Myrtus

HET XI. CAPITEL.

Van Myrtus.

Gheslachten.

De Myrtus boomkens zijn verscheyden van gedaente: want somtijdts zijn sy grover ende grooter van bladeren, somtijdts kleyner ende eeler. De vruchten van sommighe zijn witachtigh, van sommighe swart. Dese sullen wy al tsamen in ’t ghemeyn beschrijven: ende tot meerder voldoeninghe de schilderije van dry verscheyden soorten voor ooghen stellen.

Ghedaente.

Den Myrtus is eyghentlijck een niet seer groote heestere, maer door oeffeninghe ende neerstigheydt wordt hy somtijdts als een kleyn boomken, hebbende veele taeye, buyghsaeme tackskens oft rijskens, met een roodachtighe schorsse bekleedt; daer aen wassen effene, gladde ende blinckende bladeren, wat breedtachtigh ende voor spits, aen d’een soorte kleyn, aen d’ander grooter, van gedaente de bladeren van Vincoorde schier ghelijck: aen de derde soorte zijn sy middelmatigh, ende tusschen de groote ende kleyne ghestelt: dan aen sommighe soorten staen die selve bladeren veel dichter by een: ende besetten de steelkens veel meer: aen sommighe soorten staen de bladeren (1210) verre van een, ende niet soo dicht aen de steelkens gevoeght: tusschen de bladeren komen de bloemen voort, wit van verwe, met ettelijcke witte draeykens binnen in verciert. Daer nae volghen de vruchten, dat zijn langachtighe besiekens, van verwe sommige swart, sommige witachtigh; in de welcke veele kleyne witte sadekens liggen: ende dan zijn de bladeren oock bleecker groen dan die van de ghene die swarte besien draghen. Sommighe, als die in ’t wildt wassen, hebben kleyner besien: sommighe hebbender veel grooter; ende die worden in de hoven onderhouden.

Alle dese soorten van Myrtus zijn lieffelijck ende aenghenaem van reuck soo wel in bladeren als in bloemen: ende het water, dat daer uyt, doch in sonderheydt uyt de bloemen, door de kracht des viers ghetrocken oft gedistilleert wordt, is veel gheacht ende ghesocht om sijnen lieffelijcken reuck.

Omtrent de tackskens ende struyckskens van alle dese soorten van Myrtus wordt somtijdts eenen knobbelachtighen uytwas ghevonden, de tackskens als een handt bevattende ende rondom begrijpende, anders de selve van verwe heel ghelijck.

Plaetse.

Den Myrtus wast seer gheerne omtrent den oever van de Zee, aen de kanten van de meeren, poelen, staende ende loopende wateren, ende in de dellinghen oft dalen van de berghen: hy aerdet seer wel ende weeldighlijck in de hoven ende boomgaerden; ende wordt grooter ende schooner door oeffeninghe ende neerstigheydt: maer hy haet ende vliet de koude gewesten, ende die den Noorden windt onderworpen zijn: selfs wast niet gheerne op de gheberghten: daerom sietmen hem in de warme landen veel beter, lichtelijcker ende overvloedighlijcker groeyen. Maer hier te lande, ende in Hooghduytschlandt, ende in alle andere koude ende harde ghewesten en wilt hy niet aerden, al wordt hy in de hoven gheset ende onderhouden, ten zy datmen hem in mandekens plant ende ’s winters, met groote neerstigheydt bewaert, ende in kelders oft in lauwe plaetsen stelt, ende van kouwe wacht: want ander soude hy door de strengigheydt van dese locht vergaen ende sterven.

Tijdt.

In heete landen, daer den Myrtus van selfs voortkomt, ende geerne wast, daer bloeyt hy met de Roosen, te weten in de Braeckmaendt ende Hoymaendt: ende sijn vrucht wordt in den Herfst rijp. Maer elders, daer hy niet gheern en wast, oft gheplant is, daer bloeyt hy seer spade; ende en kan daer nimmermeer gheen volkomen vruchten oft rijp saedt leveren.

Naem.

Myrus wordt in ’t Griecksch Myrsine gheheeten; in ’t Latijn Myrtus; in ’t Arabisch Alas; in ’t Italiaensch Myrto; in ’t Spaensch Arrayhan; in ’t Portugies Murta ende Murtella; in meest alle andere taelen is hy oock Myrtus ghenoemt; ende met dien naem is hy hier te lande ende in de Apoteken bekent.

Die soorte van Myrtus, die kleyne ende teere bladeren heeft, is van Plinius Myrtus Tarentina ghenoemt; maer de andere, die heel dicht met bladeren aen haer tackskens beset ende bewassen is, noemt hy Myrtis exotica, dat is Wtlandtschen oft Vremden Myrtus. Den Myrtus, wiens besien swart zijn, wordt Nigra Myrtus, dat is Swarten Myrtus, gheheeten: dien met witachtige vruchten heet hy Witten Myrtus, in ’t Latijn Myrtus candida. Voorts oock den Myrtus, die in de hoven oft boomgaerden onderhouden wordt, is Tammen Myrtus, in ’t Latijn Myrtus sativa, gheheeten: maer den genen, die van selfs in ’t wildt wast, heet Myrtus silvestris, oft Wilden Myrtus. Den selven Plinius vermaent noch van ettelijcke andere soorten van Myrtus; te weten van de Myrtus Patricia, Myrtus Plebeia, ende Myrtus Coniugalis: dan hy en verklaert niet hoedanigh die moghen wesen. Hy rekent de Oxymirsine (die wy Stekende Palm noemen) oock onder de soorten van Myrtus; hoe wel dat de selve gheen medesoorte van Myrtus en is, maer een stekeligh oft doornachtigh ghewas; als wy elders betoonen.

