Rubia

HET XXVIII. CAPITEL.

Van Mee ende Mee-krappen.

Gheslachten.

Om eyghentlijck te segghen, soo en zijnder gheen verscheyden gheslachten van Rubia oft Mee: dan alsmen alle de cruyden, die daer eenighe ghelijckenisse van bladeren mede hebben, voor mede-soorten van Mee soude willen rekenen, soo soudemen daer seer veel verscheyden gheslachten af vinden: als zijn de Aparine, oft Kleef-cruydt, Mollugo, Gallium, Asperula, Cruciata, ende andere; de welcke alle van bladeren dese Mee ghelijcken, ende daerom wilde mede-soorten van de selve schijnen te wesen. Maer die sullen wy elck bijsonder in haer eyghen Capitelen beschrijven, ende in dit teghenwoordighlijck alleen van de Mee oft Rubia spreken.

Ghedaente.

De Rubia oft Mee komt voort met vierkantighe ranckskens, die rouw in ’t aentasten zijn, gheknoopt, ende in kniekens verdeylt, dicker ende grooter dan die van het Kleef-cruydt: de bladeren zijn smal, langhworpigh, oock rouw oft hard in ’t aentasten: uyt elck knieken meestendeel vijf tseffens spruytende, als een straelende sterre in de ronde om de steelen staende. De bloemen, die op ’t sop van de tackskens staen, zijn kleyn, eerst groen, daer nae roodachtigh, ende ten laetsten swart. De wortelen zijn seer langh, met een dunne zenue oft peze in ’t midden doorreghen,van buyten met een ghelijfvighe schorsse oft schelle bedeckt; de welcke soo rood van verwe is, datmense over al pleegh te ghebruycken, om daer mede de wolle ende alderhande laken rood te verwen.

Plaetse.

Mee wordt ghesaeyt op veele plaetsen van Italien, Spaegnien ende Vranckrijck, ende insghelijcks oock op veele ghewesten van dese Nederduytsche landen; ende oock in Slesingerlandt; maer altijdts op vetten ende vruchtbaeren grondt. Dioscorides schrijft datter een soorte van Mee van selfs pleegh voort te komen; ende datter een ander soorte in Vranckrijck omtrent Theben, ende in Italien omtrent Ravennen, ende insghelijcks oock in Carien tusschen de Olijfboomen gesaeyt pleegh te worden.

Valerius Cordus schrijft oock, datter een soorte van Mee in Hooghduytschlandt, niet verre van Spier, in ’t wildt by de hegghen ende haghen pleegh te groeyen; de welcke veel grooter ende ghelijfvigher wortelen heeft dan de ghene die ghesaeyt, ende met neerstigheydt onderhouden wordt; maer andersins in alles met de Tamme van ghedaente ende wesen over een komt.

Tijdt.

De Mee bloeyt in den Somer, ende brenght alsdan haer saedt oock voort. De wortelen pleghen in den Mey ende in de Braeckmaendt uyt der aerden gheruckt ende bewaert te worden; ende daer nae ghedrooght zijnde ende gestampt, worden sy tot ghebruyck van de Verwers ende Apotekers over al ghesonden ende verkocht.

Naem.

Dit cruydt wordt in ’t Nederduytsch Mee ghenoemt; ende de wortelen die gestampt ende gebroken oft tot poeder ghebroght zijn, heeten Mee-krappen: de Fransoysen noemen ’t in hun tael Garance; in ’t Enghelsch heet het Madder; in ’t Hooghduytsch Rote; in ’t Italiaensch Rubbia ende Robbia; in ’t Spaensch Ruvica, Roya ende Garanza; in ’t Latijn Rubia ende Rubeia; by de Apotekers Rubia tinctorum; in ’t Griecks Erythrodanon ende Ereuthedanon; als sommighe meynen. Paulus Egineta in het 2.capitel van sijn 3.boeck schrijft dat het oock Thapson in ’t Griecks ghenoemt is gheweest, segghende: Thapson dat van de Verwers gebruyckt wordt, wordt van de Romeynen Herba Rubia gheheeten. Hy gheeft het aldaer oock den toenaem Chrysizusa, als goudtverwigh wesende. Nochtans isser een ander ghewas, ’t welck Thapsia heet, ende onder de gheslachten van Ferula gherekent wordt, dat van dese Rubia oft Mee seer veel verschilt; oock isser noch een ander Ereuthedanon by Theophrastus in het 9.boeck aldus beschreven, indien de boecken wel gheschreven ende niet bedorven zijn: Ereuthedanon, seydt hy, is van bladeren den Veyl ghelijck; het is nochtans ronder: wast op der aerden als het Gras, ende groeyet geerne op schaduwachtighe oft donckere plaetsen. Dan aengaende haere wortel, soo schrijft hy aldaer ende oock in ‘t 7.boeck dat die rood is: waer in sy met onse Mee over een schijnt te komen. Voorts, soo zijnder ettelijcke die de Mee in ’t Griecks Dracanos noemen; andere Cinnabaris nae haere roode verwe, als oft sy den Cinnober oft Vermilloen gheleeck. Marcellus den ouden schrijver, noemt het oock Polygonon, dan den selven gheeft het Millefolium oft Gerwe, ende de Sanguinalis, dat is Verckens-gras, ende de Verbena oft Ysercruydt, den selven naem Polygonon oock; soo dat dit aengaende op sijn woorden niet veel te bouwen oft te berrouwen en is.

Aerd.

De wortelen van Mee, immers de ghene die in de Medicijne ende in de Verwerijen ghebruyckt plegen te worden, ghelijck sy een merckelijcke kracht van t’samen te trecken in haer hebben, soo zijn sy oock van aerd ende eyghentheyt voor koudt ende droogh te houden: niet te min soo zijn daer sommige dunne deelen in, met de krachten van de welcke haer verwe lichtelijck doorgedronghen ende over al gevoert wordt ende treckt, sulcks dat de pisse van de ghene diese in ’t lichaem nemen en ghebruycken, [572] door die voorseyde indringende oft doordrinckende kracht rood geverwt wordt. Oock alsmense smaeckt oft knauwt, ende in den mondt houwt, soo bemercktmen daer eenen wranghen oft sarpen smaeck in, nochtans ghemenght met een kleyne soetigheydt, die ons eerst te voren komt, naer de welcke stracks daer aen eenen sarpen t’samentreckende smaeck ende eyghentheydt pleegh te volghen. ‘’Twelck niet alleen van ons, maer oock van Avicenna, den oppersten van alle Arabsche medicijns, ghemerckt is ende aengheteeckent: want hy schrijft in het 58.capitel van Mee, dat haere wortel t’samentreckende oft sarp (op ’t Latijnsch pontici saporis) van smaeck is: ’t welck wel waerachtigh is, nochtans strijdt het teghen de meyninghe van Dioscorides ende Galenus, die dat gantschelijck andere krachten gheven, ghelijck ick hier nae breeder verthoonen sal.

