer tackachtighe ende witachtighe steelen, die dun zijn, eenen voet langh, hardachtigh, houtachtigh, met veele sijd-scheuten, hayrigh ende grauw, ghelijck oock zijn de kleyne bladers die ghekerft zijn, ghelijck die van de Koren-bloemen oft Wilde Kersse, oft Kleyne Bergh-Scabiose. De bloemen en zijn soo blijde van verwe niet als de groote, voortskomende in gheschelferde huyskens, viermael kleyner dan de Groote, ende oock meer in ’t getal. Den smaeck is soo bitter niet. De vaetkens oft huyskens zijn van grootte ghelijck Stoechas citrina. ’T saedt en is dien van den anderen niet onghelijck.

Koren-bloeme van Hierusalem, in ’t Latijn Cyanus Hierosolymitanus, is een soorte van Ptarmice: in wiens beschrijvinghe (ende in ’t Bijvoeghsel van dien) van meer dierghelijcke bloemen gehandelt wordt.

Aerd. Kracht ende Werckinghe.

De Koren-bloemen worden ghehouden voor koudt ende droogh, ende vervolgens wat t’samentreckende van aerd: sommighe derrense ghebruycken in alle de gebreken daer de Scabiosa, Stoebe, Chondrilla; iae oock Cichoreye goedt in zijn.

’T water van de Koren-bloemen ghedistilleert gheneest oock de roodigheydt, pijne ende weedom der ooghen, als ’t dickwijls daer in ghedrupt wordt, ende de oogen daer mede gewasschen. Het is oock seer goet tegen alle heete geswillen van andere deelen des lichaems.

Sommighe nemen dat ghedistilleert water, ende gieten dat over eenen levendighen Kreeft oft Krabbe, die sy dan stampen; ende dat water dat daer t’samen van komt gebruycken sy om het tandtsvleesch van de ionghe kinderen te bestrijcken, die sieck zijn wanneer hun tandekens eerst beghinnen voort te komen.

De Koren-bloemen, midtsgaders haer knopkens, eerst gedrooght zijnde, ende daer nae ghestooten ende tot poeder ghebroght, worden nuttelijck op de heete gheswillen, roose, wildt vier ende diergelijcke ghebreken van de huyt ghestroyt ende ghebruyckt.

In ’t landt van Sassen pleegh den ghemeynen man een handtvol van de Kleyne Koren-bloemen in bier met boter te sieden, ende dat soo te drincken te gheven de ghene die met de geelsucht ghequelt zijn, ende die ghebreck in het pissen hebben.

De bladeren van Groote Koren-bloemen ghedrooght ende tot poeder ghebroght zijnde, te drincken ghegheven den ghenen die van hoogh ghevallen zijn, ghenesen, ende beletten dat het gheronnen bloedt hun gheen schade in ’t lichaem en doet.

’T selve poeder met water van Wechbre ghedroncken gheneest het bloedt-spouwen.

De ghene die ghescheurt oft binnen het lichaem ghequetst zijn sullen dit poeder met groote baete innemen, de swaerte van een draghme met water van Waelwortel oft Peerdsteert-cruydt vermenght.

De bloeme oft het saedt van de Groote Koren-bloemen in wijn ghesoden ende ghedroncken gheneest de beten oft steken van alle quaedt ghedierte, als Scorpioenen, Spinnen ende Adders; ende wederstaet alderhande vergift. ’T selve doen de bladeren ende het saedt van de Kleyne Koren-bloemen oock seer wel.

Het saedt, ghestooten ende ghedroncken de swaerte van een half draghme, suyvert de mage van alle galachtighe overvloedigheden.

Dit ghewas is goedt in pestighe heete kortsen ende smettelijcke sieckten, door eenen eyghen aerd die het heeft: andere ghebruycken het water daer de Kleyne Koren-bloemen in ghesoden hebben, om de kloppinghe des herten te ghenesen.

Het sap van dese Koren-bloemen, in sonderheydt van de Groote, op de versche wonden ghedaen oft daer in ghedruypt, heeltse toe, ende gheneest alle de zeeren van den mondt.

Fabius Columna houdt voor seker, dat de Koren-bloemen alle de krachten van Papaver Herculeum oft spumeum hebben; te weten dat het saedt een roomerken vol met honigh-water ghedroncken het lichaem door het braecken suyvert; ende soo gebruyckt in sonderheydt de vallende sieckte geneest. Galenus seght oock dat dit saedt seer bequaem is om alle slijmerigheydt uyt den lijve te iaeghen.

Ander ghebruyck.

De kinderen mengelen ende wrijven de blauwe Koren-bloemen met wit van eyeren om daer blauwe letters mede te maecken.

HET VIII. KAPITTEL.

Van de korenbloemen of roggebloemen. (Centaurea cyanus, Centaurea montana)

Geslachten.

In dit kapittel zullen we twee geslachten van korenbloemen beschrijven, het ene is het algemeenste en groeit niet zo hoog, het ander schiet groter en hoger op. Behalve deze is er noch een derde diergelijk gewas dat van gedaante, maar niet van kleur der bloemen op de voorgaande twee gelijkt.

Gedaante.

1. De korenbloemen hebben kantachtige of hoekachtige stelen en daaraan groeien smalle, scherpe en uit het groene witachtige of askleurige bladeren die aan beide zijden diep doorsneden en gekerfd zijn, bijna als de bladeren van raket en op het opperste van de stelen groeien kleine ronde spitse en bovenwaarts smal wordende knopjes of bolletjes die van vele kleine schilfers gemaakt zijn die op elkaar liggen als een kleine vrucht of appeltje van een pijnboom en daaruit spruiten de bloemen van vele gesneden blaadjes of snippers en middeldraadjes zeer regelmatig gevoegd staan en van kleur blauw. Het zaad is klein, langwerpig, glad en van boven wat ruw of gebaard en lijkt op het zaad van de grote santorie, maar kleiner en witter, besloten in schilferachtige hoofdjes of knopjes tussen dat haarachtig wolletje, dat is de donsachtige zachte haartjes die er in groeien. De wortels zijn dun en in ettelijke haarvormige vezels verdeeld.

2. Behalve deze algemene kleine soort van korenbloemen [399] bloemen is er noch een ander diergelijk gewas dat wilde korenbloemen of grote korenbloemen genoemd wordt met langwerpige bladeren die breder zijn dan een duim, zacht, wolachtig en wit, nochtans niet zo groot of zo wild als de bladeren van wolkruid zijn. De stelen worden een zeventien cm hoog en de hoofdjes of knopjes zijn ook geschilferd als het aan de voorgaande soort gebeurt, de bloemen die daaruit spruiten zijn ook diergelijk en ook blauw van kleur, maar wat groter dan die en trekken wat meer naar het purperachtige of paarse. Dit geslacht heeft sterke langlevende wortels die zich met dikke vezels in de aarde vasthouden en alle jaren opnieuw uitspruiten en verse bladeren en stelen voortbrengen.

3. Onder het geslacht van de korenbloemen schijnt ook deze andere niet onlieflijke bloem te behoren die hoewel ze niet blauw en hemelkleurig of waterkleurig is, nochtans schijnt ze enigszins op de boven verhaalde korenbloemen van gedaante te lijken en daarom mag het ook Cyanoïdes, dat is korenbloemachtig gewas genoemd worden. Dit geslacht heeft langwerpige bladeren die witachtig van kleur zijn en in velen gesneden of gekerfd, de steeltjes zijn teer en mals en in vele kleine zijsteeltjes of takjes verdeeld en met zeer kleine bladertjes begroeid, op de top van elke steel staat ook een enkele bloem die de korenbloemen van gedaante gelijk is en wiens omringende bladertjes uit het purperachtige roodachtig zijn en de middelste draadjes zijn uit het gele, witte en purperen gemengd en geschakeerd. Het knopje of schilferachtig bolletje van deze bloem lijkt op dat van de andere korenbloemen ook, maar is wat stekeliger en ruwer want uit elk schilfertje komen kleine dorentjes gesproten. De wortel is wat dikachtig.

Plaats.

1. De gewone of blauwe korenbloemen groeien op de velden tussen de tarwe en gerst en vooral in de rogge, maar ook wel tussen ander koren, ze worden ook wel in de hoven gezaaid en daar krijgen ze door teelt zeer veel verschillende kleuren want soms worden ze witachtig of askleurig, soms purper en dat of wat bleekachtig of bruinachtig en trekt naar het paarse of bruinrode.

2. De grote korenbloemen worden van ons in de hoven gezaaid en geteeld, maar zo Hieronymus Tragus schrijft groeien ze in het wild in de bossen en bergachtige gewesten van Hoogduitsland en andere landen.

3. Het derde geslacht van korenbloemen groeit ook in bergachtige plaatsen.

Tijd.

1. De gewone blauwe korenbloemen beginnen zich te vertonen en te bloeien in mei met het koren daar ze tussen staan en daarna bloeien ze voort geheel juni en juli door tot in augustus.

2. De grote korenbloemen bloeien ook in de zomerse maanden.

3. Als ook de derde soort.

Naam.

1. De eerste en algemeenste soort van deze bloemen worden gewoonlijk hier te lande korenbloemen en ook soms roggebloemen genoemd omdat ze in het koren en vooral tussen de rogge plegen te groeien, de Hoogduitsers noemen het ook Kornblumen en Blaw Kornblumen, de Fransen blaueole, aubifoin en bluet, de Italianen fiore campeso en battisecula of baptisecula of blaptisecula omdat ze de maaiers in de weg staat en hun werk verslechteren of beletten zodat de zeisen daarin botter worden en dat ze daarom het koren niet zo gemakkelijk snijden kunnen doordat het taai is en niet zo dor als het koren, de oude Latijnen en Grieken hebben het Cyanus flos genoemd naar de blauwe kleur die ze ook color cyaneus noemen, dan sommige van de nieuwe kruidbeschrijvers noemen het naar de Duitse naam in het Latijn Flos frumentorum wat bloem van het koren of korenbloem betekent.

2. De tweede soort, in het Hoogduits Wald Kornblumen genoemd, is met goede reden van ons in het Latijn Cyanus major genoemd, dat is de grote korenbloem, en van sommige geleerde wordt ze genomen voor een geslacht van wolkruid of Verbascum en met naam [400] Thryallis en Lychnitis van de andere onderscheiden, dan de Thryallis zoals we tevoren verhaald en aangetoond hebben heeft rode bloemen die niet naar het blauwe trekken zoals deze onze korenbloemen doen.

(Centaurea muricata) 3. De derde of bastaardsoort van korenbloemen is van ons Cyanoïdes flos in het Grieks genoemd wat zoveel betekent als of men zei korenbloemachtig kruid.

Aard, kracht en werking.

De aard van deze bloemen en haar krachten is noch niet goed bekend en onderzocht, gemerkt dat ze nergens in de medicijnen gebruikt worden. Nochtans schijnt dat de gewone of kleine korenbloemen wat verkoelend van krachten zijn en daarom van sommige veel gebruikt worden als ze gestampt zijn om de verhitte rode lopende ogen en op de hete gezwellen en ontstekingen omtrent de ogen te leggen om die eensdeels te verkoelen en eensdeels te verdrogen.