Den uytwas oft aenwas, die om ende aen de tackskens van den Myrtus groeyen, wordt in ’t Latijn Myrtidanum ende in ’t Griecks Myrtidanon gheheeten. Nochtans noemt Plinius in ‘t 16.cap.van ‘t 14.boeck den Wijn, die uyt de besien van den Wilden Myrtus gedouwt wordt, Myrtidanum; immers indien sijne boecken op die plaetse niet bedorven oft qualijck gheschreven en zijn. (1211) Want Dioscorides, ende insgelijcks oock Sotion in sijne Geoponica, verhalen, datmen uyt de rijpste swarten besien van den Myrtus eenen Wijn pleegh te perssen; maer dien Wijn noemen sy Myrtites oenos, dat is Vinum Myrteum, Myrtus Wijn, oft Vinum Myrtites. Men maeckt oock noch eenen anderen Wijn van den Myrtus, te weten alsmen sijn vruchten, midtsgaders de bladeren stoot, ende in nieuwen Wijn oft Most laet weycken: ende soodanighen Wijn wordt Myrsinite Vinum, in ’t Griecksch Myrsinites oenos gheheeten, als den selven Dioscorides betuyght. Maer gheen van beyde dese soorten van Myrtus-Wijn is van iemanden van de Griecken Myrtidanon ghenoemt gheweest.

Voorts soo was den Myrtus in oude tijden van de Heydenisse de Goddinne Venus toegeeygent oft toegheheylight: daerom seydt Plinius in ‘t 29.van sijn 15.boeck: Daer is eenen ouden Altaer te Roomen van de Goddine Venus Myrtea, diemen nu ter tijdt Murtea noemt.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Den Myrtus is van verscheyden ende teghen den anderen strijdende deelen oft substantien gemaect; dan de eerdachtige koude stoffe gaet in de selve alle andere te boven: ende daerom is hy bequaem om sterckelijck te verdrooghen, als Galenus betuyght.

De bladeren, ionge scheutkens, vruchten ende sap van den Myrtus zijn allegader tsamentreckende van krachten, soo wel van buyten opgeleyt, als binnen den lijve genomen: daerom zijn sy seer goedt ingegeven de ghene die bloetspouwen, braecken, over geven, oft niet de pisse quijt worden: want sy stoppen alle bloetgangh, ende desgelijcks oock de onmatighe maendtstonden, de sinckinge, ende soo wel de roode als de witte vloeden van de vrouwen, sonderlingen als sy sitten in het water, daer dese bladeren ende vruchten in ghesoden zijn gheweest: in der selver voeghen, oft alleen, alsmen ons daer mede wasschet, stelpen sy de speenen oft anbeyen die te seer vloeden.

De selve besiekens ende bladeren zijn oock seer goet gebruyckt tegen den loop des buycks, ende het roodtmelizoen.

Sy ghenesen oock ende versoeten de smertinge ende knaginge van de sweerende oft verzeerde Nieren ende Blase.

De selve bladeren ende besien met Meel van Gersten-Mout vermengt ende opgeleyt, versoeten ende genesen de verhittinge, geswillen ende sweringhen die aen de oogen komen: ende sy worden seer nuttelijck geleyt op alle eerstbeginnende ontstekingen ende geswillen: ende men prijstse seer om te ghenesen de versche pijne van de gene die door eenighen val, slagh oft ander gewelt gequetst zijn, oft hun selven verreyckt hebben, mits dat sy iet boven hun macht hebben willen heffen oft draghen.

De selve bezien ende bladeren zijn oock goedt om de weecke ende vochte maghe te helpen.

De drooge vruchten ende bladeren zijn bequaem om de pisse te doen rijsen: maer als sy groen ende versch zijn, dan is daer een overtollige ende schadelijcke vochtigheydt by.

Water, daer de Myrtus bladeren ende besien in gesoden zijn, maeckt de leden vast ende sterck, die gebroken oft uyt haer lidtmaten geweest zijn, als sy daer mede gewasschen worden; al is ’t saecke dat sy in langen tijdt niet en hebben konnen heelen.

Wijn, daer de selve Myrtus besien ende bladeren in gesoden zijn, is goet om de sweeringen ende zeeren van de uytwendige leden te ghenesen, alsmense daer mede wascht.

‘Tselve saedt van Myrtus, ende oock het loof, in Water oft Wijn ghesoden, neemt alle placken, sproeten ende onsuyverheydt van de huyt wegh: maeckt het hayr swart, ende belet het uytvallen des selfs; het gheneest de loopende gaten van ’t hooft; ende doet de schellen vergaen, alsmen ’t hooft dickwijls daer mede waschet.

Wt de groene besiekens wordt een sap getrocken oft gedouwt, ’t welck gedrooght wordt ende bewaert, om tegen alle de voorbeschreven ghebreken ende qualen te gebruycken. Men douwt oft treckt oock uyt de Myrtus bladeren een sap, mits daer ouden Wijn oft regen-water over gietende: maer dat sap moet versch ghebruyckt worden: want ghedrooght zijnde bederft het oft vermeluwet haest, ende verliest sijn krachten, als Dioscorides betuyght.

Den Aenwas van den Myrtus, die wy Myrtidanum noemen, is meer verdroogende dan de Myrtus selve, ende treckt sterckelijcker tsamen. Sommige stooten dien Aenwas, ende kneeden hem met wrangen Wijn, ende maecken daer koeckskens van’de welcke vermengt zijnde by alle ceroenen, (1212) plaesteren ende oock stovingen oft badingen ende andere dingen, daer eenige tsamentreckinge in van noode is, veel krachtigher in ’t wercken zijn dan de bladeren ende saden oft vruchten selve.

Den Wijn, diemen uyt de rijpste swarte Myrtus-besie douwt, ende den anderen, die van de gestooten besien ende bladeren met Most ghemaeckt wordt, heeft oock de selve oft dierghelijcke krachten om alle de voorseyde sieckten ende ghebreken te ghenesen.

BIIVOEGHSEL.

Om de schoonigheydt ende goeden reuck van haer altijdtgroene bladeren worden de Myrtus-boomen veel gheacht in alle heete landen, om daer prieelen ende andere hofwercken ende oock kranssen van te maecken, die ‘swinters ende ‘somers te vinden zijn, al is ’t datse alhier de kouwe niet en konnen verdraghen. Dan nae de voorseyde verscheydentheydt der bladeren wordt den eenen Myrtus Grooten oft Groven Myrtus gheheeten, ende den anderen Kleynen oft Edelen Myrtus. In ’t Rijck van Napels, in Candien, in Sicilien ende andere daer by gheleghen Eylanden vindtmen veele soorten daer van. In Vranckrijck heeten sy alle Myrtus ende Meurte; in Italien Myrto, Mortino ende Mortella; in Hooghduytschlandt Myrtus baum. Den naem Myrtus oft Myrsine komt, om dat de besien wat nae de Myrrhe riecken: ende om dat de bladeren eenen bitteren smaeck hebben, nae de Myrrhe oock wat treckende. Den ouden Cato vermaent dry soorten van Myrtus, te weten een swarte, Myrtus nigra; een Witte, Myrtus alba; ende een die hy Myrtus coniugalis noemt: ende Plinius schrijft van een Tam ende een Wildt gheslacht: de welcke beyde in andere soorten, sommighe met smalle sommighe met breede bladeren wederom verdeylt worden. Dan Clusius heeft daer de volghende soorten van beschreven, seggende datter noch veel meer souden moghen komen door het verplanten ende saeyen.