Kracht ende Werckinghe.

Het water, daer de wortelen van Mee in ghesoden zijn gheweest, wordt over al seer ghepresen, om soo wel de uytwendighe als de inwendige leden te ghenesen, die ghebroken, gheslaghen, ghequetst oft ghewondt zijn; ende de ghene die van hooghe gevallen zijn: ’t wordt oock voor goedt ghehouden om den bloetganck in ’t gantsche lichaem door te stelpen ende op te doen houden: insghelijcks oock om alle sweeringhen ende ontstekinghen oft verhittinghen te versoeten oft te verkoelen; ende om alle geblutste oft verstuyckte deelen des lichaems te beteren, ende op haeren ouden stant te brenghen. Daerom doetmense veel by die drancken, die de nieuwe schrijvers Wondtdrancken noemen: in de welcke sy voor soo krachtigh ende wonderbaerlijck goet ghehouden worden (als Matthiolus oock verhaelt) dat sommighe daer mede de quade, iae bijnae doodelijcke wonden van de borst ende van de darmen hebben verhoopt te ghenesen ende te heelen.

Dese onse meyninghe, ende het oordeel dat wy van de krachten van dese wortelen van Mee gevende zijn, wordt bevestight met de ghetuyghenisse ende versekeringhe van den seer ervaren ende wijtvermaerden Medicijn Joannes Spiringus, die over langhe tijden te Loven pleegh te woonen; in wiens brieven oft kladden, als voor seer dickwijls versocht ende beproeft, aengeteeckent ghevonden is gheweest, dat het water daer de Mee in ghesoden was, met Triphera magna (een medicijn die in de Apoteken altijdt bereydt pleegh te wesen) vermenght zijnde, ende soo te drincken ghegheven, seer goet is tegen alle de loopen oft vloeden van de maendtstonden, aenbeyen oft spenen, ende roodmelizoen. ‘Twelck genoegh versekert ende uytwijst dat de Mee t’samentreckende krachten heeft.

Van ’t selve ghevoelen schijnt oock gheweest te zijn den seer gheleerde ende ervaren Eros Iuliae (anders Trotula gheheeten) die in sijne compositie oft gheneesmenghelinghe, die hy bereydt om het misval te beletten, dese wortelen oock vermenght heeft: want hadde hy de Mee gheacht te wesen van sulcken krachten, als haer van Dioscorides toegheschreven ende opgheleyt worden, hy en soude die gheensins ghedaen hebben by de dingen diemen teghen het misval oft misbaringhe ghebruyckt.

Dvvalinghe van Dioscorides ende Galenus, aengaende de krachten van Mee. Al is ’t saecke dat Dioscorides schrijft, dat de wortel van Rubia oft Mee de pisse verwecken kan, somtijts oock bloet met de pisse doen rijsen ende afkomen’ende dat sy soo krachtigh is om te openen ende ontsluyten, dat sy van buyten opgheleyt oft ghebruyckt zijnde, de maendtstonden, naegheboorten ende vruchten doet rijsen ende uyt den lijfve treckt: soo is het nochtans te weten, dat sy seer onbedachtelijck bedroghen gheweest is door de gheweldighe roode verwe, diemen in de pisse pleegh ghewaer te worden nae het gebruyck van dese wortel: welcke verwe hy ghemeyn heeft veroorsaeckt te wesen niet van de roodheyt des wortels, maer van het bloet, dat (nae sijn ghevoelen) door de kracht van dese wortel afgedreven ende met de pisse vermenght soude wesen, die nochtans anders niet en was dan de roode verwe die van de Mee, ende niet van het menschen lichaem, afgegaen was, want men sal bevinden, dat de wortel van Mee, in welcker voeghen dat sy oock in ’t lichaem ghenomen wordt, de pisse in korten tijdt daer nae rood pleegh te verwen, recht ghelijck als de Rhabarber de selve geel verwt, alsmen die inneemt; nochtans en veranderen dese wortelen de gestaltenisse oft substantie van de pisse niet, noch en maecken die niet dicker oft drabbigher dan sy te voren was, wel verstaende in de ghene die noch ghesont van lichaem zijn. Waer uyt blijcken kan ende openbaerlijck te aenmercken is dat de Mee niet openende oft ontsluytende van krachten en is, maer deelachtigh van eenighe t’samentreckinge, niet min dan den Rhabarber. Want door de groote t’samentreckende kracht, soo sietmen dat de weyachtige oft dunne vochtigheden des lichaems, die met de pisse voortkomen, de verwe daer van langher behouden, dan sy doen souden, waeren sy openende oft ontsluytende van krachten. ‘Tselve wordt alle daghe oock in meest alle verwerijen ende schilderijen gesien: want de verwe die met eenige t’samentreckende dinghen vermenght worden, blijven de schilderijen veel langher by, ende en verdwijnen oft en vergaen soo haest niet, als sy doen souden, by soo vere die t’samentreckende dingen daer niet by en waren. Dit is seer wel bekent den ghenen, die uyt de sappen van de bloemen, oft cruyden, verwen vergaderen willen: want sy doen daer aiuyn by, op dat de verwen langeren tijdt duren ende blijven souden op ’t ghene dat sy daer mede geschildert hebben; ’t welck sonder ’t selve op korter tijdt verdwijnen soude ende versterven. Wt alle dese voorseyde redenen is het genoegh te aenmercken ende te begrijpen, dat de Rubia oft Mee geene gheweldighe afvaeghende oft openende kracht in haer en heeft ende dat Dioscorides haer die selve kracht ende eyghentheydt onbedachtelijck toegheschreven heeft, ende dat Galenus in de selve dwalinghe ghekomen is door de woorden van Dioscorides, midtsgaders alle de schrijvers die nae Galenus ghekomen zijn: de welcke nimmermeer iet voor goedt derren houden, dat met de woorden van Dioscorides ende Galenus niet wel over een en komt: veel liever hebbende de waerheydt niet te ondersoecken, oft daer teghen te strijden, dan van de leeringhe hunner meesteren erghens in te wijcken.