BIJVOEGING.

De korenbloemen worden van sommige voor soorten van Chondrilla, Scabiosa, Jacea of Stoebe gehouden en van sommige ook voor Sesamoïdes. Daarom diegenen die enige medesoorten van dit gewas begeert te kennen die mag de kapittelen lezen die van de voor vermelde kruiden handelen en vooral het kapittel van de Stoebe, want de derde soort van korenbloemen die van Dodonaeus is beschreven is niets anders dan de Stoebe van Salamanca (Centaurea salmantica) die van Clusius vermaand is.

Voorts zo worden deze bloemen in Italië soms fiore aliso en soms battisuocera genoemd en in het Engels bleuw bottel. Fabius Columna houdt ze voor Papaver Herculeum of Mecon Heraclia van Theophrastus, Dioscorides en Galenus en noemt ze ook Papaver spumeum en Mecon Aphrodisia of Aphrodes.

Geslachten van korenbloemen uit Lobel.

(Centaurea cyanus) 1. Gewone korenbloemen die kleine korenbloemen heten zijn zeer verschillend van kleur, te weten wit, paars, vleeskleurig en bruinachtig en met verschillende kleuren of spikkels in een bloem.

(Centaurea montana) 2. Grote korenbloemen, het Verbasculum van Tragus.

3. Dubbele tamme purperen korenbloemen.

4. Witte dubbele korenbloemen met in het midden purper.

(Centaurea repens of nu Acroptilon repens) 5. Kruipende korenbloemen met smalle langwerpige bladertjes die stijf zijn en middelmatig tussen de lavendelbladeren en die van de Ptarmica van de Herboristen, de bloemen zijn draadachtig (die op de top van de steel groeien) klein en die van Jacea gelijk, verstorven purper van kleur en spruiten uit langwerpige geschilferde huisjes of knopjes. De wortel is gelijk een kleine vinger. De hele plant is heel bitter van smaak.

(Stachelina dubia of beter Stachelina lobelii) 6. Kleine kruipende korenbloem heeft uit een houtachtige wortel zeer takachtige en witachtige stelen die dun zijn en dertig cm lang, hardachtig en houtachtig met vele zijscheuten, harig en grauw gelijk ook zijn de kleine bladeren die gekerfd zijn als die van de korenbloemen of wilde kers of kleine berg Scabiosa. De bloemen zijn niet zo blij van kleur als de grote en komen voort in geschilferde huisjes die viermaal kleiner zijn dan de grote en ook meer in het getal. De smaak is niet zo bitter. De vaatjes of huisjes zijn van grootte gelijk Stoechas citrina. Het zaad is die van de anderen vrij gelijk.

Korenbloem van Jeruzalem, in het Latijn Cyanus Hierosolymitanus, is een soort van Ptarmice in wiens beschrijving (en in het bijvoegsel er van) van meer diergelijke bloemen gehandeld wordt.

Aard, kracht en werking.

De korenbloemen worden voor koud en droog gehouden en vervolgens wat tezamen trekkend van aard, sommige durven ze gebruiken in alle gebreken daar Scabiosa, Stoebe, Chondrilla, ja ook cichorei goed in zijn.

Het water van de korenbloemen gedistilleerd geneest ook de roodheid, pijn en weedom van de ogen als het dikwijls daar in gedruppeld wordt en de ogen er mee gewassen. Het is ook zeer goed tegen alle hete gezwellen van andere delen van het lichaam.

Sommige nemen dat gedistilleerd water en gieten dat over een levendige kreeft of krabbe die ze dan stampen en dat water dat er tezamen van komt gebruiken ze om het tandvlees van de jonge kinderen te bestrijken die ziek zijn wanneer hun tandjes net beginnen voort te komen.

De korenbloemen met hun knopjes die eerst gedroogd zijn en daarna gestoten en tot poeder gebracht worden nuttig op de hete gezwellen, roos, wild vuur en diergelijke gebreken van de huid gestrooid en gebruikt.

In het landt van Saxen plag de gewone man een hand vol van de kleine korenbloemen in bier met boter te koken en dat zo te drinken te geven aan diegene die met de geelzucht gekweld zijn en die gebrek in het plassen hebben.

De bladeren van grote korenbloemen die gedroogd en tot poeder gebracht zijn en te drinken gegeven aan diegene die van hoog gevallen zijn genezen en beletten dat het gestolde bloed hun geen schade in het lichaam doet.

Hetzelfde poeder met water van weegbree gedronken geneest het bloedspouwen.

Diegene die gescheurd of binnen het lichaam gekwetst zijn zullen dit poeder met grote baat innemen, de zwaarte van een drachme met water van waalwortel of paardenstaart vermengt.

De bloem of het zaad van de grote korenbloemen in wijn gekookt en gedronken geneest de beten of steken van alle kwaad gedierte als schorpioenen, spinnen en adders en weerstaat allerhande vergif. Hetzelfde doen de bladeren en het zaad van de kleine korenbloemen ook zeer goed.

Het zaad gestoten en gedronken de zwaarte van een half drachme zuivert de maag van alle galachtige overvloedigheden.

Dit gewas is goed in pestachtige hete koortsen en besmettelijke ziekten door een eigen aard die het heeft, andere gebruiken het water daar de kleine korenbloemen in gekookt hebben om de klopping van het hart te genezen.

Het sap van deze korenbloemen en vooral van de grote op verse wonden gedaan of daarin gedruppeld heelt ze toe en geneest alle zeren van de mond.

Fabius Columna houdt voor zeker dat de korenbloemen alle krachten van Papaver Herculeum of spumeum hebben, te weten dat het zaad een roemertje vol met honingwater gedronken het lichaam door het braken zuivert en zo vooral gebruikt de vallende ziekte geneest. Galenus zegt ook dat dit zaad zeer geschikt is om alle slijmerigheid uit het lijf te jagen.

Ander gebruik.

De kinderen mengen en wrijven de blauwe korenbloemen met wit van eieren om er blauwe letters mee te maken.

HET V. CAPITEL.

Van de Swarte Iacea oft Matersilon; anders Afyllanthes.

Gheslachten.

By de soorten van de Scabiuese maghmen de Swarte Iacea oft Matersilon oock seer wel rekenen, midtsgaders haere andere mede-soorten, de welcke oock bloemen sonder bladeren draghen, daer wy in ’t naevolghende Capitel af sullen spreken.

Ghedaente.

De Iacea die de Swarte toeghenaemt wort, heeft langhworpighe breede bladeren, aen alle beyde sijden doorsneden, wat ruygh oft hayrigh: de steelen zijn met vele bladeren bewassen, rond, herdt, rouw, ende om hooghe in sommige wiecken oft tacken verdeylt; de welcke elck een rond getopt bolleken draghen, met vele kleyne schelferen oft schubben van buyten verschijnende beset, ghelijckmen siet ghebeuren aen de Koren-bloemen: uyt de welcke in stede van bloemen vele dunne by een vergaderde draeyen oft veselinghen komen gesproten, van verwe uyt den purpuren roodachtigh, somtijts, maer selden, wit. De wortel is houdtachtigh, herdt, krom, dwers oft scheef wassende, met aenhanghende veselinghen.

Plaetse.

Dit cruydt komt voort in weyen ende grasachtighe plaetsen, die onachtsamelijck ghebouwt zijn: het wast oock veel omtrent de haghen, heggen oft tuynen van de ackers ende beemden: men mach dat voor een oncruydt rekenen, ende het is onnut ende overigh in de beemden ende weyen: want de Ossen ende andere beesten wachten haer daer van, ende en sullen dat nimmermeer eten; selfs en sullen dat Hoy niet proeven, met het welcke dit cruydt vermenght is.

Tijdt.

In de Braeckmaendt, Hoymaendt ende oock dickwijls in de Ooghstmaendt bloeyt dit cruydt.

Naemen.

De nieuwe Cruydt-beschrijvers noemen dit ghewas Swarte Jacea, in ’t Latijn Iacea nigra: desen toenaem heeft het ghekreghen, om dat te onderscheyden van de Dry-verwighe Viole oft Pensee, die oock Iacea genoemt wort. Het wort meest Matresillon met eenen bedorven naem, als het schijnt, gheheeten, oft Matersilon. Andere houden ’t voor een soorte van Stoebe: dan men mach dat onder ’t gheslacht van de Scabieuse rekenen. Maer het schijnt, dat het oock niet buyten reden Aphyllanthes soude moghen ghenoemt wesen; om dat de bloemen van dit cruydt gheene bladeren en hebben, als voorseydt is, maer alleen van vele dicht by een gedrongen draeyen oft veselinghen vergadert zijn: want daer nae hebben de Griecken dit cruydt, ’t welck sy Aphyllanthes noemen, dien naem ghegeven, om dat het een Ongeblaedde bloeme is, oft een bloeme sonder bladeren, dat is op ’t Griecks Aphyllon anthos. [177]

Aerd.

Dit cruydt is oock warm ende droogh, maer niet soo seer als Duyvels-bete oft Succisa.

Kracht ende Werckinghe.

De Swarte Jacea wordt seer ghepresen om de gheswillen van de keele, strote, amandelen ende van de huyghe te ghenesen; alsoo wel als de Succisa oft Duyvels-bete, hoe wel dat sy nochtans wat onstercker van krachten is dan de Succisa.

BIIVOEGHSEL.

Gheslachten van Iacea. Clusius beschrijft verscheyden soorten van Iacea, die hy oock onder de mede-soorten oft maeghschap van de Scabieusen houdt: de welcke ick hier in ’t kort verhalen sal, ghemerckt dat het te langh soude wesen die al te willen neerstelijck beschrijven.

1. De eerste noemt hy Iacea squamato capite prima montana: dat is, Eerste Bergh-Jacea met schelferachtighe knopkens; wiens bloemen in vijfven ghedeylt zijn, uyt den purpurachtighen witachtigh; uyt ’t midden van de welcke een purpurachtigh tuytken oft buysken uytspruyt, als met meel bespraeydt.

2. De ander is Iacea squamato capite secunda montana. Dese ghelijckt de eerste, maer is kleynder, met wat bleecker bloemen.

3. De derde heet Iacea squamato capite tertia Cretica. Dese is uyt het eylandt Candien voor een soorte van Scabieuse ghesonden gheweest. De bloemen zijn purpurachtigh, somwijlen heel wit: uyt ’t midden van de welcke een geel stijlken oft priemken komt ghesproten

4. Bergh-Iacea met noppachtighe knoppen. Dese noemt hy in ’t Latijn Iacea montana villosa capite elatior. Dit is een seer fraey ghewas, ende wonderlijck om sien, hoogh opwassende. De bollekens daer de purpure bloemen uyt spruyten, wassen ghemeynlijck dry oft meer by een, van vele schelferachtighe schubben by een ghemaeckt: wiens uyterste oft spitsen uytwaerts omghebooghen zijn, in soo menighvuldighe draeykens verdeylt, datmen soude meynen dat die bollekens in een net besloten waren.

5. Leeghe Bergh-Iacea met noppachtighe knoppen. Dese noemt hy in ’t Latijn Iacea montana villoso capite humilior. Sy ghelijckt de andere in alles, bijsonder met de nets-ghewijse knopkens; dan sy is veel leegher ende kleynder.