1. Tammen Spaenschen Myrtus met breede bladeren, in ’t Latijn Myrtus Baetica latifolia domestica, heeft tamelijcken dicke tacken, bewassen met twee rijen van bladeren, die groot zijn, bijnae als die van den Arbutus, Tinus oft Laurier met smalle bladeren, wat bleecker groen van verwe, welrieckende. Dese soorte wast in Granaden.

Veranderinghe. Een ander bijnae dierghelijcke soorte heeft wat kleyner ende dichter by een ghevoeghde bladeren.

2. Anderen Vremden Spaenschen Myrtus met breede bladeren, in ’t Latijn Myrtus Baetica

latifolia exotica, oock in Spaegnien Arrayhan Morisco maior ghenoemt als de voorgaende, schiet hoogher op, ende gheeft uyt haer wortel veele dicke by een ghevoeghde, dicke stijve tacken, bewassen met bladeren als die van de voorgaende smalste soorte, maer soo dicht by een groeyen, dat de steelkens, daer sy aen rusten, malkanderen bijnae ghenaecken, somtijdts met twee, maer meest met dry rijen gheschickt, seer aenghenaem van reuck: de bloemen zijn wit, vijfbladigh, bijnae als de Kriecke-bloemen, vol witte draeykens, goedt van reuck: daer nae volghen de vruchten, wat langher dan d’andere (oft flesch-ghewijs, als andere segghen) eerst groen, daer nae wat peersch, ten laetsten swart, wijnigh, goedt van smaeck, witte kromme saden inhoudende.

3. Spaenschen Tammen Myrtus met smalle bladeren, in ’t Latijn Myrtus Baetica angustifolia exotica; is oock dicht met bladeren bewassen als den voorgaenden; maer die bladeren zijn kleyner, smaller ende bruyner groen: de vrucht is grooter ende ronder dan de voorgaende: maer de saden kleyner. Dit is Arrayhan Morisco menor van Spaegnien gheheeten. Dan alle dry soorten zijn van veele Myrtus Mauritanica gheheeten, van andere Myrtus Laurea Clusij ende Myrtus Exotica Plinij.

4. Spaenschen Wilden Myrtus met smalle bladers, in Spaegnien eyghentlijck Myrta oft Arrayhan gheheeten, in ’t Latijn Myrtus Baetica silvestris, schiet recht op met sijn breuckighe tacken: ende heeft bladers soo groot als die van de voorgaende soorte, oock spitsch, in twee rijen ghevoeght, doch niet dicht by een, bruyn, goedt van reuck: de bloeme is als die van de andere; de vrucht is rondt, op langhe steelkens overvloedighlijck voortkomende, eerst groen, daer nae wit, ten laetsten swart, wijnigh, aenghenaem van smaeck, met eenighe tsamentreckinghe. Desen Myrtus beslaet in Spaegnien veel landts, ende heeft omtrent het water grooter, groener, maer elders schraeler ende bijnae bleecke bladeren. Dit soude de Myrtus Tarentina wel mogen wesen van Plinius oneyghentlijck Oxymyrsine, Chamaemyrsine ende Acaron gheheeten.

5. Tammen Myrtus met witte vruchten, in ’t Latijn Myrtus domestica fructu albo, wast tamelijcken hoogh, met sijn menighvuldighe teere roodtachtighe tackskens ende dichte bladeren, die kleyner ende oock smaller ende spitscher zijn, dan die van eenighen anderen Myrtus, soet van reuck: de bloem is als die van d’ander: de vrucht is eerst groen, ende wordt ten laetsten wit, ende blijft soo, als sy rijp is.

Veranderinghe. Van dit gheslacht isser noch een ander soorte, in alles veel teerer, kleyner, ende noch smaller van bladeren. Beyde dese soorten moghen Witten Myrtus, in ’t Latijn Candida Myrtus heeten.

Alle dese soorten zijn in Nederlandt in de hoven van sommighe Cruydt-beminners voortghekomen van ’t saedt dat Clusius hier ghebroght oft overghesonden heeft: doch de vijfde soorte aerdt hier te lande wel best. Dan in de hoven van Nederlandt zijnder noch andere soorten, die den selven Clusius oock beschrijft.

1. De eerste noemt hy Myrtus met brede bladeren, Myrtus latifolia in ’t Latijn wiens bladeren groot zijn, doch niet soo groot als die van de voorbeschreven eerste soorte, groen, niet seer dicht, ende in twee rijen aen de tackskens wassende. Dese magh Myrtus Romana heeten ende Conigula Myrtus; want sy is uyt Italien hier te lande ghebroght. Plinius seydt dat dien Myrtus wel ses rijen van bladeren heeft.

2. Een ander soorte is wat kleyner, ende heeft somtijdts schooner ende groener bladeren, somtijdts bleecker ende vaeler. Ende dese wordt van sommighe Middelbaeren Myrtus genoemt, in ’t Latijn Myrtus media; ende en is niet onghelijck de vierde voorgaende soorte: dan haer rancken zijn min bruyn ende bijnae bleeck: de vrucht is langhworpigher.

3. De derde soorte is den Kleynen ghemeynen Myrtus, in ’t Latijn Myrtus minos vulgaris; in ’t Fransoys Myrte petit commun, in ’t Italiaensch Mirto minore, oft alleen Mortella; in ’t Enghelsch Littel Mirttree. Dese aerdt noch beeter hier te lande dan de Kleyne Spaensche soorte; ende is van sommighe oock voor Myrtus Tarentina ghehouden gheweest: dan hy schijnt de Myrtus Aegyptia Theophrasti eer te wesen, seydt Clusius. Haer bladeren zijn spitscher dan de voorgaende, kleyner, somtijdts groener ende blijer, somtijdts bleecker ende droever van verw: ende staen dichter by een, in twee oft dry reken oft rijen aen de tackskens ghevoeght.