Plinius schrijft dat de tacken oft rancken van de Mee, midtsgaders haer bladeren, op de beten oft steken van de slangen seer nuttelijck geleyt worden: daer-en-boven seydt hy, dat hy by sommige geschreven vint (“t welck nochtans een lachelijcke ende ijdele beuselinge is) dat de geelsucht met dese heestere (soo noetm hy de Mee) genesen kan worden, alwaer ’t saecke datmen (anders niet dan alleen van buyten op ghebonden zijnde) de selve maer aen en saghe, sonder die anders te ghebruycken oft in den lijve te nemen.

BIIVOEGHSEL.

Men noemt dit ghewas in onse tael meestendeel Mee oft Crappe, Kleeb-cruydt, Mee-cruydt ende Rotte, in Hooghduytschlandt Rodte; in ’t Fransch oock Ruble. Men oefentse in dier voeghen als wy hier nae verhaelen sullen uyt de boecken die van de Landtwinninghe handelen. In Duytschlandt wordt sy veel onderhouden, ende oock in Nederlandt, omtrent Rijssel, ende in de Zeeuwsche eylanden: waer datse seer veel ende seer langhe wortel met veel kromten in der aerden uytghespreydt heeft; de welcke van buyten ende van binnen rood zijn, ghelijck een Korael dat noch niet ghepolijstert en is.

Grootste Mee van Montpelliers heeft eenighe ghelijckenisse met de ghene die Dodoneus uyt Cordus beschrijft: want, als Lobel betuyght, dese Mee, in de Olijfhoven aldaer wassende, is veel grooter dan onse ghemeyne; ende heeft doncker-groene bladers. ‘Tsaedt is swart. Is voorts in andere dinghen onse Mee niet onghelijck.

Wilde Mee, seydt Lobel, is kleyner ende slechter, ende niet soo rouw; ende heet in ’t Latijn Rubia silvestris, in Enghelandt Wilt Madder. De wortels zijn bleeckrood uyt den geelen; oock en zijn de bloemkens niet bleeck-geel, maer wit. De bladers heeftse heel meer, maer kleyner, groeyende rondom de knoopkens van de drijkantighe steelkens. ‘Tsaedt is rondt, gheheel dien van de Groote Mee ghelijck. Dese wordt selden ghebruyckt.

Alderkleynste Mee, in ’t Latijn Rubia minima van Lobel gheheeten, wast in Enghelandt, ende heeft spitse bladers, van grootte die van de Herniaria ghelijck, ende staende ghelijck die van Rotte, aen kruypende steelkens, van anderhalven duym langh, waer opgeele bloemkens groeyen. De wortel is kleyn, die van de Rotte ghelijck, rood ghelijck onghepolijstert Korael.

Zee-Rotte oft Rubia marina is van ons in ’t Capitel van Crusette uyt Clusius ende Lobel beschreven.

Cale Mee van Turin brenght voort (als Lobel betuyght) in ’t opperste van de steelkens trosghewijs witte gesterrede bloemkens, ghelijck de Waltmeester. De steelkens zijn anderhalven voet ende somtijdts wel dry voeten hoogh, nu hier nu daer gheknoopt: uyt welcke knoopkens vier bladers groeyen kruys-gewijs teghen over malkanderen staende, van grootte die van den Cacubale van Plinius ghelijck, ende kleyner dan die van Wolfs-besie. Dese Mee groeyt veel op de heuvels van Piemont: daerom heet sy in ’t Latijn Rubia laevis Taurinensium.

Mee oft Rotte met aderen, van Clusius beschreven, ende Rubia [573] spicata Cretica gheheeten, wast in Candien: maer ghelijckt het Kleef-cruydt alsoo wel als de Mee. Wt de dickachtighe wat rosse seer geveselde wortel spruyten veel gheknoopte, vierkantighe rouwachtighe steelkens in veele sijd-steelkens verdeylt: de bladeren zijn kort, wat rouwachtigh, vier, vijf oft ses uyt een knoopken rondom de steelen wassende: ’t uyterste van de steelen beset een langhe, dunne adere, groen, vierkantigh in ’t aensien, om dat de bloemkens, die heel kleyn ende wat groenachtigh zijn, teghen de andere over ghevoeght staen. Dit cruydt bloeyt in de Oogstmaendt, ende krijght dun langhworpigh sadeken: ’t welck rijp zijnde, soo vergaet de wortel.

Rubiola arvensis, oft Kleyn Veldt-Mee met blauwe bloemen wast in Beyeren ende Hessen over al.

Rubiola saxatiles oft Steen-Mee heeft heel dunne bladeren, ende wast op dorre steenachtighe dijcken van Duringherlandt ende Franckenlandt.

Voorts, aengaende de roode wortelen, soo soudemen de soorten van Walstroo oock moghen onder ’t Mee rekenen: om datse oock rood verwen, als in ’t Bijvoeghsel van Walstroo oock blijcken sal. Dan het is ghenoegh datmen eens voor al weet, dat alle de soorten van Kleef-cruydt, Walstroo, Cruciata, Bedstroo ende dierghelijcke mede-soorten van Mee zijn.

Oeffeninghe van Mee.