6. Bergh-Iacea met ruyghe knoppen. Hy noemt dese, Iacea montana hirto capite. Sy ghelijckt de Ghemeyne Jacea van bladeren: de steelen zijn somtijdts purpurverwigh; de knoppen oft hoofdekens zijn schelferachtigh, ruygh oft hayrigh, ende swart van verwe.

7. Bergh-Iacea met stekende knoppen. Dese heeft sachte bladeren: dan sy krijght stekelighe seer ghebaerde hoofdekens of knopkens, want min stekende dan die van de Distel diemen Calcitrapa noemt. Dese wast in Oostenrijck. Hy noemtse in ’t Latijn Iacea montana echinato capite. Sy ghelijckt seer dat cruydt, ’t welck sommighe voor de Hyosciris van Plinius houden.

8. Iacea met geele bloemen, is de Tweede Somer-Distel.

9. Iacea van Valencen met purpure bloemen, is met de voorgaende in ’t Bijvoeghsel van de Somer-Distel breeder beschreven.

10 Iacea maxima laevis Centauroïdes, van Fabius Columna voor de grootste soorte van Jacea ghehouden, is van ons in ’t Bijvoeghsel van de Groote Santorie ghestelt; hoe wel die met de twee voorgaende soorten by de Somer-Distelen oock wel soude ghestelt moghen worden. De volghende beschrijft hy oock.

11. Alderkleynste Bergh-Iacea met smalle bladeren, in ’t Latijn Iacea minima tenuifolia, op de groene berghen buyten Roomen wassende, heeft eenen grooten gheschelferden saet-bol, met bloemen als die van Groote Jacea, goudverwigh; van de welcke de binnenste hoogh op ende verheven staen, ende de buytenste zijn omgheslaghen ende uytwaerts ghekromt. Den steel is dun, kantigh, eenen halven voet ten hooghsten langh, met twee blader-wiecken beset: de bladeren zijn dry duym breedden langh, ter aerden verspreyt, in seer dunne deelen ghesneden, ende die selve deelinghen wederom in dunder snippelinghen ghekloven, doch ghelijfvigh, stekeligh, glat, een half bladt van de Vermiculata Dioscoridis ghelijckende, maer dunder. Het saet verstuyft als in alle de andere soorten van Jacea. De wortel is boven knobbelachtigh, hayrigh, onder in dicke veselinghen ghespreyt, smaeckende ende rieckende als die van d’ ander.

Lobel beschrijft vele cruyden met den naem van Iacea, als onder andere den Carduus Pinus van Narbonen: want die is van sommige Iacea montana ghenoemt; die wy in ‘t Bijvoeghsel van Witten Chameleon beschrijven.

Iacea maior, soo wordt van Lobel ghenoemt dat ghewas, ’t welck een mede-soorte van Flos Cyanoides by Dodoneus is.

Serratula van Matthiolus schijnt oock eenighe ghelijckenisse met de Jacea te hebben, niet van bladeren, maer eensdeels met haer schelferachtighe knoppen.

Witte Jacea is de ghemeyne Pensee, als Dioscorides oock geseydt heeft, in ’t Latijn Iacea alba.

Witte Iacea van Montpelliers is van Lobel beschreven in ’t Capitel van Ocymoïdes.

By den selven Lobel zijn de naevolghende soorten van Jacea beschreven, met de voorgaende eenighe ghelijckenisse hebbende.

1. Groote Geele Iacea; in ’t Latijn Iacea major lutea. 2. Kruypende Iacea bijkans sonder steelen. Dese noemt hy in ’t Latijn Iacea pumila, serpens, acaulis fere, flore cyaneo & albo. 3. Iacea met stekende bollekens; in ’t Latijn Iacea capitilis spinosis. 4. Bergh-Iacea van Languedoc; oft in ’t Latijn Iacea montana Narbonensis. 5. Kleyne grauvve Iacea met bladers van den Olijf-boom. Dese is een soorte van Ptarmica, ende heet in ’t Latijn Pusilla incana Iacea altera folio Oleae.

Iaca is by de Indiaensche cruyden beschreven, ende en ghelijckt de Iacea niet.

Kracht ende Werckinghe.

Jacea in water ghesoden, ende daer mede ghegorgelt, oft den mondt dickwijls ghespoelt, doet scheyden ende vergaen alle sweeringhen des mondts, ende der keelen, ende van de strote, die noch versch zijn; ende brenght tot rijpheydt ende doet uytbreken die veroudert zijn.

HET V. KAPITTEL.

Van de zwarte Jacea of Matersilon, anders Afyllanthes. (Centaurea jacea)

Geslachten.

Bij de soorten van de Scabiosa mag men de zwarte Jacea of Matersilon ook zeer goed rekenen met haar andere medesoorten die ook bloemen zonder bladeren dragen daar we in het volgende kapittel van zullen spreken.

Gedaante.

Jacea die de toevoeging zwarte heeft, heeft langwerpige brede bladeren die aan alle beide zijden doorsneden zijn en wat ruig of harig, de stelen zijn met vele bladeren begroeid, rond, hard, ruw en omhoog in sommige wieken of takken verdeeld die elk een rond getopt bolletje dragen die met vele kleine schilfers of schubben die van buiten verschijnen bezet is zoals men ziet gebeuren aan de korenbloemen waaruit in plaats van bloemen vele dunne bijeen verzamelde draaien of vezels komen gesproten die van kleur uit het purper roodachtig zijn en soms, maar zelden, wit. De wortel is houtachtig, hard, krom en groeit dwars of scheef met aanhangende vezels.

Plaats.

Dit kruid komt voort in weiden en grasachtige plaatsen die onachtzaam gebouwd zijn, het groeit ook veel omtrent de hagen, heggen of tuinen van de akkers en beemden en men mag dat voor een onkruid rekenen en het is onnut en over in de beemden en weiden, want de ossen en andere beesten wachten zich er van en zullen dat nimmermeer eten, zelfs zullen dat hooi niet proeven wat met dit kruid vermengd is.

Tijd.

In juni, juli en ook dikwijls in augustus bloeit dit kruid.

Namen.

De nieuwe kruidbeschrijvers noemen dit gewas zwarte Jacea, in het Latijn Jacea nigra en deze toenaam heeft het gekregen omdat te onderscheiden van de driekleurige viool of pensee die ook Jacea genoemd wordt. Het wordt meestal Matresillon met een bedorven naam als het genoemd schijnt te zijn of Matersilon. Andere houden het voor een soort van Stoebe, dan men mag dat onder het geslacht van de Scabiosa rekenen. Maar het schijnt dat het ook niet zonder reden Aphyllanthes zou mogen genoemd wezen omdat de bloemen van dit kruid geen bladeren hebben, als voorzegd is, maar alleen van vele dicht bijeen gedrongen draden of vezels tezamen gesteld zijn want daarnaar hebben de Grieken dit kruid, wat ze Aphyllanthes noemen, die naam gegeven omdat het een niet bebladerde bloem is of een bloem zonder bladeren, dat is op het Grieks Aphyllon anthos. [177]

Aard.

Dit kruid is ook warm en droog, maar niet zo zeer als duivelsbeet of Succisa.

Kracht en werking.

Zwarte Jacea wordt zeer geprezen om de zwellen van de keel, strot, amandelen en van de huig te genezen al zowel als de Succisa of duivelsbeet hoewel ze nochtans wat zwakker van krachten is dan Succisa.

BIJVOEGING.

Geslachten van Jacea. Clusius beschrijft verschillende soorten van Jacea die hij ook onder de medesoorten of verwantschap van Scabiosa houdt die ik hier in het kort verhalen zal, gemerkt dat het te lang zou wezen die allen vlijtig te willen beschrijven.

(Centaurea austriaca)

1. De eerste noemt hij Jaceae squamato capite prima montana, dat is eerste berg Jacea met schilferachtige knopjes wiens bloemen in vijven gedeeld zijn en van uit het purper witachtig met in het midden purperachtig tuitje of buisje spruit als met meel besproeid.

(Centaurea montana)

2. De andere is Jacea squamato capite secunda montana. Deze lijkt op de eerste, maar is kleiner met wat blekere bloemen.

3. De derde heet Jacea squamato capite tertia Cretica. Deze is uit het eiland Kreta voor een soort van Scabiosa gezonden. De bloemen zijn purperachtig en soms heel wit waar uit het midden een geel stijltje of priempje komt gesproten.

(Centaurea phrygia)

4. Berg Jacea met nopachtige knoppen. Deze noemt hij in het Latijn Jacea montana villosa capite elatior. Dit is een zeer fraai gewas en wonderlijk om te zien en groeit hoog op. De bolletjes daar de purperen bloemen uitspruiten groeien gewoonlijk drie of meer bijeen en zijn van vele schilferachtige schubben bijeen gemaakt en wiens uiterste of spitsen naar buiten omgebogen zijn en in zulke menigvuldige draadjes verdeeld dat men zou menen dat die bolletjes in een net besloten waren.

5. Lage berg Jacea met nopachtige knoppen. Deze noemt hij in het Latijn Jacea montana villoso capite humilior. Ze lijkt op de andere in alles en vooral met de netvormige knopjes, dan ze is veel lager en kleiner.

6. Berg Jacea met ruige knoppen. Hij noemt deze Jacea montana hirto capite. Ze lijkt op de gewone Jacea van bladeren, de stelen zijn soms purperkleurig, de knoppen of hoofdjes zijn schilferachtig, ruig of harig en zwart van kleur.

(Centaurea solstitialis) 7. Berg Jacea met stekende knoppen. Deze heeft zachte bladeren, dan ze krijgt stekelige zeer gebaarde hoofdjes of knopjes die want minder steken dan die van de distel die men Calcitrapa noemt. Deze groeit in Oostenrijk. Hij noemt het in het Latijn Jacea montana echinato capite. Ze lijkt zeer op dat kruid wat sommige voor de Hyosciris van Plinius houden.

8. Jacea met gele bloemen is de tweede zomerdistel.

9. Jacea van Valencia met purperen bloemen is met de voorgaande in het bijvoegsel van de zomerdistel uitvoeriger beschreven.

10 Jacea maxima laevis Centauroïdes is van Fabius Columna voor de grootste soort van Jacea gehouden en is van ons in het bijvoegsel van de grote santorie gesteld, hoewel die met de twee voorgaande soorten bij de zomerdistels ook wel gesteld zou mogen worden. De volgende beschrijft hij ook.

11. Allerkleinste berg Jacea met smalle bladeren, in het Latijn Jacea minima tenuifolia, groeit op de groene bergen buiten Rome en heeft een grote geschilferde zaadbol met bloemen als die van grote Jacea, goudkleurig, waarvan de binnenste hoog en verheven staan en de buitenste zijn omgeslagen en naar buiten gekromd. De steel is dun, kantig en ten hoogste een vijftien cm lang met twee bladwieken bezet, de bladeren zijn drie duim breed lang en ter aarde verspreid in zeer dunne delen gesneden en die delingen zijn weer in dunner snippers gekloven, doch stevig, stekelig, glad en een half blad van de Vermiculata Dioscoridis gelijk, maar dunner. Het zaad verstuift als in alle andere soorten van Jacea. De wortel is boven knobbelachtig, harig en onder in dikke vezels verspreid en smaakt en ruikt als die van de anderen.