Alle de soorten van Myrtus behouden haer bladeren des winters; ende dienen meest alle om daer haghen, tuynen ende prieelen van te maecken: dan hoe sy meer gheschoren worden; hoe sy min bloemen ende vruchten draghen, selfs in de heetste landen.

Myrtus met dobbele bloemen, in’t Latijn Myrtus pleno flore, is een soorte van Edelen oft Kleynen Myrtus, die gemeynlijck meer bladeren in sijn bloemen heeft dan den groven.

Myrtus met roode bloemen, in ’t Latijn Myrtus rubro flore, wordt soo, alsmen den Myrtus op den Wilden Granaetboom intet, segghen de Siciliaenen: hoe wel dat wijse noyt hoogher roodt dan bleeck oft lijfverwigh ghesien hebben.

Myrtus met geele bloemen, in ’t Latijn Myrtus luteo flore, in sommighe boecken van de Landtwinninge vermaent, is ons oock onbekent. Dan daer is een soorte van half Myrtus, half Cistus met geele bloemen, die Clusius aldus beschrijft. Myrto-Cistus Pennaei, van den wijtvermaerden Thomas Penneus aen my gesonden, wast in Marocken, ende is een heester van vier oft vijf voeten hoogh, met een rouwe, seer oneffene, ende gheknobbelde schorsse, die, als de tacken oudt zijn, dickwijls van selfs afvalt: de bladeren zijn als die van den Myrtus, oock rouw aen den rugghe, boven effen, in twee rijen, als de andere Myrtus oft Cistus bladeren aen de tacken ende sijd-tackskens wassende: de bloemen staen op de tsoppen van de tacken, ende zijn geel, van vijf langhworpighe bladerkens gemaeckt, in ’t midden veele draeykens hebbende: ende daernae volght een langhworpigh vijfhoeckigh knopken vol saedt. Dit heel ghewas is welrieckende, klam, ende met lijmachtighe vochtigheydt, als den Cistus beset.

Myrtillus is den naem van de Myrtus besien: dan Myrtillus officinarum Germaniarum zijn de Crakebesien.

Myrsine is een van de naemen van Geytenbladt.

Myrsinelaeon is een olie uyt de Myrtus baeyen ghedouwt, in oude tijden seer gebruyckelijck, ende in Sicilien wel te bekomen.

Bergh-Myrtus, in ’t Latijn Myrtus montana, is anders niet dan de Crakebesie oft Posselbesie: wiens groote soorte Myrtomalis oft Myrtomelis gheheeten wordt.

Wilden oft Scherpen Myrtus, in ’t Latijn ende Griecksch Myrtus silvestris seu acutia, Myrtacantha, Myrsine agria, ende anders Oxymyrsine gheheeten, is de Stekende Palm.

Brabandtschen Myrtus, in ’t Latijn Myrtus Brabantica, op ’t Griecksch Pseudomyrsine, is den Gagel.

Myrtifolia in ’t Latijn, oft Myrtopetalon in ’t Griecks, is de Smack oft Rhus: dan den naem Myrtopetalon wordt het Verckens Gras oock ghegheven; ende daer zijn verscheyden cruyden diemen Rhus myrtifolia noemt.

Myrtoïdes is de Maeghedepalm.

Myrraria, Myrtites ende Myrsinites zijn naemen van een soorte van Wolfs-melck oft Tithymalen Wijfken, nae de gedaente der bladeren het Myrtus-loof ghelijckende.

Mytenboom is oock anders niet dan Gagel.

Avacaria is een boomken als Myrtus, in Oost-Indien wassende, ende daerom elders beschreven.

Myrtus sal goede ende groote vruchten voortbrenghen, is ’t dat ghy daer eenighen Rooselaer oft Olijfboom by plant; dan de besien in een vat ghedaen, ende wel vast toeghestopt, blijven langh haer groenigheydt behouden: sommighe seggen, dat het beter is datmen die met kleyne tackskens wegh legge. Is ’t dat ghy den Myrtus dickwijls met lauw water bespraeydt, hy sal vruchten sonder steelkens voortbrenghen: sulcks als is de soorte die Theophrastus Myrsine apyrenos hiet. Myrtus magh gegriffet worden op een ander van sijn geslacht, te weten de witte op de swarte, ende de swarte op den Appelboom, Mispelboom oft Granaet-appelboom, hoe wel dat Plutarchus seydt, dat hy door langh inten in eenen Granaetboom verkeert.

Voorts soo vindtmen somtijdts in de Lente aen de Myrtus boomkens een aenwassende overvloedigheydt, als een medesoorte van Scharlaecken greyn, soo groot als een Linse, daer een levende beestken in een blaesken schuylende in besloten is, als Clusius aenmerckt ende aengheteeckent heeft.

Noch van de krachten.

Al is ’t saecke dat den Myrtus eenige verwarminghe in heeft, nochtans soo wordt hy eygentlijck ghehouden voor droogh tot in den derden graed ende koudt in den eersten: daerom heeft hy wonderlijcke krachten om het gantsche lichaem, soo wel van binnen als van buyten ghebruyckt, te verstercken, ende alle overvloedighe vochtigheden op te drooghen, (1213) ende alle sinckinghen te beletten. Om dieswille prees Avicenna den Syroop van de Myrtus bezien soo seer teghen alle ghebreken van de borst ende longeren; ende andere prijsen den selven teghen alle vloeden ende loopen des buycks. Andere distilleren een water van de vruchten, andere alleen van de bloemen; ’t welck seer goedt is om ’t hert te verquicken, ende de herssenen te verstercken. De Olie van de selve ghemaeckt, heeft oock de selve eyghentheydt; in sonderheydt om de zenuwen ende de maghe te verstercken. Andere sieden de drooghe vruchten, ende oock de bladeren, oft oock het saedt alleen in Wijn, ende daermede genesen sy de dragende ende loopende etterachtighe ooren, daer in ghedruypt. Den selven Wijn voor de maeltijdt gedroncken, belet de dronckenschap. Dien Wijn wordt ghedaen by de stovinghen die men leydt op de ghebroken beenders. Groene Myrtus bladeren in Wijn ghesoden ende op de wonden gheleyt als een plaester, heelen die. De selve alleen ghestooten, zijn goedt gheleyt op de vochtighe sweringhen, ende op alle leden daer eenige overvloedigheden op vallen, met Olie van Roosen oft andere dierghelijcke olie vermenght, zijn goedt tot de voortsetende sweeringhen, wildt vier, omloop, alle verhittinge van de schamelheydt, ende van den eers, ende andere diergelijcke leden.