De Mee wordt ghesaeyt ende gheplant: maer ghesaeyt zijnde, gheeft sy luttel winst. Men beslaet daer dickwijls velden mede een heel bunder groot, iae veel grooter, niet verre van ’t water gheleghen, maer in goedtlandt, dat niet te swaer noch niet te licht en is, ende dry oft viermael met den ploegh gheackert is gheweest, oft, dat beter is is, met de spaey wel gheaerbeydt is, ende met bedden oft moten gheschickt, dichter by een staende. Als ghy die saeyen wilt, soo ghebruyckt voor elck ghemet soo veel saedt alsmen Kempsaedt soude behoeven, ende dat in Meert, op wel gesuyverde ende ghemeste bedden oft moten: maer als ’t saedt in d’aerde is gheworpen, ende met de egge oft gritsel wel daer in ghemenght, soo en behoeftmen daer niet meer te doen, dan ’t quaet cruydt uyt te wien, totter tijdt toe datmen de Mee in Septembr sal uyttrecken om ’t saedt te hebben. Als ghy die van wortels vermenighvuldigen wilt, neemt voor de beste, de ghene die wel versch zijn, seer geluwe, dick ende faselachtigh, treckende nae ’t roaensch, seer bitter van smaeck, ende in de sende (alsmen die wil proeven) rooder ende sappachtigher, dat is te segghen, niet soo droogh ende dor. Den tijdt van die te planten, is van Meert tot half Mey; maer en denckt gheen winst daer aen te doen, dan twee iaer nae dat ghijse in d’ aerde gesteken hebt. Selfs de wortel van de Mee wordt in Italien niet uyt ghetrocken dan thien iaeren oft daer omtrent na dat die gheplant oft ghesaeyt is gheweest: maer sy snijden alle iaer de tackskens af, om ’t saedt te hebben; ende decken de wortel staens voets met aerde twee vingheren dick, om datse de vorst niet hinderlijck en valle, ende oock om dat de wortels dicker worden. Maer in ’t thiende oft somtijdts oock wel in ’t achtste iaer trecken sy de wortels uyt der aerden, ende legghense in de Sonne te drooghen: ende als sy die willen malen, dan laetense die in de stoven drooghen die daer toe ghemaeckt zijn: ende doense daer nae malen met den rosmeulen; ende dit is de beste Mee: want sy hebben door langhe ervarentheyt bevonden, hoe sy de Mee langher in d’aerde laeten blijven, hoe sy iaerlijcks meer ende beter Mee hebben. Ghy moght die soo wel saeyen als planten op de selve plaetse daer de Mee uytghetrocken is: oft saeyt daer twee oft dry iaer vervolgens goede Terwe, want sy sal daer seer schoone ende overvloedigh groeyen; door dien dat het landt daer de Mee ghesaeyt is gheweest, vetter ende beter gheworden is. Want men magh segghen, dat het braeck light te wijlen dat de wortel anders niet dan cruydt ende saedt voort en brenght; ende dat de afvallende bladers het landt mesten. Als nu den Herfst ghekomen is, ende datmen siet dat de bladers beginnen geel te worden, ende hun eyghen verwe verliesen, soo sult ghy de Mee uytgraven, ende de wortels aftrecken, die ghy sult op u moten oft verheven bedden worpen, ende dry oft vier daghen als ’t goedt weder is, laeten drooghen, oft ses oft acht daghen als ‘t nat ende vocht weder is: daer nae salmen die opnemen, d’aerde afkloppen en schrabben, datter gheen veselinghen aen en blijven. De welcke ghy alsoo ghesuyvert gheheel sult bewaeren, oft doen malen, om te ghebruycken oft te verkoopen. Maer ghy moet het besluyt daer ghy de Mee plant seer wel voor alle beesten bewaeren: want sy is haer hinderlijck. In Zeelandt worden de wortelen in ’t eerste van den Winter in de maendt van November uytghegraven, ende ghedrooght zijnde, met eenen rosmeulen, als voorseydt is.

Eyghentheydt.

Een saecke is te verwonderen van de Mee, datse de pisse rood maeckt van de ghene diese dickwijls handelt; ende sy maeckt rood de beenders ende ’t vleesch van de beesten die daer eenighen tijdt mede ghevoedt zijn.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

‘Tgene dat Dodoneus van de Mee ghevoelde, heeft hy in ’t langhe bethoont: dan ’t ghene dat de andere schrijvers daer eertijdts afgheschreven hebben, sullen wy hier nu gaen verhaelen; sy segghen daer aldus van: De Rotte oft Mee is warm in den tweeden graed, ende droogh tot in den derden. De selve wortel in honighwater ghesoden ende ghedroncken, opent de verstoptheyt van de lever, milte, nieren, ende van de moeder; ende midts dien is sy seer goedt teghen de geelsucht, ende doet de vrouwen haer maendtstonden, als sy achter blijven, wederom komen: in der selver voeghen ghebruyckt, doet sy water maecken, ende lost de pisse seer sterckelijck. De wortel van Rotte ghesoden ende ghedroncken, oft ghepoedert ende met wijn inghenomen, doet scheyden het bloet dan binnen ’t lichaem gheronnen ende ghestolt is, ende is goedt de ghene die ghevallen zijn ende van binnen ghequetst oft gheborsten zijn. “Tsap van de wortelen is goet gedroncken de ghene die van fenijnighe ghedierten ghebeten zijn: diesghelijcks oock den wijn daer de bladeren ende wortelen in ghesoden zijn. “Tsaedt van Rotte met syroop van azijn inghenomen, maeckt de milte kleyn, ende gheneest de herdigheyt van de selve. Eenen pessus van de wortel ghemaeckt, ende in de moeder gheset, doet de vrouwen haer maendtstonden krijghen, ende iaeght af de naegheboorte ende de doode vruchten. Dese wortel kleyn ghestooten gheneest alle schorftheyt ende ruydigheydt, sproeten ende maselen, daer mede ’t lichaem bestrijckende. Dan alle dese dinghen die door hitte gheschieden moeten, en sal onse Mee niet te weghe brenghen, indien sy eer kout dan warm van aerd is, als Dodoneus bethoont.

Andere geven de wortel van Mee met Meede oft Honigh-water te drincken, om te ghenesen de ghene die beroert oft lam van leden zijn; ende de ghene die met ’t flercijn ghequelt zijn.

‘Tghedistilleert water van Mee is goedt om de zeeren van den mondt te ghenesen, midts daer wat Aluyns by doende, ende wat Roosen-honigh.

Lobel is oock van meyninghe, dat ’t ghevoelen van Galenus ende andere oude schrijvers daer nae te volghen is: daerom seydt hy: Aengaende dat Galenus seydt, dat dese wortel wranghe is, soo isser te weten, dat sy niet alleen wrangh is, maer oock lijmachtigh, ende een weynigh bitter soet in ’t eten: waer door men ghemenghde ende uytnemende krachten daer in vinden sal. Door haer bitterheydt, t’samentreckende soetigheydt, ende middelmatighe drooghte, beneemt de Mee alle sinckinghen, verkoelt dat verhit is, ende verwarmt dat verkoudt is, seydt den selven Lobel: om welcke redenen dat sy eer behoorden van Dodoneus (voeght den selven Lobel daer noch by) tot gheborsten, gheslaghen quetsuren, wonden, hooghe vallen, bloetloopen, verhittinghen, ende met den kortsten geseyt, alle quetsuren van de borst ende inghewant ghepresen te worden (ghelijcken de Carabe, Bitumen, Pissalphatum oft Mumie daer toe ghebruyckt) dan qualijck te berispen, ende wederlegghen de meyninghe van Dioscorides, Plinius ende Galenus. Want door haer warmte ende eenige niet onlieffelijcke bitterheydt die in haer is, vaeght sy af, ende iaeght af de vuyligheydt van ’t bloedt, ende inwendighe wonden ende sweeringhen; ende magh ten anderen, eene t’samentreckinghe daer latende, ende het deel des lichaems haer kracht wederkreeghen hebbende, ’t bloet stelpen, ende de quetsuren volkomenlijck ghenesen. Dan Dodoneus bekent wel dat onse Mee veel van dese dinghen doet, maer eer door koude dan door hitte.