Lobel beschrijft vele kruiden met de naam van Jacea als onder andere de Carduus Pinus van Narbone, want die is van sommige Jacea montana genoemd die we in het bijvoegsel van witte Chamaeleon beschrijven.

Jacea major wordt van Lobel genoemd dat gewas wat een medesoort van Flos Cyanoides bij Dodonaeus is.

Serratula van Matthiolus schijnt ook enige gelijkenis met Jacea te hebben, niet van bladeren maar eensdeels met haar schilferachtige knoppen.

Witte Jacea is de gewone pensee, als Dioscorides ook gezegd heeft, in het Latijn Jacea alba.

Witte Jacea van Montpelliers is van Lobel beschreven in het kapittel van Ocymoïdes.

Bij dezelfde Lobel zijn de navolgende soorten van Jacea beschreven die met de voorgaande enige gelijkenis hebben.

(Centaurea collina) 1. Grote gele Jacea, in het Latijn Jacea major lutea. (Centaurea pullata) 2. Kruipende Jacea bijkans zonder stelen. Deze noemt hij in het Latijn Jacea pumila, serpens, acaulis fere, flore cyaneo & albo. (Centaurea solstitialis) 3. Jacea met stekende bolletjes, in het Latijn Jacea capitilis spinosis.

(Centaurium alpestris) 4. Berg Jacea van Languedock of in het Latijn Jacea montana Narbonensis.

(Chardinia orientalis) 5. Kleine grauwe Jacea met bladeren van de olijfboom. Deze is een soort van Ptarmica en heet in het Latijn Pusilla incana Jacea altera folio Oleae.

Jacca is bij de Indiaanse kruiden beschreven en lijkt niet op de Jacea.

Kracht en werking.

Jacea in water gekookt en daarmee gegorgeld of den mond dikwijls gespoeld laat scheiden en vergaan alle zweren van de mond en de keel en van de strot die noch vers zijn en brengt tot rijpheid en laat uitbreken die verouderd zijn.

HET VI. CAPITEL.

Van de andere soorten van Afyllanthes.

Gheslachten.

Men vindt noch vele andere soorten van cruyden, wiens bloemen sonder bladeren voortkomende alleen van sommighe draeykens oft veselinghen aen een ghemaeckt zijn; de welcke daerom oock Aphyllanthes; dat is Ongheblaedde bloemen, ghenoemt moghen wesen: van dese sullen wy nu vier verscheyden soorten beschrijven, met noch een ander dierghelijck gewas, Sphaeritis ghenoemt.

Ghedaente.

1. De eerste gheeft uyt haere wortel verscheyden ghetackte steelen, groen, ende een weynigh hoeckigh oft ghekant: de bladeren die eerst uyt de wortelen komen, ende oock die rondom de tackskens wassen, zijn langhworpigh, ende aen beyde kanten met vele diepe doorkervinghen ghesneden, groen, glat, ende wat blinckende. De bollekens daer de bloemkens uytspruyten, ghelijcken die van de swarte Jacea, te weten van verscheyden schelferinghskens aen een ghemaeckt, maer wat rouwe oft herder om aen te tasten dan die van de Jacea. De bloemen zijn fraey purpurverwigh, als die van de Swarte Jacea, van vele veselinghen [178] oft draeykens vergaert: het saet is kael ende glat, nae bovenwaerts wat ghebaert, als dat van de Koren-bloemen, maer nochtans grooter: de wortel is faselachtigh.

2. De tweede is de voorgaende seer ghelijck; uytghenomen dat de steelen korter zijn, ende de knopkens oft bollekens kleynder, ende de bladeren swarter ende donckerder-groen: de schubben oft schelferingen van de knoppen zijn rouwer ende een weynigh doornachtigh oft stekelich: de bloeme is purpurverwigh, van vele draeyen oft langhe veselinghen vergadert.

3. De derde soorte heeft meer doorsneden ende ghekerfde witachtighe bladeren: de bollekens en zijn niet doornachtigh: de bloeme is als die van de voorgaende soorten.

4. De vierde Afyllanthes heeft bladeren die heel kleyn doorsneden ende ghesnippelt zijn, als die van de voorgaende soorten, bijsonder van de derde. De bollekens worden van schelferen oft schubben by een ghevoeght, die soo wit ende glinsterende oft blinckende zijn, dat sy eenen silververwighen glans schijnen te hebben. De bloemen zijn oock purpurverwigh, ende van ghedaente met die van de andere soorten ghenoeghsaem over een komende.

5. Onder het gheslacht van dese cruyden soudemen oock misschien met goede reden moghen rekenen dat ghewas, ’t welck in den ouden boeck van den Keyser Maximiliaen gheschildert staet, met naeme van Sphaeritis: wiens knopken oft bolleken dat van de voorseyde soorten van Aphyllanthes ghelijckt, uytghenomen alleen dat het sonder uytwassende oft uytstekende draeykens gheschildert staet. Dan daer en is gheen ghewas met naeme Sphaeritis van de ouders beschreven gheweest, ’t en waer alleen de Cypres-boom: die daerom Sphaeritis schijnt ghenoemt te wesen, om dat de noten oft de vruchten van dien boom somtijdts soo rond als een bolleken oft bal ghevonden worden. sulcks datter niet veel sekerheyts van dit cruydt en is.

Plaetse.

Dese cruyden wassen van selfs op de velden, langhs de weghen, by de wijngaerden, in onghebouwde plaetsen, meest gheheel Europa door, besonder in heetachtighe landouwen.

Tijdt.

In de Braeckmaendt ende Hoymaendt bloeyen dese cruyden op de ackers; dan in de hoven van Nederlandt sietmense wat spader bloyen.

Naemen.

Alle dese cruyden moghen met goede reden den naem Aphyllanthes voeren, ende Ongheblaedde bloemen noemen, om dat haer bloemen alleen van draeykens by een vergadert zijnde, gantsch gheene bladeren en hebben. Oft sy eenighen naem by de ouders ghehadt hebben (dat bekenne ick vrijelijck ende opentlijck ghenoegh) en weet ick niet; dan ick mercke wel, dat sy gheensins voor soorten van Stoebe te houden en zijn; hoe wel dat meest alle de Cruydt-beschrijvers haer daer onder schijnen te willen rekenen: waer in die seer gheleerde lieden bedroghen zijn gheweest, door dien dat sy ghemeynt hebben (maer door eene groote dwalinghe) dat de Scabieuse ende de Stoebe eenderhande ghewas souden zijn: want de Scabieuse is van de Stoebe seer verscheyden, ghelijck wy boven ghenoeghsaem bewesen hebben; als oock dese onse soorten van Afyllanthes van de Stoebe seer verschillen: want sy en hebben gantsch gheene doornen tusschen de bladeren, als de Stoebe van de ouders beschreven soude moeten hebben.

1. De eerste soorte hebben wy Eerste Afyllanthes, in ’t Latijn Aphyllanthes primum ghenoemt.

2. De tweede maghmen Tweede Afyllanthes noemen, oft Afyllanthes met doornachtighe knopkens.

3. De derde maghmen noemen Afyllanthes met witachtighe seer doorsneden bladeren.

4. De vierde hebben wy Aphyllanthes quartum ghenoemt, dan men soudese Afyllantes met silver-verwighe knoppen moghen noemen.

5. De Sphaeritis is noch onbekent.

Kracht ende Werckinghe.

De krachten van dese cruyden met Ongheblaedde bloemen en zijn tot nu [179] van niemandt ervonden oft te recht bekent gheweest: want men ghebruycktse nerghens in de Medicijne, noch sy en worden nerghens voor spijse aenghenomen.

BIIVOEGHSEL.

Dese soorten van Afyllanthes die Dodoneus hier beschreven heeft, worden van meest alle de Cruydt-beschrijvers, ’t sy door eenighe reden, ’t sy door ghemeyn ghebruyck, Stoebe gheheeten; daerom sullen wy hier sommighe mede-soorten daer van verhaelen, soo die van Clusius met naeme van Stoebe beschreven zijn.

1. Eerste Stoebe van Salamanca. Dese is de Jacea ghelijck, ende heeft bladeren die ter aerden verspreyt ligghen, breeder dan die van de Iacea oft Scabiosa, seer nae bij komende van ghedaente de bladeren van Cicoreye, sacht, wolachtigh, ende somwijlen witachtigh. Sy krijght uyt eene wortel sommighe steelen, anderhalven voet hoogh, oft hoogher, veel sijd-tacken uytschietende; aen de welcke kleynder bladeren hanghen, min ghekerft oft doorsneden, voor aen spits oft bijnae doornachtigh. Op ’t hooghste van de tacken wassen lockachtighe purpurverwigh bloemen in schelferachtighe knoppen: nae de welcke ruygh ende hayrigh saet volght, als dat van het Groot Centaurium, maer nochtans wat kleynder. De wortel is langh, wit, somwijlen eenen vingher dick, die somtijts des winters overblijft, ende vele iaeren leeft. Sy bloeyt omtrent Salamanca in de Somersche maenden: in Nederlandt bloeyt sy ghemeynlijck het ander iaer na dat sy ghesaeyt is. Die van Salamanca hebbense Stoebe ghenoemt, om dat het uyterste van de bladeren eenighsins scherp ende stekelich is: ende is daerom van Clusius in ’t Latijn Stoebe Salmantica prima gheheeten: dan het ghemeyn volck by Salamanca noemtse Cabeguela, dat is Hoofdeken, van de welcke sy aldaer pleghen bessemen te maken, om de vuyligheydt mede wegh te keeren ende te vaghen, ghelijckmen in Nederlandt de Bercken-rijsen oft de Heyde tot den selven eynde pleegh te ghebruycken.

2. Tvveede Stoebe van Salamanca heeft sachte ende wolachtighe bladeren, ghesneden ende verdeylt als die van de Rackette: den steel is slap ende onsterck, ghetackt, ter aerden ligghende: de bloemen op ’t opperste van de tacken wassende, zijn grooter dan die van de voorgaende, met haer uyterste baerdekens die van de Koren-bloemen ghelijckende, in ’t midden purpurverwigh met sommighe tusschen beyden loopende geele vlocken. Het saet ghelijckt dat van de voorgaende, oft het saet van de Koren-bloemen. De wortel is eenen vingher dick, witachtigh, des winters vergaende. Hy noemtse in ’t Latijn Stoebe Salmantica secunda; die van den Salamanca hieldense voor eene soorte van Koren-bloemen: onder de welcke dese soorten van Dodoneus oock ghestelt ende hier nae beschreven zijn.