De bladeren van den Myrtus ghedrooght, ghenesen de sweerende nagels van de handen ende voeten, ende bedwinghen het sweet, alsmen ’t lichaem daer mede bestrijckt.

Asschen van de bladeren ghebrandt, tot dat het heel wit is, vermagh al dat Tutia oft Spodium doet; maer is sonderlinghen goedt teghen de verbrandtheydt, met Wasch vermenght.

Myrtus bezien ghegeten, verstercken ’t herte, ende ghenesen de hertkloppinghe. De voghelen, die daer van eten, worden voor ghesonder ghehouden: immers zijn lieflijcker van smaeck.

Dit sap van Myrtus bezien ghedrooght, is goedt teghen de steken ende beten van de Scorpioenen ende quaede Spinnekoppen.

Myrtus saedt magh in stede van Peper ghebruyckt worden; ende men maeckt daer een sause van, seer goedt om de slappe maghe te stercken, ’t roodtmelizoen ende alle vloeden te stelpen.

Eenen rinck van Myrtus bladeren om den hertvingher ghedaen, doet de apostumen onder d’oxelen vergaen, soo men seydt.

De Myrtus bladeren dienen in Italien, Slavonijen ende elders, om het leder te bereyden, oft te touwen, in stede van Rint.

Dan de bezien worden ghebruyckt om daer Azuur oft blauw mede te verwen ende te schilderen.

HET XI. KAPITTEL.

Van Mirt. (Myrtus communis en variëteiten)

Geslachten.

Myrtus boompjes zijn verschillend van gedaante want soms zijn ze grover en groter van bladeren, soms kleiner en ijler. De vruchten van sommige zijn witachtig en van sommige zwart. Deze zullen we alle tezamen in het algemeen beschrijven en tot meerder voldoening de schilderij van drie verschillende soorten voor ogen stellen.

Gedaante.

Myrtus is eigenlijk een niet zeer grote heester, maar door teelt en naarstigheid wordt het soms als een klein boompje en heeft vele taaie, buigzame takjes of twijgen die met een roodachtige schors bekleed zijn en daaraan groeien effen, gladde en blinkende bladeren die wat breedachtig en voor spits zijn en aan de ene soort klein en aan de ander groter die van gedaante op de bladeren van maagdenpalm vrijwel gelijk, aan de derde soort zijn ze middelmatig en tussen de grote en kleine gesteld, dan aan sommige soorten staan die bladeren veel dichter bijeen en bezetten de steeltjes veel meer, aan sommige soorten staan de bladeren (1210) ver vaneen en zijn niet zo dicht aan de steeltjes gevoegd, tussen de bladeren komen de bloemen voort, wit van kleur met ettelijke witte draadjes binnenin versiert. Daarna volgen de vruchten, dat zijn langachtige besjes die van kleur bij sommige zwart en bij sommige witachtig zijn waarin vele kleine witte zaadjes liggen en dan zijn de bladeren ook bleker groen dan die van diegene die zwarte bessen dragen. Sommige zoals die in het wild groeien hebben kleiner bessen en sommige hebben er veel groter en die worden in de hoven onderhouden.

Al deze soorten van Myrtus zijn lieflijk en aangenaam van reuk en zowel in bladeren als in bloemen en het water dat er uit doch vooral van de bloemen door de kracht van het vuur getrokken of gedistilleerd wordt is veel geacht en gezocht vanwege zijn lieflijke reuk.

Omtrent de takjes en stammetjes van al deze soorten van Myrtus wordt soms een knobbelachtige uitwas gevonden die de takjes als een hand omvatten en rondom begrijpen, anders die van kleur heel gelijk.

Plaats.

Myrtus groeit zeer graag omtrent de oever van de zee, aan de kanten van de meren, poelen, staande en lopende wateren en in de dalen of dalen van de bergen, het aardt zeer goed en weelderig in de hoven en boomgaarden en wordt groter en mooier door teelt en naarstigheid, maar hij haat en vliet de koude gewesten en die aan de Noordenwind onderworpen zijn en groeit niet graag op de bergen en daarom ziet men hem in de warme landen veel beter, gemakkelijk en overvloediger groeien. Maar hier te lande en in Hoogduitsland en in alle andere koude en harde gewesten wil hij niet aarden al wordt hij in de hoven gezet en onderhouden, tenzij dat men hem in mandjes plant en ’s winters met grote naarstigheid bewaart en in kelders of in lauwe plaatsen stelt en van koude wacht want ander zou hij door de strengheid van deze lucht vergaan en sterven.

Tijd.

In hete landen daar Myrtus vanzelf voortkomt en graag groeit daar bloeit hij met de rozen, te weten in juni en juli en zijn vrucht wordt in de herfst rijp. Maar elders daar hij niet graag groeit of geplant is daar bloeit hij zeer laat en kan er nimmermeer volkomen vruchten of rijp zaad leveren.

Naam.

Myrus wordt in het Grieks Myrsine genoemd, in het Latijn Myrtus, in het Arabisch alas, in het Italiaans myrto, in het Spaans arrayhan, in het Portugees murta en murtella en in meest alle andere talen is hij ook Myrtus genoemd en met die naam is hij hier te lande en in de apotheken bekend.

Die soort van Myrtus die kleine en tere bladeren heeft is van Plinius Myrtus Tarentina genoemd, maar de andere die heel dicht met bladeren aan hun takje bezet en begroeid is noemt hij Myrtis exotica, dat is buitenlandse of vreemde Myrtus. Myrtus wiens bessen zwart zijn wordt Nigra Myrtus, dat is zwarte Myrtus, genoemd en die met witachtige vruchten noemt hij witte Myrtus, in het Latijn Myrtus candida. Voorts ook de Myrtus die in de hoven of boomgaarden onderhouden wordt is tamme Myrtus, in het Latijn Myrtus sativa, genoemd, maar diegene die vanzelf in het wild groeit heet Myrtus silvestris of wilde Myrtus. Dezelfde Plinius vermaant noch van ettelijke andere soorten van Myrtus, te weten van Myrtus Patricia, Myrtus Plebeia en Myrtus Coniugalis, dan hij en verklaart niet hoedanig die mogen wezen. Hij rekent de Oxymirsine (die we stekende palm noemen) ook onder de soorten van Myrtus, hoewel dat die geen medesoort van Myrtus is, maar een stekelig of doornachtig gewas zoals we elders betonen.