Nae de selve leeringhe van Galenus segghen sy oock, dat de Mee ghebruyckt wordt om de bloedighe wonden te ghenesen, ende tot alle dinghen die met luttel verwarminghe ghedrooght moeten worden. Sommighe andere segghen, dat Mee met wijn ende Beversijn gedroncken, de maendtstonden verweckt, ende met edick vermenght, ’t ghestolt bloet doet scheyden.

De selve wortel met Sanikel in rooden wijn ghesoden, is goedt op de ghescheurtheydt gheleydt.

Ander ghebruyck.

Men kan de Eyers rood verwen, midts de Mee in ’t water doende daermense in siedt. Maer de verwers ghebruyckense in meer andere dinghen, als ghenoegh bekent is.

De bladeren, midts dat sy rouw ende hard zijn, dienen wel om het tennewerck te schuren.

Hindernisse.

Men seydt dat het stopf van Mee soo seer penetreert ende by den neuse, dat het veele menschen, die dat dickwijls riecken, vergheeft, ende doet sterven: ’t welck ick nochtans niet wel en soude weten versekeren. Sy is oock seer hinderlijcke de beesten die daer af eten.

HET XXVIII. KAPITTEL.

Van mee en meekrap. (Rubia tinctorum)

Geslachten.

Om eigenlijk te zeggen zo zijn er geen verschillende geslachten van Rubia of mee, dan als men alle kruiden die daar enige gelijkenis van bladeren mee hebben voor medesoorten van mee zou willen rekenen dan zou men er zeer veel verschillende geslachten van vinden als zijn Aparine of kleefkruid, Mollugo, Gallium, Asperula, Cruciata en andere die alle van bladeren op deze mee lijken en daarom er wilde medesoorten van schijnen te wezen. Maar die zullen we elk apart in hun eigen kapittel beschrijven en in dit tegenwoordige alleen van mee of Rubia spreken.

Gedaante.

Rubia of mee komt met vierkantige rankjes voort die ruw in het aantasten zijn, geknoopt en in knietjes verdeeld en dikker en groter dan die van het kleefkruid, de bladeren zijn smal en langwerpig en ook ruw of hard in het aantasten en uit elk knietje spruiten meestal vijf tegelijk die als een stralende ster in de rondte om de stelen staan. De bloemen die op de top van de takjes staan zijn klein en eerst groen en daarna roodachtig en tenslotte zwart. De wortels zijn zeer lang en met een dunne zenuw of pees in het midden doorregen en van buiten met een stevige schors of schil bedekt die zo rood van kleur is dat men ze overal plag te gebruiken om daarmee wol en allerhande laken rood te verwen.

Plaats.

Mee wordt gezaaid op vele plaatsen van Italië, Spanje en Frankrijk en insgelijks ook op vele gewesten van deze Nederduitse landen en ook in Silezië, maar altijd op vette en vruchtbare grond. Dioscorides schrijft dat er een soort van mee vanzelf plag voort te komen en dat er een andere soort in Frankrijk omtrent Theben en in Italië omtrent Ravenna en insgelijks ook in Carië tussen de olijfbomen gezaaid plag te worden.

Valerius Cordus schrijft ook dat er een soort van mee in Hoogduitsland niet ver van Spier in het wild bij de heggen en hagen plag te groeien die veel groter en steviger wortels heeft dan diegene die gezaaid en met naarstigheid onderhouden wordt, maar anderszins in alles met de tamme van gedaante en wezen overeen komt.

Tijd.

Mee bloeit in de zomer en brengt dan zijn zaad ook voort. De wortels plegen in mei en juni uit de aarde gerukt en bewaard te worden en daarna gedroogd en gestampt worden ze tot gebruik van de ververs en apothekers overal gezonden en verkocht.

Naam.

Dit kruid wordt in het Nederduits mee genoemd en de wortels die gestampt en gebroken of tot poeder gebracht zijn heten mee-krappen, de Fransen noemen het in hun taal garance, in het Engels heet het madder, in het Hoogduits Rote, in het Italiaans rubbia en robbia, in het Spaans ruvica, roya en garanza, in het Latijn Rubia en Rubeia, bij de apothekers Rubia tinctorum, in het Grieks Erythrodanon en Ereuthedanon zoals sommige menen. Paulus Egineta in het 2^de kapittel van zijn 3^de boek schrijft dat het ook Thapson in het Grieks genoemd is geweest en zegt: ‘Thapson dat van de ververs gebruikt wordt wordt van de Romeinen Herba Rubia genoemd’. Hij geeft het daar ook de toenaam Chrysizusa als goudkleurig zijnde. Nochtans is er een ander gewas wat Thapsia heet en onder de geslachten van Ferula gerekend wordt dat van deze Rubia of mee zeer veel verschilt en ook is er noch een ander Ereuthedanon bij Theophrastus in het 9^de boek aldus beschreven indien de boeken goed geschreven en niet bedorven zijn: ‘Ereuthedanon, zegt hij, is van bladeren de klimop gelijk, het is nochtans ronder en groeit op de aarde als het gras en groeit graag op schaduwachtige of donkere plaatsen’. Dan aangaande zijn wortel zo schrijft hij daar en ook in het 7^de boek dat die rood is waarin ze met onze mee overeen schijnt te komen. Voorts zo zijn er ettelijke die de mee in het Grieks Dracanos noemen, andere Cinnabaris naar zijn rode kleur als of ze op Cinnober of vermiljoen lijkt. Marcellus, de oude schrijver, noemt het ook Polygonon, dan dezelfde geeft het Millefolium of duizendblad en Sanguinalis, dat is varkensgras, en Verbena of ijzerkruid dezelfde naam Polygonon ook zodat dit aangaande op zijn woorden niet veel te bouwen of te betrouwen is.