3. Derde Stoebe van Salamanca krijght vele bladeren by de wortel ter aerden verspreydt, grijsachtigh, langhworpigh, met groote diepe kervinghen doorsneden, als sommighe soorten van de Scabieuse: waerom dat die van Salamanca dit cruydt oock voor een Scabieuse hielden. De steelen zijn ghemeynlijck anderhalven voet hoogh, op vochte ende koude plaetsen wel eens soo hoogh oft noch hoogher wassende, in vele sijd-tacken verdeylt. De bladeren die aen de tacken staen, zijn diep doorsneden, maer kleynder ende korter dan de ander, ende in sommighe onstercke stekelinghen eyndende. Op ’t sop van de steelen staen knopkens met witte bijnae silverachtighe schelferinghen op malkanderen ligghende beset; uyt de welcke een bloeme spruyt, van ghedaente de Koren-bloemen ghelijckende, maer bleecker purpurverwigh ende in ’t midden vlockigh. Het saet is met eene wolachtigheyt bekleedt, als ’t ghebeurt bijnae in alle de soorten van Jacea ende Korenbloemen, ende is kleyn, swartachtigh, nae boven wat ghenopt oft gheblockt. De wortel is slecht ende eenvoudigh, somtijdts; maer selden, met sommighe veselinghen bewassen. Dese noemt hy Stoebe Salmantica tertia; ende is oock voor Stoebe ghehouden, om dat het voorste van de bladeren wat stekeligh schijnt te wesen.

4. Vierde Stoebe van Vranckrijck ende Oostenrijck, vvat hoogher opschietende, is de derde soo ghelijck, dat sy daer van seer qualijck te onderscheyden is: want sy verschilt alleen in die knoppen, die soo fraey blinckende niet en zijn, ende gheenen silverachtighe glans en hebben. Sy en is gheensins de Kleyne Koren-bloeme, als sommighe meynen. Hy noemtse in ’t Latijn Stoebe Gallica & Austriaca elatior.

5. Vijfde Stoebe van Oostenrijck, niet soo hoogh opschietende, is veel kleynder dan de andere, grijsachtiger, ende met dunder rijskens: de welcke van de Kleyne Koren-bloeme niet seer en verschilt. Hy noemtse in ’t Latijn Stoebe Austriaca humilis.

Met dese soorten van Clusius beschreven, die oock de selfste zijn daer Dodoneus af vermaent, oft dierghelijcke, komen de andere van Lobel beschreven overeen: te weten. 1. Groote Stoebe van Salamanca. 2. Kleyne Stoebe van Salamanca. 3. Grijse Stoebe met bloemen van Ptarmica; in ’t Latijn gheheeten Stoebe incana altera Cyani aut Jaceae capitulis, & flore Ptarmicae vulgaris Herbariorium. 4. Grauvve silverachtighe Stoebe van Aldrovandus: in ’t Latijn Stoebe incana Aldrovandi.

Stekelighe Stoebe, van Jaques Plateau Stoebe spinosa fruticans gheheeten, van Clusius Stoebe peregrina, ghelijckt de schilderije van Dodoneus ghegheven alsoo wel, iae beter, als eenighe van de voorgaende soorten. Sy is een soorte van Scabieuse oft Jacea, meer dan dry voeten hoogh, met herde ende bijnae houtachtighe tacken, heesterachtigh, met stekende doornen in ’t uyterste beset, bewassen met seer ghesnippelde bladeren, op ’t sop draghende bloemen ghemaeckt van kleyne bladerkens als Lavendel-bladeren, wit, anders de Koren-bloemen ghelijck. ’T gantsch ghewas is wit oft grijs: de wortel is herdt ende houtigh, langh levende.

Stivida, Galastivida, ende Radi costivida zijn elders bequaemer gheset, hoe wel datse sommighe voor soorten van Stoebe schatten: want daer is een Stivida diese voor Stoebe Theophrasti houden; dan wy hebbense elders voor een Poterium beschreven.

Stoebe femina, van sommighe soo ghenoemt, is een water-gewas, eyghentlijck Serpents-tonghen ghenoemt.

Stoebe quorumdam, is de Anthyllis met Linse-bladeren.

Stoebe met bladers van Roosmarijn, is in het Bijvoeghsel van Groote Santorie beschreven, met den naem van Stoebe met bloemen van Groote Santorie.

Dese voorbeschreven soorten van Afyllanthes, Stoebe, Jaceae, ende Scabieuse houdt Columna voor Struthium Dioscoridis: dan van het Struthium, anders Lanaria, sal Dodoneus elders spreken.

Afyllanthes van Montpelliers, is een soorte van Keykens oft Tuylkens-bloemen, elders bequaemer beschreven.

Afyllanthes van Anguillaria, is de Globularia, van ons in ’t Bijvoeghsel van de Maeghdelieven beschreven, hoe wel die iet met de Scabieusen ghemeyns heeft.

Noch van Sphaeritis. Den naem Sphaeritis komt met den naem Globularia wel over een: daer uyt en volght nochtans niet, dat de Globularia de oprechte Sphaeritis is. Ander noemen het Cyclamen oft Verckens-broodt Sphaeritis Aëtii: ander segghen dat de ghene die Dodoneus hier heeft doen schilderen, de Serratula Matthioli is: ander nemense voor een Centaurium. Sulcks dat hier van niet sekers en is: en dat de liefhebbers noch niet ontslaghen zijn van de moeyte om de rechte Sphaeritis te soecken.

Kracht van Stoebe.

Dioscorides seght, dat de Stoebe een wel bekent cruydt is: van de welcke ’t saet ende bladers stoppen alderhande vloet, ende, soo Galenus schrijft, en hebben gheen scherpheydt.

Stoebe in water ghesoden, seght Galenus, wordt inghegheven teghen het roodmelisoen, ende wordt oock ghedrupt in de etterachtighe ooren.

De bladers zijn goet gheleydt op de bloedighe ooghen, die blauw gheslaghen zijn; ende bedwinghen het uytspringhen van ’t bloedt: ’t saet doet oock ’t selfde.

Egineta seght, dat het saet ende de bladers, die een t’ samentreckende kracht hebben, droogh zijn tot in den derden graed, waer door dat sy alle wonden toeheelen konnen.

’T selve saet ende de bladers in water ghesoden, zijn goedt inghegheven teghen de krimpinghe van de darmen, ende nut teghen de bloeyende ende etterachtighe ooren.

Aenmerckt.

Hoe wel dese cruyden, die wy hier beschrijven, den naem van Stoebe voeren, nochtans en zijn sy niet versocht ende goedt ghevonden in alle de dinghen die van Stoebe gheschreven worden: dan in soo verre dat sy gheslachten van Struthium zijn, als Columna meynt, soo hebben sy de selve krachten die van ons elders het Struthium uyt Dioscorides toegheschreven worden. Doch sommighe van dien vermoghen al ’t selve dat de Koren-bloemen doen: daerom salmen de beschrijvinghe van de Koren-bloemen moghen soecken, om de nuttigheyt van dese cruyden te weten. Maer de soorten die by Salamanca wassen, en dienen daer maer alleen om daer bessemen van te maken.

HET VI. KAPITTEL.

Van de andere soorten van Afyllanthes. (korenbloem soorten als Centaurea stoebe en Sphaeritis subaphylla Eckl. & Zeyh.)

Geslachten.

Men vindt noch vele andere soorten van kruiden wiens bloemen zonder bladeren voortkomen en alleen van sommige draadjes of vezels aaneen gemaakt zijn die daarom ook Aphyllanthes, dat is bloemen zonder bladeren, genoemd mogen wezen en van deze zullen we nu vier verschillende soorten beschrijven met noch een ander diergelijk gewas, Sphaeritis genoemd.

Gedaante.

1. De eerste geeft uit haar wortel verschillende vertakte stelen die groen en wat hoekig of kantig zijn, de bladeren die eerst uit de wortels komen en ook die rondom de takjes groeien zijn langwerpig en aan beide kanten met vele diepe kerven gesneden, groen, glad en wat blinkend. De bolletjes daar de bloempjes uitspruiten lijken op die van de zwarte Jacea, te weten van verschillende schilfers aaneen gemaakt, maar wat ruwer of harder om aan te tasten dan die van Jacea. De bloemen zijn fraai purperkleurig als die van de zwarte Jacea en van vele vezels [178] of draadjes verzameld, het zaad is kaal en glad, naar bovenwaarts wat baardig als dat van de korenbloemen, maar nochtans groter, de wortel is vezelachtig.

2. De tweede is de voorgaande zeer gelijk, uitgezonderd dat de stelen korter zijn en de knopjes of bolletjes kleiner en de bladeren zwarter en donkerder groen, de schubben of schilfers van de knoppen zijn ruwer en wat doornachtig of stekelig, de bloem is purperkleurig en van vele draden of lange vezels tezamen gesteld.

3. De derde soort heeft meer doorsneden en gekerfde witachtige bladeren, de bolletjes zijn niet doornachtig, de bloem is als die van de voorgaande soorten.

4. De vierde Afyllanthes heeft bladeren die heel klein doorsneden en versnipperd zijn als die van de voorgaande soorten en vooral van de derde. De bolletjes worden van schilfers of schubben bijeen gevoegd die zo wit en glinsterend of blinkend zijn dat ze een zilverkleurige glans schijnen te hebben. De bloemen zijn ook purperkleurig en van gedaante komen die met die van de andere soorten voldoende overeen.

5. Onder het geslacht van deze kruiden zou men ook misschien met goede reden mogen rekenen dat gewas wat in het oude boek van keizer Maximiliaan geschilderd staat met naam van Sphaeritis wiens knopje of bolletje op dat van de voor vermelde soorten van Aphyllanthes lijkt, uitgezonderd alleen dat het zonder uitgroeiende of uitstekende draadjes geschilderd staat. Dan er is geen gewas met naam Sphaeritis van de ouders beschreven geweest, tenzij alleen de cipresboom die daarom Sphaeritis schijnt genoemd te wezen omdat de noten of de vruchten van die boom soms zo rond als een bolletje of bal gevonden worden. Zodat er niet veel zekerheid van dit kruid is.

Plaats.

Deze kruiden groeien vanzelf op de velden, langs de wegen en bij de wijngaarden in niet gebouwde plaatsen meest geheel Europa door en vooral in heetachtige landstreken.

Tijd.

In de juni en juli bloeien deze kruiden op de akkers, dan in de hoven van Nederland ziet men ze wat later bloeien.

Namen.

Al deze kruiden mogen met goede reden de naam Aphyllanthes voeren en bloemen zonder bladeren noemen omdat haar bloemen alleen van draadjes bijeen tezamen gesteld zijn en gans geen bladeren hebben. Of ze enige naam bij de ouders gehad hebben (dat beken ik vrij en openlijk genoeg) weet ik niet, dan ik merk wel dat ze geenszins voor soorten van Stoebe te houden zijn, hoewel dat meest alle kruidbeschrijvers haar daaronder schijnen te willen rekenen en waarin die zeer geleerde lieden bedrogen zijn geweest omdat ze gemeend hebben (maar door een grote dwaling) dat Scabiosa en Stoebe een soort gewas zouden zijn, want Scabiosa verschilt van Stoebe zeer als we boven voldoende bewezen hebben en als ook deze onze soorten van Afyllanthes van de Stoebe zeer verschillen, want ze hebben gans geen doornen tussen de bladeren zoals de Stoebe van de ouders beschreven zou moeten hebben.