De uitwas of aanwas die om en aan de takjes van Myrtus groeien wordt in het Latijn Myrtidanum en in het Grieks Myrtidanon genoemd. Nochtans noemt Plinius in het 16^de kapittel van het 14^de boek de wijn die uit de bessen van de wilde Myrtus geduwd wordt Myrtidanum, immers indien zijn boeken op die plaats niet bedorven of slecht geschreven zijn. (1211) Want Dioscorides en insgelijks ook Sotion in zijn Geoponica verhalen dat men uit de rijpste zwarte bessen van Myrtus een wijn plag te persen, maar die wijn noemen ze Myrtites oenos, dat is Vinum Myrteum, Myrtus wijn of Vinum Myrtites. Men maakt ook noch een andere wijn van Myrtus, te weten als men zijn vruchten met de bladeren stoot en in nieuwe wijn of most laat weken en zodanige wijn wordt Myrsinite Vinum en in het Grieks Myrsinites oenos genoemd zoals dezelfde Dioscorides betuigt. Maar geen van beide deze soorten van Myrtus wijn is van iemand van de Grieken Myrtidanon genoemd geweest.

Voorts zo was de Myrtus in oude tijden van de heidenen aan de godin Venus toegeëigend of toegewijd en daarom zegt Plinius in het 29^ste van zijn 15^de boek: ‘Daar is een oud altaar te Rome van de godin Venus Myrtea die men tegenwoordig Murtea noemt’.

Aard, kracht en werking.

Myrtus is van verschillende en tegen elkaar strijdende delen of substanties gemaakt, dan de aardachtige koude stof gaat in die alle andere te boven en daarom is hij geschikt om sterk te verdrogen, als Galenus betuigt.

De bladeren, jonge scheutjes, vruchten en sap van Myrtus zijn allen tezamen trekkend van krachten en zowel van buiten opgelegd als binnen het lijf genomen en daarom zijn ze zeer goed ingegeven diegene die bloedspouwen, braken, overgeven of de plas niet kwijt worden want ze stoppen alle bloedgang en insgelijks ook de onmatige maandstonden, de zinkingen en zowel de rode als de witte vloeden van de vrouwen en vooral als ze in het water zitten daar deze bladeren en vruchten in gekookt zijn geweest en op dezelfde manier of alleen als men ons daarmee wast stelpen ze de spenen of aambeien die te zeer vloeien.

Dezelfde besjes en bladeren zijn ook zeer goed gebruikt tegen de loop van de buik en rode loop.

Ze genezen ook en verzoeten de smart en knaging van de zwerende of bezeerde nieren en blaas.

Die bladeren en bessen met meel van gerstemout vermengt en opgelegd verzoeten en genezen de verhitting, gezwellen en zweren die aan de ogen komen en ze worden zeer nuttig gelegd op alle net beginnende ontstekingen en gezwellen en men prijst ze zeer om de verse pijn van diegene te genezen die door enige val, slag of ander geweld gekwetst zijn of zichzelf verrekt hebben omdat ze iets boven hun macht hebben willen heffen of dragen.

Die bessen en bladeren zijn ook goed om de weke en vochtige maag te helpen.

De droge vruchten en bladeren zijn geschikt om de plas te laten rijzen, maar als ze groen en vers zijn dan is er een overtollige en schadelijke vochtigheid bij.

Water daar Myrtus bladeren en bessen in gekookt zijn maakt de leden vast en sterk die gebroken of uit hun ledematen geweest zijn als ze daarmee gewassen worden al is het zo dat ze in lange tijd niet konden helen.

Wijn daar die Myrtus bessen en bladeren in gekookt zijn is goed om de zweren en zeren van de uitwendige leden te genezen, als men ze daarmee wast.

Hetzelfde zaad van Myrtus en ook het loof in water of wijn gekookt neemt alle plekken, sproeten en onzuiverheid van de huid weg, maakt het haar zwart en belet het uitvallen er van, het geneest de lopende gaten van het hoofd en laat de schellen vergaan als men het hoofd dikwijls daarmee wast.

Uit de groene besjes wordt een sap getrokken of geduwd wat gedroogd wordt en bewaard om tegen alle voorbeschreven gebreken en kwalen te gebruiken. Men duwt of trekt ook uit de Myrtus bladeren een sap mits er oude wijn of regenwater over te gieten, maar dat sap moet vers gebruikt worden want als het gedroogd is bederft het of vermolmt gauw en verliest zijn krachten, als Dioscorides betuigt.

De aanwas van Myrtus die we Myrtidanum noemen is meer verdrogend dan Myrtus zelf en trekt sterker tezamen. Sommige stoten die aanwas en kneden hem met wrange wijn en maken er koekjes van die vermengd worden bij alle zalven, (1212) pleisters en ook stoving of baden en andere dingen daar enige tezamen trekking in nodig is die veel krachtiger in het werken zijn dan de bladeren en zaden of vruchten zelf.

De wijn die men uit de rijpste zwarte Myrtusbes duwt en de andere die van de gestoten bessen en bladeren met most gemaakt wordt heeft ook dezelfde of diergelijke krachten om alle voor vermelde ziekten en gebreken te genezen.

BIJVOEGING.

Vanwege de mooiheid en goede reuk van haar altijdgroene bladeren worden de Myrtus bomen in alle hete landen veel geacht om er priëlen en andere hofwerken en ook kransen van te maken die ‘s winters en zomers te vinden zijn al is het dat ze alhier de koude niet kunnen verdragen. Dan naar de voor vermelde verscheidenheid van de bladeren wordt de ene Myrtus grote of grove Myrtus genoemd en de andere kleine of edele Myrtus. In het rijk van Napels, in Kreta, in Sicilië en andere daarbij gelegen eilanden vindt men vele soorten er van. In Frankrijk heten ze alle Myrtus en meurte, in Italië myrto, mortina en mortella, in Hoogduitsland Myrtus baum. De naam Myrtus of Myrsine komt omdat de bessen wat naar Myrrhe ruiken en omdat de bladeren een bittere smaak hebben en ook wat naar Myrrhe trekken. De oude Cato vermaant drie soorten van Myrtus, te weten een zwarte, Myrtus nigra, een witte, Myrtus alba en een die hij Myrtus coniugalis noemt en Plinius schrijft van een tamme en een wild geslacht die beide in andere soorten en sommige met smalle en sommige met brede bladeren wederom verdeeld worden. Dan Clusius heeft er de volgende soorten van beschreven en zegt dat er noch veel meer zouden mogen komen door het verplanten en zaaien.