Aard.

De wortels van mee, immers diegene die in de medicijnen en in de ververijen gebruikt plegen te worden, zoals ze een merkelijke kracht van tezamen trekken in zich hebben zo zijn ze ook van aard en eigenschap voor koud en droog te houden, niettemin zo zijn er sommige dunne delen in en met die krachten zijn verf gemakkelijk doordringt en overal gevoerd wordt en trekt zulks dat de plas van diegene die ze in het lichaam nemen en gebruiken [572] door die voor vermelde indringende of doordrinkende kracht rood gekleurd wordt. Ook als men ze smaakt of kauwt en in de mond houdt zo merkt men daar een wrange of scherpe smaak in, nochtans gemengd met een kleine zoetheid die ons eerst aankomt waarna straks een scherpe en tezamen trekkende smaak en eigenschap plag te volgen. Wat niet alleen van ons, maar ook van Avicenna de opperste van alle Arabische dokters gemerkt is en aangetekend want hij schrijft in het 58^ste kapittel van mee dat zijn wortel tezamen trekkende of scherp (op het Latijns pontici saporis) van smaak is wat wel waar is, nochtans strijdt het tegen de mening van Dioscorides en Galenus die dat gans andere krachten geven zoals ik hierna uitvoeriger aantonen zal.

Kracht en werking.

Het water daar de wortels van mee in gekookt zijn geweest wordt overal zeer geprezen om zowel de uitwendige als de inwendige leden te genezen die gebroken, geslagen, gekwetst of gewond zijn en diegene die van hoog gevallen zijn en wordt ook voor goed gehouden om de bloedgang in het ganse lichaam door te stelpen en op te laten houden en insgelijks ook om alle zweren en ontstekingen of verhitting te verzoeten of te verkoelen en om alle geblutste of verstuikte delen van het lichaam te verbeteren en op hun oude stand te brengen. Daarom doet men ze veel bij die dranken die de nieuwe schrijvers wonddranken noemen waarin ze voor zo krachtig en wonderbaarlijk goed gehouden worden (als Matthiolus ook verhaalt) dat sommige daarmee de kwade, ja bijna dodelijke wonden van de borst en van de darmen hebben gehoopt te genezen en te helen.

Deze onze mening en het oordeel dat we van de krachten van deze wortels van mee geven wordt bevestigd met de getuigenis en verzekering van de zeer ervaren en wijdvermaarde dokter Joannes Spiringus die lang geleden in Leuven plag te wonen en in wiens brieven of kladden als voor zeer dikwijls onderzocht en beproeft opgetekend gevonden is geweest dat het water daar de mee in gekookt was met Triphera magna (een medicijn die in de apotheken altijd bereidt plag te wezen) vermengt en zo te drinken gegeven zeer goed is tegen alle lopen of vloeden van de maandstonden, aambeien of spenen en rode loop. Wat genoeg verzekert en uitwijst dat mee tezamen trekkende krachten heeft.

Van dezelfde mening schijnt ook geweest te zijn de zeer geleerde en ervaren Eros Juliae (anders Trotula genoemd) die in zijn compositie of geneesmengeling die hij bereidt om het misval te beletten deze wortels ook vermengt heeft, want had hij de mee geacht van zulke krachten te wezen als haar van Dioscorides toegeschreven en opgelegd worden zou hij die geenszins gedaan hebben bij de dingen die men tegen het misval of misbaren gebruikt.

Dwaling van Dioscorides en Galenus, aangaande de krachten van mee. Al is het zaak dat Dioscorides schrijft dat de wortel van Rubia of mee de plas verwekken kan en soms ook bloed met de plas laat rijzen en afkomen en dat ze zo krachtig is om te openen en ontsluiten dat ze van buiten opgelegd of gebruikt de maandstonden, nageboorten en vruchten laat rijzen en uit het lijf trekt, zo is het nochtans te weten dat ze zeer onbedacht bedrogen zijn geweest door de geweldige rode kleur die men in de plas plag gewaar wordt na het gebruik van deze wortel welke kleur gewoon niet veroorzaakt van de roodheid van deze wortels, maar van het bloed dat (naar zijn mening) door de kracht van deze wortel afgedreven en met de plas vermengt zou wezen, die nochtans niets anders is dan de rode kleur die van mee en niet van het mensen lichaam afgegaan is, want men zal bevinden dat de wortel van mee en op welke manier dat ze ook in het lichaam genomen wordt de plas in korte tijd daarna rood plag te verven net zoals de rabarber die geel verft als men die inneemt, nochtans veranderen deze wortels niet de gestalte of substantie van de plas noch maken die niet dikker of drabbiger dan ze tevoren was, wel verstaande in diegene die noch gezond van lichaam zijn. Waaruit blijken kan en duidelijk op te merken is dat mee niet openend of ontsluitend van krachten is, maar deelachtig is van enige tezamen trekking die niet minder is dan rabarber. Want door de grote tezamen trekkende kracht ziet men dat de weiachtige of dunne vochtigheden van het lichaam die met de plas voortkomen de kleur daarvan langer behouden dan ze doen zouden als ze openend of ontsluitend van krachten waren. Hetzelfde wordt elke dag ook in meest alle ververijen en schilderijen gezien, want de verf die met enige tezamen trekkende dingen vermengd worden blijven de schilderijen veel langer bij en verdwijnen of vergaan niet zo gauw zoals ze zouden doen als de tezamen trekkende dingen er niet bij waren. Dit is zeer goed bekend bij diegenen die uit de sappen van de bloemen of kruiden verven verzamelen willen want ze doen er ui bij zodat de kleuren langere tijd duren en blijven zouden op hetgeen dat ze daarmee geschilderd hebben wat zonder die zou ze in korte tijd verdwijnen en versterven. Uit al deze voor vermelde redenen is het genoeg op te merken en te begrijpen dat Rubia of mee geen geweldige afvegende of openende kracht in zich heeft en dat Dioscorides haar die kracht en eigenschap onbedacht toegeschreven heeft en dat Galenus in dezelfde dwaling gekomen is door de woorden van Dioscorides en met hem alle schrijvers die na Galenus gekomen zijn die nimmermeer iets voor goed durven houden dat met de woorden van Dioscorides en Galenus niet goed overeen komt en veel liever de waarheid niet hebben te onderzoeken of er tegen te strijden dan van de lering van hun meesters ergens in te afwijken.