1. De eerste soort hebben we eerste Afyllanthes, in het Latijn Aphyllanthes primum genoemd.

2. De tweede mag men tweede Afyllanthes noemen of Afyllanthes met doornachtige knopjes.

3. De derde mag men Afyllanthes noemen met witachtige zeer doorsneden bladeren.

4. De vierde hebben we Aphyllanthes quartum genoemd, dan men zou ze Afyllantes met zilverkleurige knoppen mogen noemen. (Globularia aphyllanthes?)

5. Sphaeritis is noch onbekend.

Kracht en werking.

De krachten van deze kruiden met bloemen zonder bladeren zijn tot nu [179] van niemand gevonden of echt bekend geweest want men gebruikt ze nergens in de medicijnen, noch worden ze ergens voor spijs aangenomen.

BIJVOEGING.

Deze soorten van Afyllanthes die Dodonaeus hier beschreven heeft worden van meest alle kruidbeschrijvers, hetzij door enige reden, hetzij door gewoon gebruik Stoebe genoemd en daarom zullen we hier sommige medesoorten daarvan verhalen zo die van Clusius met naam van Stoebe beschreven zijn.

(Centaurea stoebe)

1. Eerste Stoebe van Salamanca. Deze is de Jacea gelijk en heeft bladeren die ter aarde verspreidt liggen, breder dan die van Jacea of Scabiosa en komen zeer dichtbij van gedaante met de bladeren van cichorei, zacht, wolachtig en soms witachtig. Ze krijgt uit een wortel sommige stelen van vijf en veertig cm hoog of hoger waar veel zijtakken uitschieten en waaraan kleiner bladeren hangen die minder gekerfd of doorsneden zijn en vooraan spits of bijna doornachtig. Op het hoogste van de takken groeien lokachtige purperkleurige bloemen in schilferachtige knoppen waarna ruig en harig zaad volgt als dat van het groot Centaurium, maar nochtans wat kleiner. De wortel is lang en wit, soms een vingerdik die soms ‘s winters overblijft en vele jaren leeft. Ze bloeit omtrent Salamanca in de zomerse maanden en in Nederland bloeit ze gewoonlijk het volgende jaar nadat ze gezaaid is. Die van Salamanca hebben het Stoebe genoemd omdat het uiterste van de bladeren enigszins scherp en stekelig is en is daarom van Clusius in het Latijn Stoebe Salmantica prima genoemd, dan het gewoon volk bij Salamanca noemt het cabeguela, dat is hoofdje waarvan ze daar bezems plegen te maken om de vuiligheid mee weg te keren en te vegen zoals men in Nederland de berkentwijgen of de heide tot hetzelfde doel plag te gebruiken.

(Centaurea salmantica)

2. Tweede Stoebe van Salamanca heeft zachte en wolachtige bladeren, gesneden en verdeeld als die van de raket, de steel is slap en zwak, getakt en ligt ter aarde, de bloemen groeien op het opperste van de takken en zijn groter dan die van de voorgaande en lijken met hun uiterste baardjes op die van de korenbloemen, in het midden purperkleurig met sommige er tussen lopende gele vlokken. Het zaad lijkt op dat van de voorgaande of het zaad van de korenbloemen. De wortel is een vinger dik, witachtig en vergaat ‘s winters. Hij noemt het in het Latijn Stoebe Salmantica secunda en die van Salamanca hielden het voor een soort van korenbloemen waaronder deze soorten van Dodonaeus ook gesteld en hierna beschreven zijn.

3. Derde Stoebe van Salamanca krijgt vele bladeren bij de wortel ter aarde verspreid, grijsachtig, langwerpig en met grote diepe kerven doorsneden zoals sommige soorten van Scabiosa waarom die van Salamanca dit kruid ook voor een Scabiosa houden. De stelen zijn gewoonlijk vijf en veertig cm hoog en op vochtige en koude plaatsen wel eens zo hoog of noch hoger en in vele zijtakken verdeeld. De bladeren die aan de takken staan zijn diep doorsneden, maar kleiner en korter dan de ander en eindigen in sommige zwakke stekels. Op de top van de stelen staan knopjes die bezet zijn met witte bijna zilverachtige schilfers die op elkaar liggen waaruit een bloem spruit die van gedaante de korenbloemen gelijken, maar bleker purperkleurig en in het midden vlokkig. Het zaad is met een wolligheid bekleed als het gebeurt bijna in alle soorten van Jacea en korenbloemen en is klein en zwartachtig, naar boven wat genopt of geblokt. De wortel is recht en eenvoudig en somtijds, maar zelden, met sommige vezels begroeid. Deze noemt hij Stoebe Salmantica tertia en is ook voor Stoebe gehouden omdat het voorste van de bladeren wat stekelig schijnt te wezen.

(Centaurea splendens)

4. Vierde Stoebe van Frankrijk en Oostenrijk die wat hoger opschiet is de derde zo gelijk dat ze daarvan zeer slecht te onderscheiden is, want ze verschilt alleen in die knoppen die niet zo fraai blinken en geen zilverachtige glans hebben. Ze is geenszins de kleine korenbloem als sommige menen. Hij noemt het in het Latijn Stoebe Gallica & Austriaca elatior.

(Centaurea phrygia subsp. austriaca)

5. Vijfde Stoebe van Oostenrijk die niet zo hoog opschiet is veel kleiner dan de andere en grijzer en met dunnere twijgen die van de kleine korenbloem niet zeer verschilt. Hij noemt het in het Latijn Stoebe Austriaca humilis.

Met deze soorten van Clusius beschreven die ook dezelfde zijn daar Dodonaeus van vermaant of diergelijke komen de andere van Lobel beschreven overeen, te weten. (Centaures salmantica) 1. Grote Stoebe van Salamanca.(Centaurea pulcherrima) 2. Kleine Stoebe van Salamanca. (Centaurea stoebe) 3. Grijze Stoebe met bloemen van Ptarmica, in het Latijn Stoebe incana altera Cyani aut Jaceae capitulis, & flore Ptarmicae vulgaris Herbariorium genoemd.(Centaurea splendens) 4. Grauwe zilverachtige Stoebe van Aldrovandus, in het Latijn Stoebe incana Aldrovandi.

(Centaurea peregrina) Stekelige Stoebe, van Jaques Plateau Stoebe spinosa fruticans genoemd en van Clusius Stoebe peregrina lijkt op de schilderij van Dodonaeus gegeven alzo goed, ja beter als enige van de voorgaande soorten. Ze is een soort van Scabiosa of Jacea en meer dan negentig cm hoog, met harde en bijna houtachtige takken, heesterachtig en met stekende doornen in het uiterste bezet en begroeid met zeer gesnipperde bladeren die op de top bloemen dragen die gemaakt zijn van kleine bladeren als lavendelbladeren, wit, anders de korenbloemen gelijk. Het gans gewas is wit of grijs, de wortel is hard en houtig en leeft lang.

Stivida, Galastivida en Radi costivida zijn elders beter gezet, hoewel dat sommige ze voor soorten van Stoebe inschatten, want er is een Stivida die ze voor Stoebe Theophrasti houden, dan we hebben ze elders voor een Poterium beschreven.

Stoebe femina, van sommige zo genoemd, is een watergewas en eigenlijk serpentstong genoemd.

Stoebe quorumdam is de Anthyllis met linzenbladeren.

Stoebe met bladeren van rozemarijn is in het bijvoegsel van grote santorie beschreven met de naam van Stoebe met bloemen van grote santorie.

Deze voorbeschreven soorten van Afyllanthes, Stoebe, Jaceae en Scabiosa houdt Columna voor Struthium Dioscoridis, dan van het Struthium, anders Lanaria, zal Dodonaeus elders spreken.

Aphyllanthes van Montpelliers is een soort van anjers of tuiltjesbloemen en elders beter beschreven.(Aphyllanthes monspeliensis)

Afyllanthes van Anguillaria is de Globularia en van ons in het bijvoegsel van de madelieven beschreven, hoewel die iets met de Scabiosa gemeen heeft.

Noch van Sphaeritis. De naam Sphaeritis komt met de naam Globularia wel overeen waaruit niet volgt dat Globularia de echte Sphaeritis is. Anderen noemen Cyclamen of varkensbrood Sphaeritis Aëtii, anderen zeggen dat diegene die Dodonaeus hier heeft laten schilderen Serratula Matthioli is en anderen nemen het voor een Centaurium. Zodat hiervan niets zeker is en dat de liefhebbers noch niet ontslagen zijn van de moeite om de echte Sphaeritis te zoeken.

Kracht van Stoebe.

Dioscorides zegt dat de Stoebe een goed bekend kruid is waarvan het zaad en bladeren allerhande vloed stoppen en, zo Galenus schrijft, hebben geen scherpte.

Stoebe in water gekookt, zegt Galenus, wordt ingegeven tegen de rode loop en wordt ook gedruppeld in de etterachtige oren.

De bladeren zijn goed gelegd op de bloedige ogen die blauw geslagen zijn en bedwingen het uitspringen van het bloed, het zaad doet ook hetzelfde.

Egineta zegt dat het zaad en de bladeren die een tezamen trekkende kracht hebben droog zijn tot in de derde graad waardoor ze alle wonden dicht maken kunnen.

Hetzelfde zaad en de bladeren in water gekookt zijn goed ingegeven tegen de krampen van de darmen en nuttig tegen de bloedende en etterachtige oren.

Merk op.

Hoewel deze kruiden die we hier beschrijven de naam van Stoebe voeren, nochtans zijn ze niet onderzocht en goed gevonden in al die dingen die van Stoebe geschreven worden, dan zover dat ze geslachten van Struthium zijn, als Columna meent, zo hebben ze dezelfde krachten die van ons elders het Struthium uit Dioscorides toegeschreven worden. Doch sommige er van vermogen al hetzelfde dat de korenbloemen doen en daarom zal men de beschrijving van de korenbloemen mogen zoeken om de nuttigheid van deze kruiden te weten. Maar de soorten die bij Salamanca groeien dienen daar maar alleen om daar bezems van te maken.

HET XIV. CAPITEL.

Van Sterre-Distel.

Ghedaente.

De Sterre-Distel voert oock den naem van Distelen, hoe wel dat sy nerghens distelachtigh oft doornachtigh en is, dan alleenlijck aen haer bollekens daer de bloemen uyt spruyten. Haer bladeren zijn eerstelijck langhworpigh, een spanne langh, met sachte wolachtigheydt bewassen, langhs de kanten heel diep ghesneden ende ghesnippelt; tusschen dese bladeren spruyten de steelen, omtrent anderhalven voet hoogh wordende, [1149] die seer veele sijd-scheuten ende tacken uytworpen: daer op wassen seer veele langhworpighe tamelijcken kleyne hoofdekens oft bollekens, die rondom beset zijn met scherpe stercke distelen oft dorenen; de welcke ghelijck een Sterre met haer straelen rondom dat bolleken wassen, ende eerst groen oft bruyn roodt zijn, maer naemaels bleeck oft wit worden. Als dese bollekens open gaen, soo brenghen sy purpure bloemkens voort: ende daer nae wast inde selve kleyn rondachtigh plat saedt. De wortel is langh ende dun, van buyten bruyn.

Plaetse.