1. Tamme Spaanse Myrtus met brede bladeren, in het Latijn Myrtus Baetica latifolia domestica, heeft tamelijk dikke takken die begroeid zijn met twee rijen van bladeren die groot zijn en bijna als die van Arbutus, Tinus of laurier met smalle bladeren, wat bleker groen van kleur en welriekend. Deze soort groeit in Granada.

Verandering. Een andere bijna diergelijke soort heeft wat kleiner en dichter bijeen gevoegde bladeren.

2. Andere vreemde Spaanse Myrtus met brede bladeren, in het Latijn Myrtus Baetica

latifolia exotica die ook in Spanje arrayhan morisco major genoemd wordt zoals de voorgaande, schiet hoger op en geeft uit zijn wortel vele dikke bijeen gevoegde, dikke stijve takken die begroeid zijn met bladeren als die van de voorgaande smalste soort, maar groeien zo dicht bijeen dat de steeltjes daar ze aan rusten elkaar bijna raken en soms met twee, maar meest met drie rijen geschikt zijn en zeer aangenaam van reuk, de bloemen zijn wit, vijfbladig en bijna als de kriekbloemen, vol witte draadjes en goed van reuk en daarna volgen de vruchten die wat langer zijn dan de andere (of flesvormig, als andere zeggen) eerst groen en daarna wat paars en tenslotte zwart, wijnachtig en goed van smaak die witte kromme zaden bevatten.

3. Spaanse tamme Myrtus met smalle bladeren, in het Latijn Myrtus Baetica angustifolia exotica, is ook dicht met bladeren begroeid zoals de voorgaande, maar die bladeren zijn kleiner, smaller en bruiner groen, de vrucht is groter en ronder dan de voorgaande, maar de zaden kleiner. Dit is arrayhan morisco menor van Spanje. Dan alle drie soorten zijn van velen Myrtus Mauritanica genoemd en van andere Myrtus Laurea Clusij en Myrtus Exotica Plinij.

4. Spaanse wilde Myrtus met smalle bladeren heet in Spanje eigenlijk Myrta of arrayhan en in het Latijn Myrtus Baetica silvestris, schiet rechtop met zijn breukbare takken en heeft bladeren zo groot als die van de voorgaande soort, ook spits en in twee rijen gevoegd, doch niet dicht bijeen, bruin en goed van reuk, de bloem is als die van de andere en de vrucht is rond die op lange steeltjes overvloedig voortkomt en eerst groen en daarna wit en tenslotte zwart, wijnachtig en aangenaam van smaak met enige tezamen trekking. Deze Myrtus beslaat in Spanje veel land en heeft omtrent het water groter, groener, maar elders schraler en bijna bleke bladeren. Dit zou wel de Myrtus Tarentina mogen wezen die van Plinius oneigenlijk Oxymyrsine, Chamaemyrsine en Acaron genoemd is.

5. Tamme Myrtus met witte vruchten, in het Latijn Myrtus domestica fructu albo, groeit tamelijk hoog met zijn menigvuldige tere roodachtige takjes en dichte bladeren die kleiner en ook smaller en spitser zijn dan die van enige andere Myrtus en zoet van reuk, de bloem is als die van de andere, de vrucht is eerst groen en wordt tenslotte wit en blijft zo als ze rijp is.

Verandering. Van dit geslacht is er noch een andere soort die in alles veel teerder, kleiner en noch smaller van bladeren is. Beide deze soorten mogen witte Myrtus en in het Latijn Candida Myrtus heten.

Al deze soorten zijn in Nederland in de hoven van sommige kruidbeminnaars voortgekomen van het zaad dat Clusius hier gebracht of overgezonden heeft, doch de vijfde soort aardt hier te lande wel best. Dan in de hoven van Nederland zijn er noch andere soorten die dezelfde Clusius ook beschrijft.

1. De eerste noemt hij Myrtus met brede bladeren, Myrtus latifolia in het Latijn, wiens bladeren groot zijn, doch niet zo groot als die van de voorbeschreven eerste soort, groen en niet zeer dicht die in twee rijen aan de takjes groeien. Deze mag Myrtus Romana heten en Conigula Myrtus want ze is uit Italië hier te lande gebracht. Plinius zegt dat die Myrtus wel zes rijen van bladeren heeft.

2. Een andere soort is wat kleiner en heeft soms mooier en groener bladeren, soms bleker en valer. En deze wordt van sommige middelbare Myrtus genoemd, in het Latijn Myrtus media, en lijkt veel op de vierde voorgaande soort, dan haar ranken zijn minder bruin en bijna bleek, de vrucht is langwerpiger.

3. De derde soort is de kleine gewone Myrtus, in het Latijn Myrtus minos vulgaris en in het Frans myrte petit commun, in het Italiaans mirto minore of alleen mortella, in het Enghels littel mirttree. Deze aardt noch beter hier te lande dan de kleine Spaanse soort en is van sommige ook voor Myrtus Tarentina gehouden geweest, dan het schijnt eerder de Myrtus Aegyptia Theophrasti te wezen, zegt Clusius. Haar bladeren zijn spitser dan de voorgaande, kleiner en soms groener en blijer, soms bleker en droever van kleur en staan dichter bijeen in twee of drie streken of rijen aan de takjes gevoegd.

Alle soorten van Myrtus behouden hun bladeren ‘s winters en dienen meest alle om er hagen, tuinen en priëlen van te maken, dan hoe meer ze geschoren worden hoe ze minder bloemen en vruchten dragen en zelfs in de heetste landen.

Myrtus met dubbele bloemen, in het Latijn Myrtus pleno flore, is een soort van edele of kleine Myrtus die gewoonlijk meer bladeren in zijn bloemen heeft dan de grove.

Myrtus met rode bloemen, in het Latijn Myrtus rubro flore, wordt zo als men Myrtus op de wilde granaatboom ent, zeggen de Sicilianen, hoewel dat wij het nooit dieper rood dan bleek of vleeskleurig gezien hebben.