Plinius schrijft dat de takken of ranken van mee met haar bladeren zeer nuttig op de beten of steken van de slangen gelegd worden en daarboven zegt hij dat hij bij sommige geschreven vindt (wat nochtans een belachelijke en ijdele beuzeling is) dat de geelzucht met deze heester (zo noemt hij de mee) genezen kan worden al waar het zaak dat men (niet anders dan alleen van buiten opgebonden) die maar aanzag zonder die anders te gebruiken of in het lijf te nemen.

BIJVOEGING.

Men noemt dit gewas in onze taal meestal mee of crappe, kleeb-cruydt, mee-cruydt en rotte, in Hoogduitsland Rodte en in het Frans ook ruble. Men teelt het op die manier als we hierna verhalen zullen uit de boeken die van de landwinning handelen. In Duitsland wordt ze veel onderhouden en ook in Nederland omtrent Rijssel en in de Zeeuwse eilanden waar het zeer veel en zeer lange wortel met veel kromten in de aarde uitgespreid heeft die van buiten en van binnen rood zijn als een koraal dat noch niet gepolijst is.

Grootste mee van Montpelliers heeft enige gelijkenis met diegene die Dodonaeus uit Cordus beschrijft want, als Lobel betuigt, deze mee die daar in de olijfhoven groeit is veel groter dan onze gewone en heeft donkergroene bladeren. Het zaad is zwart. Is voorts in andere dingen onze mee vrij gelijk.

(Rubia peregrina) Wilde mee, zegt Lobel, is kleiner en slechter en niet zo ruw en heet in het Latijn Rubia silvestris en in Engeland wilt madder. De wortels zijn bleekrood uit het gele en ook zijn de bloempjes niet bleekgeel, maar wit. De bladeren heeft ze veel meer, maar kleiner die rondom de knopjes van de driekantige steeltjes groeien. Het zaad is rond en geheel die van de grote mee gelijk. Deze wordt zelden gebruikt.

(Rubia peregrina) Allerkleinste mee, in het Latijn Rubia minima van Lobel genoemd, groeit in Engeland en heeft spitse bladeren van grootte die van de Herniaria gelijk en staan gelijk die van rotte aan kruipende steeltjes van anderhalve duim lang waarop gele bloempjes groeien. De wortel is klein en die van de rotte gelijk en rood als ongepolijst koraal.

Zee-Rotte oft Rubia marina is van ons in het kapittel van crusette uit Clusius en Lobel beschreven.

(Asperula taurina) Kale mee van Turijn brengt (als Lobel betuigt) in het opperste van de steeltjes trosvormige witte stervormige bloempjes voort als de van waltmeester. De steeltjes zijn vijf en veertig en soms wel negentig cm hoog die nu hier en nu daar geknoopt zijn waar uit die knoopjes vier bladeren kruisgewijs groeien die tegenover elkaar staan en van grootte die van de Cacubale van Plinius gelijk en kleiner dan die van Paris. Deze mee groeit veel op de heuvels van Piedmond en daarom heet ze in het Latijn Rubia laevis Taurinensium.

(Crucianella angustifolia) Mee of rotte met aren van Clusius beschreven en Rubia [573] spicata Cretica genoemd groeit in Kreta, maar lijk op het kleefkruid alzo goed als mee. Uit de dikachtige wat rosse en zeer gevezelde wortel spruiten veel geknoopte, vierkantige rouwachtige steeltjes die in vele zijsteeltjes verdeeld zijn, de bladeren zijn kort en wat ruwachtig die met vier, vijf of zes uit een knoopje dat rondom de stelen groeit en het uiterste van de stelen bezet een lange, dunne aar die groen en vierkantig in het aanzien is omdat de bloempjes die heel klein en wat groenachtig zijn tegenover elkaar gevoegd staan. Dit kruid bloeit in augustus en krijgt dun langwerpig zaadjes en als dat rijp is vergaat de wortel.

(Sherardia arvensis) Rubiola arvensis of klein veldmee met blauwe bloemen groeit in Beieren en Hessen overal.

(Galium pusillum) Rubiola saxatiles of steenmee heeft heel dunne bladeren en groeit op dorre steenachtige dijken van Duringerland en Frankenland.

Voorts aangaande de rode wortels zo zou men de soorten van walstro ook onder mee mogen rekenen omdat ze ook rood verven als in het bijvoegsel van walstro ook blijken zal. Dan het is genoeg dat men eens en voor altijd weet dat alle soorten van kleefkruid, walstro, Cruciata, bedstro en diergelijke medesoorten van mee zijn.

Teelt van mee.

Mee wordt gezaaid en geplant, maar als het gezaaid is geeft ze weinig winst. Men beslaat daar dikwijls velden mee een heel bunder groot, ja veel groter en niet ver van het water gelegen, maar in goed land dat niet te zwaar noch niet te licht is en drie of viermaal met de ploeg geakkerd is geweest of dat beter is met de spade goed bewerkt is en met bedden of moten geschikt die dichter bijeen staan. Als ge die zaaien wil gebruik dan voor elke afstand zoveel zaad als men hennepzaad nodig zou hebben en dat in maart op goed gezuiverde en gemeste bedden of moten, maar als het zaad in de aarde geworpen is en met de eg of gritsel goed ingemengd is behoeft men daar niet meer te doen dan het onkruid uit te wieden tot de tijd toe dat men mee in september zal uittrekken om het zaad te hebben. Als ge die van wortels vermenigvuldigen wil neem voor de beste diegene die wel ver zijn, zeer geel, dik en vezelachtig dat naar het roaanse trekt en zeer bitter van smaak is en in de zijde (als men die wil proeven) roder en sappiger is, dat is te zeggen, niet zo droog en dor. De tijd van die te planten is van maart tot half mei, maar bedenk dat ge er geen winst aan doet dan na twee jaar nadat ge ze in de aarde gestoken hebt. Zelfs de wortel van mee wordt in Italië niet uitgetrokken dan tien jaar of daar omtrent nadat die geplant of gezaaid is geweest, maar ze snijden elk jaar de takjes af om het zaad te hebben en bedekken staande de wortel met aarde twee vingers dik omdat de vorst ze niet hinderlijk valt en ook omdat de wortels dikker worden. Maar in het tiende of soms ook wel in het achtste jaar trekken ze de wortels uit de aarde en leggen ze die in de zon te drogen en als ze die willen malen dan laten ze die in de stoven drogen die daartoe gemaakt zijn en laten ze daarna malen met de rosmolen en dit is de beste mee, want ze hebben door lange ervaring bevonden hoe ze mee langer in de aarde laten blijven hoe ze jaarlijks meer en betere mee hebben. Ge mag die zowel zaaien als planten op dezelfde plaats daar de mee uitgetrokken is of zaai er vervolgens twee of drie jaar goede tarwezaad dat er twee of drie jaar vervolgens groeien zal want ze zal daar zeer mooi en overvloedige groeien doordat het land daar mee gezaaid is geweest veel vetter en beter geworden is. Want men mag zeggen dat het braak ligt terwijl dat de wortel niets anders dan kruid en zaad voortbrengt en dat de afvallende bladeren het land bemesten. Als nu de herfst gekomen is en dat men ziet dat de bladeren geel beginnen te worden en hun eigen kleur verliezen zult ge mee uitgraven en de wortels er aftrekken en die zal ge op moten of verheven bedden werpen en drie of vier dagen als het goed weer is laten drogen of zes of acht dagen als het nat en vochtig weer is en daarna zal men die opnemen en de aarde er afkloppen en schrabben zodat er geen vezels aanblijven. Die ge alzo gezuiverd geheel zal bewaren of laten malen om te gebruiken of te verkopen. Maar ge moet het besluit daar ge de mee plant zeer goed voor alle beesten bewaren want ze hindert hun zeer. In Zeeland worden de wortels in het begin van de winter in de maand november uitgegraven en als ze gedroogd zijn met een rosmolen, als gezegd is.