Dese Distel wast op rouwe onghebouwde plaetsen, ende by de weghen, soo wel in Hooghduytschlandt als in Italien: ende wordt oock veel gevonden al om in de Zeeuwsche Eylanden; ende wordt in Brabandt buyten Antwerpen by de Schelde, ende oock niet verre van de nieuwe mueren van de stadt veel ghevonden.

Tijdt.

Sterre-Distel bloeyt van in ’t laetste van Braeckmaendt tot in Oogstmaendt.

Naem.

Dit cruydt wordt nu ter tijdt in ’t Latijn geheeten Carduus stellatus; in onse tael Sterre-Distel; in ’t Hooghduytsch Wallendistell ende Radendistell; in Vranckrijck Chausse trappe; in ’t Italiaensch Calcitrippa, als Matthiolus betuyght. Sommige noemen het in ’t Latijn Stellaria; Valerius Cordus hout het voor de Polyacantha; nochtans soude de Polyacantha oft Polyacanthos (in ’t Latijn van Gaza Aculeosa ghenoemt) daer Theophrastus van vermaent, van het tegenwoordigh gewas wel verscheyden moghen wesen. Dan de ghene, die dese Distel voor Eryngium oft enige medesoorte van de selve houden, die zijn daer in seer merckelijck bedroghen; als ghenoeghsaem blijcken kan uyt ’t ghene dat in ’t voorgaende Capitel gheschreven is.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dese Distel is oock warm van aerdt.

‘Tsaedt van Sterre-Distel is seer nut de gene dien hun water niet wel maecken en konnen, oft de droppelpisse hebben: ende ’t selve gepoedert ende met Wijn ingenomen, verweckt de pisse, ende doet het graveel lossen ende rijsen.

Baptista Sardus versekert dat het water uyt dese Sterre-Distel ghetrocken oft gedistilleert, seer nut ende behulpelijck is de ghene die de Pocken hebben; ende dat het ghebruyck van ’t selve de lever helpt, de verstoptheden ontsluyt, ende het bloedt van de onsuyvere vochtigheden reynight; ende daer toe oock seer nut is om de langhweerighe ’t zy daghelijcksche ’t zy oock derdedaeghsche kortsen te ghenesen.

BIIVOEGHSEL.

In Italien heet dit ghewas somtijdts Cacatreopla; daer is nochtans noch een ander Calcatrepola ende Cacatreppola. Sommighe noemen het in ’t Latijn Calcitrapa, met eenen naem die de Ridderspooren om andere redenen toegheschreven wordt. Het heet oock somtijdts Eryngium Guillandini: Clusius heeft het liever Carduus montanus te noemen, oft Carduus muricato capite. Fabius Columna houdt het voor het Hippophaestum oft Hippophaes van Dioscorides. Lobel geeft het behalven de voorseyde noch de volghende naemen: te weten Myacanthyus Theophrasti sorte; Spina alba vera Rondeletij ende Tribulus folio Cicerculae Theophrasti sorte Ruellio; in ’t Engelsch Starre distell. Hy seydt, dat het in Tournesi ende in Brabandt witte bloemen heeft. Dan beneffens dese soorten soo isser noch een medesoorte van dese cruyden Carduus muricatus luteo flore gheheeten, dat is Jacea met geele bloemen; de welcke by de Jacea wel hoort, dan is nochtans in het volghende Capitel van Dodoneus beschreven met naeme van Tweede Somer-Distel.

Noch van de krachten.

Den smaeck van de wortel ende het saedt van dit cruydt betoonen ghenoegh, dat dit cruydt warm van aerdt is: ende de Italiaenen achten dat voor de eenighe bate teghen het graveel. Het saedt in sonderheydt heeft soo grooten kracht, dat het door langh ghebruyck somtijdts enckel bloet heeft doen pissen.

Water, daer de wortel in ghesoden heeft, met Honigh vermenght, als een Honigh-water oft Meede ghedroncken, gheneest oock het graveel, ende drijft de pisse af, maer niet soo sterckelijck, ende sonder bloet te doen pissen.

In Franckenlandt wordt dit cruydt in stede van het Eryngium ghebruyckt, hoe wel dat het oprecht Eryngium daer ghenoegh wast.

HET XIV. KAPITTEL.

Van sterrendistel. (Centaurea calcitrapa)

Gedaante.

Sterrendistel voert ook de naam van distel, hoewel dat ze nergens distelachtig of doornachtig is dan alleen aan haar bolletjes daar de bloemen uit spruiten. Haar bladeren zijn eerst langwerpig en zeventien cm lang en met zachte wolligheid begroeid en langs de kanten heel diep gesneden en gesnipperd en tussen deze bladeren spruiten de stelen die omtrent vijf en veertig cm hoog worden [1149] die zeer vele zijscheuten en takken uitwerpen en daarop groeien zeer vele langwerpige tamelijk kleine hoofdjes of bolletjes die rondom met scherpe sterke distels of dorens bezet zijn die als een ster met haar stralen rondom dat bolletje groeien en eerst groen of bruinrood zijn, maar later bleek of wit worden. Als deze bolletjes open gaan brengen ze purperen bloempjes voort en daarna groeit er in klein rondachtig plat zaad. De wortel is lang en dun, van buiten bruin

Plaats.

Deze distel groeit op ruwe ongebouwde plaatsen en bij de wegen zowel in Hoogduitsland als in Italië en wordt ook veel gevonden al om in de Zeeuwse eilanden en wordt in Brabant buiten Antwerpen bij de Schelde en ook niet ver van de nieuwe muren van de stad veel gevonden.

Tijd.

Sterren distel bloeit van op het eind van juni tot in augustus.

Naam.

Dit kruid wordt tegenwoordig in het Latijn Carduus stellatus genoemd en in onze taal sterre-distel, in het Hoogduits Wallendistel len Radendistell, in Frankrijk chausse trappe, in het Italiaans calcitrippa, als Matthiolus betuigt. Sommige noemen het in het Latijn Stellaria, Valerius Cordus houdt het voor de Polyacantha, nochtans zou de Polyacantha of Polyacanthos (in het Latijn van Gaza Aculeosa genoemd) daar Theophrastus van vermaant en wel van het tegenwoordig gewas verschilt. Dan diegene die deze distel voor Eryngium of enige medesoort er van houden zijn daarin zeer merkelijk bedrogen als voldoende blijken kan uit hetgeen dat in het voorgaande kapittel geschreven is.

Aard, kracht en werking.

Deze distel is ook warm van aard.

Het zaad van sterren distel is zeer nuttig diegene die hun water niet goed maken kunnen of de druppelplas hebben en het gepoederd en met wijn ingenomen verwekt de plas en laat het niergruis lossen en rijzen.

Baptista Sardus verzekert dat het water uit deze sterrendistel getrokken of gedistilleerd zeer nuttig en behulpzaam is diegene die de pokken hebben en dat het gebruik er van de lever helpt, de verstoppingen ontsluit en het bloed van de onzuivere vochtigheden reinigt en daartoe ook zeer nuttig is om de langdurige, hetzij dagelijkse, hetzij ook derdedaagse malariakoortsen te genezen.

BIJVOEGING.

In Italië heet dit gewas soms cacatreopla, daar is nochtans noch een ander calcatrepola en cacatreppola. Sommige noemen het in het Latijn Calcitrapa met een naam die de riddersporen om andere redenen toegeschreven wordt. Het heet ook soms Eryngium Guillandini, Clusius heeft het liever Carduus montanus te noemen of Carduus muricato capite. Fabius Columna houdt het voor het Hippophaestum of Hippophaes van Dioscorides. Lobel geeft het behalve de voor vermelde noch de volgende namen, te weten Myacanthyus Theophrasti sorte, Spina alba vera Rondeletij en Tribulus folio Cicerculae Theophrasti sorte Ruellio, in het Engels starre distell. Hij zegt dat het in Tournesi en in Brabant witte bloemen heeft.

(Centaurea calcitrapoides) Dan naast deze soorten is noch een medesoort van deze kruiden die Carduus muricatus luteo flore heet, dat is Jacea met gele bloemen die bij de Jacea wel hoort, dan is nochtans in het volgende kaptitel van Dodonaeus beschreven met naam van tweede zomerdistel.

Noch van de krachten.

De smaak van de wortel en het zaad van dit kruid tonen genoeg aan dat dit kruid warm van aard is en de Italianen achten dat voor de enige baat tegen niergruis. Vooral het zaad heeft zo’n grote kracht dat het door lang gebruik soms enkel bloed heeft laten plassen.

Water daar de wortel in gekookt heeft met honing vermengt en als een honigwater of mede gedronken geneest ook het niergruis en drijft de plas af, maar niet zo sterk en zonder bloed te laten plassen.

In Frankenland wordt dit kruid in plaats van het Eryngium gebruikt, hoewel dat het echte Eryngium daar genoeg groeit.

HET XV. CAPITEL.

Van Somer-Distel.

Gheslacht.

De Somer-Distel, in ’t Latijn Spina Solstitialis, schijnt een medesoorte van de Sterre-Distel te wesen; daerom sullen wy de selve nu gaen beschrijven, mitsgaderrs noch een ander medesoorte van de selve, die Clusius voor een soorte van Iacea lutea beschrijft. [1150]

Ghedaente.

1. De Somer-Distel en is oock nergens elders dan alleenlijck aen haer bollekens oft bloemknopkens stekelich ende doornachtigh, gelijck de Sterre Distel: ende de doornkens zijn oock als een stralende sterre rondom die knoppenkens geschickt. Dan de steelen, die anderhalve voet hooghe worden, en hebben soo veel sijd-tacken niet als de Sterre Distel; ende zijn inde lengde aen alle sijden met dunne vellekens oft uythangende vlieskens bewassen oft bewonden; in voeghen dat sy daer door bijnae vierkantigh schijnen te wesen. De bladeren zijn langhworpigh, grijs oft witachtigh, van beyde sijden in diepe snippelinghen ghesneden ende gedeylt. De bloemkens zijn gheel, van draeykens oft hayrs-ghewijse veeselinghskens ghemaeckt. Het saedt is kleyn. De wortel is langhworpigh ende dun.

2. De medesoorte van dit ghewas, van Clusius beschreven, heeft oock ghesnippelde ende over beyde sijden diep ghesneden bladeren: geele bloemen, seer doornachtighe knopkens oft bollekens: maer sy is grooter dan de voorgaende, ende heeft gheen velachtighe aenhanghsels aen haer steelen.

Plaetse.

1. De eerste van dese twee Distelen wast overvloedighlijck genoegh omtrent Montpelliers, seydt Gesnerus.

2. De ander heeft Clusius in Spaegnien omtrent Salamanca neffens de Wijngaerden op dorren ende magheren grondt ghevonden.

Tijdt.

Dese cruyden bloeyen in den Somer, als haeren naem uytwijst.

Naem.

1. Het eerste van dese twee cruyden is van Gesnerus Spina Solstitialis, dat is Somer-Distel, gheheeten; om datse omtrent het Solstitium, dat is den eersten dagh van den Somer, meest staet en bloeyt; oft oock om dat haer knoppekens oft bollekens, als dan rouwer ende stekeliger oft dornachtigher zijn, dan op andere tijden: anders gheen naemen en heeft het, die my bekent zijn. Daerom salmen dat tot onderschil van het volghende Spina Solstitialis prima moghen noemen, dat is Eerste Somer Distel.