Myrtus met gele bloemen, in het Latijn Myrtus luteo flore, is in sommige boeken van de landwinning vermaand en is ons ook onbekend. Dan er is een soort van half Myrtus, half Cistus met gele bloemen die Clusius aldus beschrijft. Myrto-Cistus Pennaei is van de wijdvermaarde Thomas Penneus aan mij gezonden en groeit in Marokko en is een heester van honderd twi9ntig of honderd vijftig cm hoog met een ruwe, zeer oneffen en geknobbelde schors die als de takken oud zijn dikwijls vanzelf afvalt, de bladeren zijn als die van de Myrtus en ook ruw aan de rug, boven effen en in twee rijen zoals de andere Myrtus of Cistus bladeren aan de takken en zijtakjes groeien, de bloemen staan op de toppen van de takken en zijn geel en van vijf langwerpige bladertjes gemaakt die in het midden vele draadjes hebben en daarna volgt een langwerpig vijfhoekig knopje vol zaad. Dit gehele gewas is welriekend, klam en met lijmachtige vochtigheid zoals Cistus bezet.

Myrtillus is de naam van de Myrtus bessen, dan Myrtillus officinarum Germanianum zijn de krakebessen.

Myrsine is een van de namen van geitenblad.

Myrsinelaeon is een olie uit Myrtus bessen geduwd die in oude tijden zeer gebruikelijk was en in Sicilië goed te krijgen is.

Berg Myrtus, in het Latijn Myrtus montana, is niets anders dan de krakebes of posselbes wiens grote soort Myrtomalis of Myrtomelis genoemd wordt.

Wilde of scherpe Myrtus, in het Latijn en Grieks Myrtus silvestris seu acutia, Myrtacantha, Myrsine agria en anders Oxymyrsine genoemd is de stekende palm.

Brabantse Myrtus, in het Latijn Myrtus Brabantica en in het Grieks Pseudomyrsine, is de gagel.

Myrtifolia in het Latijn of Myrtopetalon in het Grieks is de sumach of Rhus, dan de naam Myrtopetalon wordt het varkensgras ook gegeven en er zijn verschillende kruiden die men Rhus myrtifolia noemt.

Myrtoïdes is de maagdenpalm.

Myrraria, Myrtites ende Myrsinites zijn namen van een soort van wolfsmelk of Tithymalus wijfje naar de gedaante die op bladeren van Myrtus loof lijken.

Mytenboom is ook niets anders dan gagel.

Avacaria is een boompje als Myrtus die in Oost-Indië groeit en daarom elders beschreven is.

Myrtus zal goede en grote vruchten voortbrengen als ge er enige roos of olijfboom bij plant, dan de bessen in een vat gedaan en goed vast toegestopt blijven lang hun groenheid behouden en sommige zeggen dat het beter is dat men die met kleine takjes weg legt. Is het dat ge de Myrtus dikwijls met lauw water besproeid zal hij vruchten zonder steeltjes voortbrengen zulks als is de soort die Theophrastus Myrsine apyrenos noemt. Myrtus mag geënt worden op een andere van zijn geslacht, te weten de witte op de zwarte en de zwarte op de appelboom, mispelboom of granaatappelboom, hoewel dat Plutarchus zegt dat het door lang enten in een granaatboom verandert.

Voorts zo vindt men soms in de lente aan de Myrtus boompjes een aanwassende overvloedigheid als een medesoort van scharlaken korrels die zo groot is als een lens daar een levend beestje in een blaasje schuilt in besloten is, als Clusius aangemerkt en aangetekend heeft.

Noch van de krachten.

Al is het zo dat Myrtus enige verwarming in zich heeft, nochtans wordt het eigenlijk voor droog tot in de derde graad en koud in de eersten gehouden en daarom heeft het wonderlijke krachten om het ganse lichaam, en zowel van binnen als van buiten gebruikt te versterken en alle overvloedige vochtigheden op te drogen (1213) en alle zinkingen te beletten. Daarom prees Avicenna de siroop van de Myrtus bessen zo zeer tegen alle gebreken van de borst en longen en andere prijzen het tegen alle vloeden en lopen van de buik. Andere distilleren een water van de vruchten en andere alleen van de bloemen wat zeer goed is om het hart te verkwikken en de hersens te versterken. De olie er van gemaakt heeft ook dezelfde eigenschap en vooral om de zenuwen en de maag te versterken. Andere koken de droge vruchten en ook de bladeren of ook het zaad alleen in wijn en daarmee genezen ze de dragende en lopende etterachtige oren, daarin gedrupt. Dezelfde wijn voor de maaltijd gedronken belet de dronkenschap. Die wijn wordt bij de stovingen gedaan die men op de gebroken beenderen legt. Groene Myrtus bladeren in wijn gekookt en op de wonden gelegd als een pleister helen die. Die alleen gestoten zijn goed gelegd op de vochtige zweren en op alle leden daar enige overvloedigheden op vallen en met olie van rozen of andere diergelijke olie vermengd zijn goed tot de voortsetende zweren, wild vuur, omloop, alle verhitting van de schaamstreek en van de aars en andere diergelijke leden.

De bladeren van Myrtus gedroogd genezen de zwerende nagels van de handen en voeten en bedwingen het zweet als men het lichaam daarmee bestrijkt.

As van de bladeren gebrand totdat het heel wit is kan al dat Tutia of Spodium doet, maar is bijzonder goed tegen de verbranding, met was vermengt.

Myrtus bessen gegeten versterken het hart en genezen de hartklopping. De vogels die er van eten worden voor gezonder gehouden, immers zijn lieflijker van smaak.

Dit sap van Myrtus bessen gedroogd is goed tegen de steken en beten van de schorpioenen en kwade spinnen.

Myrtus zaad mag in plaats van peper gebruikt worden en men maakt er een saus van die zeer goed is om de slappe maag te versterken, de rode loop en alle vloeden te stelpen.

Een ring van Myrtus bladeren om de hartvinger gedaan laat de blaren onder de oksels vergaan, zo men zegt.

De Myrtus bladeren dienen in Italië, Slovenië en elders om het leer te bereiden of te touwen in plaats van eikenbast

Dan de bessen worden gebruikt om er azuur of blauw mee te verven en te schilderen.