Eigenschap.

Een zaak is te verwonderen van de mee dat ze de plas rood maakt van diegene die ze dikwijls handelt en ze maakt de beenderen en het vlees van de beesten rood die er enige tijd mee gevoed zijn.

Aard, kracht en werking.

Hetgeen dat Dodonaeus van mee dacht heeft hij in het lang aangetoond, dan hetgeen dat de andere schrijvers daar ooit van geschreven hebben zullen we hier nu gaan verhalen en ze zeggen er aldus van: ‘rotte of mee is warm in de tweede graad en droog tot in de derde. Die wortel in honingwater gekookt en gedronken opent de verstopping van de lever, milt, nieren en van de baarmoeder en daardoor is ze zeer goed tegen de geelzucht en laat bij de vrouwen hun maandstonden als ze achterblijven wederom komen en op dezelfde manier gebruikt laat ze water maken en lost de plas zeer sterk. De wortel van rotte gekookt en gedronken of gepoederd en met wijn ingenomen laat het bloed scheiden dat binnen het lichaam geronnen en gestold is en is goed diegene die gevallen zijn en van binnen gekwetst of geborsten zijn. Het sap van de wortels is goed gedronken diegene die van venijnige gedierten gebeten zijn en desgelijks ook de wijn daar de bladeren en wortels in gekookt zijn. Het zaad van rotte met siroop van azijn ingenomen maakt de milt klein en geneest de hardheid ervan. Een pessarium van de wortel gemaakt en in de baarmoeder gezet laat de vrouwen hun maandstonden krijgen en jaagt de nageboorte en de dode vruchten af. Deze wortel klein gestoten geneest alle schurft en ruigheid, sproeten en mazelen, daarmee het lichaam bestrijken. Dan alle deze dingen die door hitte gebeuren moeten zal onze mee niet teweegbrengen indien ze eerder koud dan warm van aard is zoals Dodonaeus betoont.

Andere geven de wortel van mee met mede of honingwater te drinken om diegene die beroerd of lam van leden zijn en diegene te genezen die met jicht gekweld zijn.

Het gedistilleerd water van mee is goed om de zeren van de mond te genezen mits er wat aluin bij te doen en wat rozenhoning.

Lobel is ook van mening dat de mening van Galenus en andere oude schrijvers daar na te volgen is en daarom zegt hij: ‘aangaande dat Galenus zegt dat deze wortel wrang is zo is het te weten dat ze niet alleen wrang is, maar ook lijmachtig en wat bitter zoet in het eten waardoor men gemengde en uitnemende krachten daarin vinden zal. Door haar bitterheid, tezamen trekkende zoetheid en middelmatige droogte beneemt mee alle zinkingen en verkoelt dat verhit is en verwarmt dat verkouden is, zegt dezelfde Lobel, om welke redenen dat ze eerder van Dodonaeus (voegt dezelfde Lobel er noch bij) tot gebarsten, geslagen kwetsingen, wonden, hoge vallen, bloedlopen, verhitting en in het kort gezegd, alle kwetsingen van de borst en ingewand behoorde geprezen te worden (net zoals de Carabe, Bitumen, Pissalphatum of mummie daartoe gebruikt) dan kwalijk te berispen en de mening van Dioscorides Plinius en Galenus te weerleggen. Want door haar warmte en enige niet onlieflijke bitterheid die in haar is veegt ze af en jaagt de vuiligheid van het bloed en inwendige wonden en zweren af en mag ten anderen een tezamen trekking daar laten en het deel van het lichaam dat zijn kracht weerkregen heeft het bloed stelpen en de kwetsingen volkomen genezen. Dan Dodonaeus bekent wel dat onze mee veel van deze dingen doet, maar eerder door koude dan door hitte.

Naar dezelfde lering van Galenus zeggen ze ook dat mee gebruikt wordt om de bloedige wonden te genezen en tot alle dingen die met weinig verwarming gedroogd moeten worden. Sommige andere zeggen dat mee met wijn en beverzijn gedronken de maandstonden verwekt en met azijn vermengt het gestolde bloed laat scheiden.

Die wortel met sanikel in rode wijn gekookt is goed op de breuken gelegd.

Ander gebruik.

Men kan de eieren rood verwen door mee in het water te doen waar men in kookt. Maar de ververs gebruiken het in meer andere dingen als genoeg bekend is.

De bladeren, omdat ze ruw en hard zijn, dienen wel om het tinnenwerk te schuren.

Hindernis.

Men zegt dat het stof van mee zo zeer penetreert bij de neus dat het vele mensen die dat dikwijls ruiken vergeeft en laat sterven, wat ik nochtans niet goed zou weten te verzekeren. Ze is ook zeer hinderlijk de beesten die er van eten.