2. Het ander gheslacht is van Clusius Iacea lutea ghenoemt gheweest: dan wy hebben dat liever ghehadt voor een medesoorte van het voorgaende cruydt te houden, ende Spina Solstitialis altera te noemen, dat is Tweeden Somer-Distel.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De krachten van dese cruyden zijn noch ter tijdt onbekent oft onversocht; daerom en sullen wy daer gheen woorden meer van maecken.

BIIVOEGHSEL.

De Eerste Somer-Distel wast veel in Provencen, Languedock ende Savoyen: ende is daer Aureoles oft Aurioles gheheeten, nae haer goudtgeele bloemen; sy is daer de maeyers seer moeylijck, om datse hun de handen ende voeten quetst ende bloedigh maeckt met haer stekende bloemknoppen: ende doet het koren groot letsel daer sy tusschen groeyt. In ’t Latijn heet sy oock somtijdts Stella Solstitialis ende Carduus Solstitialis.

De tweede soorte is van Clusius Iacea lutea ghenoemt, (dat is Geele Jacea) als Dodoneus oock vermaent heeft, oft oock Carduus muricatus luteo flore: sy heeft ghesnippelde bladeren, als die van Swarte Jacea, maer wat harder, ende witachtigh, suerachtigh oft sarpachtigh van smaeck: de stekelighe bollen zijn grooter dan die van den Wilden Cartamus: de geele bloemen zijn insghelijcks de bloemen van den selven niet seer onghelijck: het saedt is aschverwigh, kleyn, schuylende tusschen wolachtigheydt: de wortel is langh, wit, volsappigh, soet, als die van Ghemeyn Eryngium. Als de bloeme vergaet, dan vloedt daer een grauwachtighe oft rosse gomme uyt de knoppen, in de bloeme selfs ghekronckelt ende verwerret, ende soo de ghedaente van kleyne wormkens hebbende, oft van de Gomme Draganth. Daerom is dit ghewas te Salamanca van den ghemeynen man Tragacantha ghenoemt gheweest. Lobel noemtse Calcitrapa altera (dat is Tweede Sterre Distel) oft Carduus stellatus capitulis spinosis; Iacea lutea Clusij; ende Tragacanthum Salamanticum in ’t Latijn. Dierghelijck ghewas heeft den selven Clusius met menighte in Granaden ende Valentzen groeyende ghevonden, ende Iacea purpurea Valentina muricato capite ghenoemt, dat is Iacea van Valencen met purpure bloemen ende stekende hoofden; dan den ghemeynen man heet het in ’t Rijck van Valencen Arzalla. De bladeren zijn als die van de Endivie, witachtigh: de steelen zijn buyghsaem, anderhalven voet hoogh: daer op staen gheschelferde bollen met peersche bloemen: de wortel is seer dick ende langh, taey ende klevende oft lijmachtigh van binnen ende buyten. Het bloeyt in Mey. Sommighe houden het voor Poterium, daer het gheen ghelijckenisse met allen mede en heeft, als den selven Clusius betuyght.

Kracht ende Werckinghe.

Die van Savoyen ende Provencen prijsen de Somer-Distel, naementlijck de Eerste, seer in de teerende sieckte, watersucht, langhweerighe kortsen, quaede oft geele verwe van de ionghe dochters, ende andere ghebreken die van verstoptheydt komen, te weten de bloemen ende de wortel met eenighen dranck inghevende; oft het water daer sy in ghesoden zijn gheweest. Ende de landtlieden aldaer ghebruycken het water, daer dese wortelen oft bloemen in ghesoden zijn, ende oock het ghedistilleert water van de selve, teghen de heupgicht oft Sciatica, teghen de steeckten in de sijden ende pleuris, ende teghen de gheswillen van de milte, ende om het sweet te doen voortkomen. De bloemen worden ghedaen in de baden teghen de krauwagie ende quaede schorftheydt. ‘Tghedistilleert water doet vergaen ’t gheswil van de Amandelen in de keel; ende doet de kroppen ende klieren scheyden. De Muylstooters openen met de stekende sterrekens van dese knoppen de seer gheswollen beenen, met dickwijls te steken; ende trecken alsoo ’t bloet daer uyt: ghelijck sy oock pleghen te doen met tacken van den Hulst. Dan dese stekende bloemknoppen, als sy heel droogh ende stekende zijn, dienen de landtlieden van Provencen, om hun tuynen daer mede te beschutten ende te wapenen.

De ander soorte van Somer-Distel is nae ’t ghevoelen van Clusius eer voor een medesoorte van Iacea oft van de Scabiosa te houden: ende sal daerom moghen ghebruyckt worden in al ’t gene daer wy de selve cruyden nut toe hebben gheschreven te wesen.

HET XV. KAPITTEL.

Van zomerdistel. (Centaurea solstitialis)

Geslacht.

De zomerdistel, in het Latijn Spina Solstitialis, schijnt een medesoort van de sterrendistel te wezen en daarom zullen we die nu gaan beschrijven met noch een andere medesoort er van die Clusius voor een soort van Jacea lutea beschrijft. [1150]

Gedaante.

1. De zomerdistel is ook nergens elders dan alleen aan haar bolletjes of bloemknopjes stekelig en doornachtig net zoals de sterrendistel en de doorntjes zijn ook als een stralende ster rondom die knopjes geschikt. Dan de stelen die vijf en veertig cm hoog worden hebben niet zoveel zijtakken als de sterrendistel en zijn in de lengte aan alle zijden met dunne velletjes of uithangende vliesjes begroeid of omwonden, op die manier dat ze daardoor bijna vierkantig schijnen te wezen. De bladeren zijn langwerpig, grijs of witachtig en aan beide zijden in diepe snippers gesneden en gedeeld. De bloempjes zijn geel en van draadjes of haarvormige vezeltjes gemaakt. Het zaad is klein. De wortel is langwerpig en dun.

2. De medesoort van dit gewas dat van Clusius beschreven is heeft ook gesnipperde en aan beide zijden diep gesneden bladeren, gele bloemen, zeer doornachtige knopjes of bolletjes, maar ze is groter dan de voorgaande en heeft geen velachtige aanhangsels aan haar stelen.

Plaats.

1. De eerste van deze twee distels groeit overvloedig genoeg omtrent Montpelliers, zegt Gesnerus.

2. De andere heeft Clusius in Spanje omtrent Salamanca naast de wijngaarden op dorre en magere grond gevonden.

Tijd.

Deze kruiden bloeien in de zomer zoals hun naam uitwijst.

Naam.

1. De eerste van deze twee kruiden is van Gesnerus Spina Solstitialis, dat is zomerdistel, genoemd omdat ze omtrent het Solstitium, dat is de eerste dag van de zomer meest staat en bloeit of ook omdat haar knopjes of bolletjes dan ruwer en stekeliger of doorniger zijn dan op andere tijden, anders heeft het geen namen die me bekend zijn. Daarom zal men dat tot verschil van het volgende Spina Solstitialis prima mogen noemen, dat is eerste zomer distel.

(Centaurea collina) 2. Het andere geslacht is van Clusius Jacea lutea genoemd geweest, dan wij hebben dat liever gehad voor een medesoort van het voorgaande kruid te houden en Spina Solstitialis altera te noemen, dat is tweede zomerdistel.

Aard, kracht en werking.

De krachten van deze kruiden zijn tegenwoordig onbekend of niet onderzocht en daarom zullen we er geen woorden meer van maken.

BIJVOEGING.

De eerste zomerdistel groeit veel in Provence, Languedock en Savoye en wordt daar aureoles of aurioles genoemd naar haar goudgele bloemen, ze is daar voor de maaiers zeer moeilijk omdat ze hun de handen en voeten kwetst en bloedig maakt met haar stekende bloemknoppen en doet het koren groot letsel daar ze tussen groeit. In het Latijn heet ze ook soms Stella Solstitialis en Carduus Solstitialis.

(Centaurea ornata) De tweede soort is van Clusius Jacea lutea genoemd, (dat is gele Jacea) als Dodonaeus ook vermaand heeft of ook Carduus muricatus luteo flore, ze heeft gesnipperde bladeren als die van zwarte Jacea, maar wat harder en witachtig, zuurachtig of scherpachtig van smaak, de stekelige bollen zijn groter dan die van de wilde Carthamus en de gele bloemen lijken insgelijks veel op de bloemen van die, het zaad is askleurig, klein en schuilen tussen wolligheid, de wortel is lang, wit, vol sappig en zoet als die van gewoon Eryngium. Als de bloem vergaat dan vloeit er een grauwachtige of rosse gom uit de knoppen en in de bloem zelf gekronkeld en verwart en heeft zo de gedaante van kleine wormpjes of van de gom Draganth. Daarom is dit gewas te Salamanca van de gewone man Tragacantha genoemd geweest. Lobel noemt het Calcitrapa altera (dat is tweede sterrendistel) of Carduus stellatus capitulis spinosis, Jacea lutea Clusij en Tragacanthum Salamanticum in het Latijn. Diergelijk gewas heeft dezelfde Clusius met menigte in Granada en Valencia groeiend gevonden en Jacea purpurea Valentina muricato capite genoemd, dat is Jacea van Valencia met purperen bloemen en stekende hoofden, dan de gewone man noemt het in het rijk van Valencia arzalla. De bladeren zijn als die van andijvie witachtig, de stelen zijn buigzaam en vijf en veertig cm hoog en daarop staan geschilferde bollen met paarse bloemen, de wortel is zeer dik en lang, taai en klevend of lijmachtig van binnen en buiten. Het bloeit in mei. Sommige houden het voor Poterium daar het totaal geen gelijkenis mee heeft zoals dezelfde Clusius betuigt.

Kracht en werking.

Die van Savoie en Provence prijzen de zomerdistel zeer, namelijk de eerste, in de verterende ziekte, waterzucht, langdurige koortsen, kwade of gele kleur van de jonge dochters en andere gebreken die van verstopping komen, te weten de bloemen en de wortel met enige drank ingeven of het water daar ze in gekookt zijn geweest. En de landlieden daar gebruiken het water daar deze wortels of bloemen in gekookt zijn en ook het gedistilleerd water ervan tegen de heupjicht of Sciatica, tegen de steken in de zijden of pleuris en tegen de gezwellen van de milt en om het zweet te laten voortkomen. De bloemen worden in de baden gedaan tegen de jeuk en kwade schurft. Het gedistilleerd water laat het gezwel van de amandelen in de keel vergaan en laat de kroppen en klieren scheiden. De muilstoters openen met de stekende sterretjes van deze knoppen de zeer gezwollen benen door dikwijls te steken en trekken alzo het bloed eruit net zoals ze ook plegen te doen met takken van hulst. Dan deze stekende bloemknoppen als ze heel droog zijn en steken dienen de landlieden van Provence om hun tuinen daarmee te beschutten en te wapenen.

De andere soort van zomerdistel is naar de mening van Clusius eerder voor een medesoort van Jacea of van Scabiosa te houden en zal daarom gebruikt mogen worden in al hetgeen daar we die kruiden nuttig toe hebben geschreven te wezen.