Stipa

HET IV. CAPITEL.

Van Biesachtigh Spartum.

Ghedaente.

De ander soorte van Spartum en is gheen heester, maer een cruydt dat van selfs wast; ’t welck uyt sijn wortel veele dunne biesachtighe bladeren gheeft, somtijdts anderhalven voet langh, oock taey, buyghsaem ende bequaem om vlechten, die met langheyt van tijden nochtans wat harder worden. Tusschen dese bladeren spruyten hoogher, langher ende dicker halmen als stoppelen, op haer tsop een aere bijnae ghelijck een Rietpluyme voortbrenghende, als sommighe soorten van Gras pleghen te draghen: ende daer in wast langhworpigh saedt. (1198) De wortelen zijn veselachtigh, ’s winters ende ‘somers overblijvende: de welcke seer haest ende lichtelijck voortsettende haer selven verre ende wijt verspreyden, dweers ende slim door een loopende ende gevlochten, ende soo een groote plaetse in d’aerde beslaende, ende somwijlen heele zooen van twee voeten oft meer in de ronde begrijpende.

Veranderinghe. Somtijdts wast dit cruydt veel grooter ende weeldigher dan het ghemeynlijck pleegh te wesen, ende dat nae de verscheydentheyt van den grondt daer het wast, oft nae den aerdt van de locht daer het onder is.

Plaetse.

Dit cruydt Spartum wast in veele plaetsen van Spaegnien, als Clusius betuyght; maer nochtans meest ende overvloedighste van Granaden tot de stadt Murcia toe; welck een groot ende langh reck van Spaegnien is. Men vindt het oock in ’t Rijck van Valentzen: dan daer wordt het grooter, ende komt weeldiger voort.

Naem.

Dese twee soorten van cruyden noemen wy het cruydt Spartum oft Biesachtigh Spartum; in ’t Latijn Spartum, Spartum herba, oft Spartum iuncifolium: want sy komen seer wel over een met de beschrijvinghe van het cruydt Spartum daer Plinius van vermaent in ‘t 11.capitel van sijn 19.boeck, met dusdanighe woorden daer af schrijvende: Dit cruydt, seydt hy, wast van selfs, ende en kan niet ghesaeyt oft gheplant worden. Ende is eyghentlijck een soorte van Biesen, die op dorren grondt wast, ende een miswas oft oncruydt van der aerden is: sulcks oock, dat het alleenlijck maer in een landt gevonden wordt; ende daer het wast, daer en kan het noch en wil gheen ander ghewas aerden. In Africken wast het oock wel somtijdts: maer dat is kleyn ende nergens toe nut. Dan dit, daer ick nu van spreeck, wast in een deel van Spaegnien omtrent Carthagena, ende daer beslaet ende bedeckt het gantsche bergen. Daer van maecken de landtlieden van die ghewesten hun matrassen ende bedden; de selve ghebruycken dat oock in stede van brandt-hout ende licht; selfs sy maecken daer schoenen ende andere kleederen voor de herders van: dan voor voedsel van de beesten en isser niet goets aen, ten waer alleen de ionghe ende teere tsoppekens, eer sy hardt gheworden zijn. Welcke teeckenen ghenoegshaem betoonen, dat dese cruyden, die wy voor Spartum cruydt beschreven hebben, het Spartum van Plinius ende van de ouders heel groote ghelijckenisse hebben, iae anders niet dan de selve en konnen wesen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dese Biesachtighe cruyden, die wy hier voor het cruydt Spartum beschreven hebben, en worden hedensdaeghs in gheenerhande ghebreken oft sieckten ghebruyckt: want haer krachten zijn onbekent. Dan men ghebruycktse in Spaegnien om daer matten, schudselen, Vijghkorven oft Rosijnkorven ende andere manden ende fraeye wercken van te vlechten: waer toe Plinius oock seydt dat het Spartum in sijne tijden dienstelijck was.

BIIVOEGHSEL.

De teghenwoordighe soorte van Spartum het cruydt zijn van Clusius eerst beschreven: daerom sullen wy hier by stellen ’t ghene hy daer noch meer van seydt, midtsgaders de beschrijvinghe van eenighe andere mede-soorten van de selve.

1. De eerste soorte noemt hy Spartum Plinii primum oft Spartum herba: ende dese heeft veele,dunne, biesachtighe, ende aen d’een sijde grijsachtigh, daer nae in een ghetrocken als ronde Biesen, hardt, maer buyghsaem, ende soo dicht in een ghesloten, datmen nauws gheen splete en siet. Tusschen dese bladeren spruyten halmen, wat langher dan de bladeren, draghende in ‘t beghinsel van den Somer een kleyne wolachtighe oft aerachtighe rietpluyme als de andere soorten van Gras: ende daer nae volghen langhworpighe zaden, als die van Gras. De wortelen zijn veselachtigh, langhlevende, ende seer veele sijd-scheuten uytspreydende, ende dit gewas wonderlijcken seer vermenighvuldighende. Dese soorte wast in Spaegnien; ende beslaet een groot deel van dat landt; ende nae dit gewas is de stadt van Carthagena in ’t Latijn van sommighe Spartaria toeghenoemt geweest, ende de Spaegniaerts maecken daer matten, korven, manden, tauwen ende koorden van, ende oock, als het gheweyckt is, ende bereydt is als Vlas, maecken sy daer schoenen van die sy Alpergates noemen. Het is het oprecht Spartum Latioorum; want de Italaenschen Brem, voren beschreven, is het Spartum Graecorum, oft Spartum Dioscoridis. Lobel noemt het Spartum Plinii & Clusii, nae de Proventzaelschen naem Spaenschen Elpho, in ’t Spaensch Esparto. Dan den Spaenschen Elpho, soo t’Antwerpen ghenoemt, in ’t Latijn Elepho Hispanica, van den selven Lobel elders vermaent, schijnt wat kleyner te wesen.

2. Tweede Biesachtigh Spartum, in ’t Latijn Spartum herba secundum, bloeyt vroeger dan het voorgaende: (1199) ende is taeye ende onbequaemer om te vlechten; maer dient alleen om de matrassen te vullen diemen onder de bedden leydt, de welcke wy hier te lande met stroo plaghen te vullen; want dese biesachtighe bladeren zijn veel slapper ende sachter: ende de rietpluym is kort, in een velleken oft stoofken besloten, sulck alsmen aen de Narcissen ende andere bloemen siet. Dese soorte heet in Spaegnien Albardia, om dat sy de sadels, albardas ghenoemt, daer mede vullen. Lobel noemtse Spartum Plinii & Clusii alterum in ’t Latijn.

3. Derde Biesachtigh Spartum, oft Spartum van de Noordsche Zee, hier Helm gheheeten oft Halm, wast in de Zeebergen oft Duynen van Vranckrijck, Vlaenderen, Zeelandt ende Hollandt. Clusius noemt het Spartum herba tertium oft Spartum Oceanicum; ende dit is de eerste Spartum soorte niet seer onghelijck, maer veel grooter ende stijver oft harder, ende soo scherp dat het de beenen van de ghene die daer voor by gaen steeckt ende moeyelijck valt. De aere van de bloemen is bijnae als een Rogghen aer. Men pleegh dit ghewas met groote neerstigheyt ende vlijt in Hollandt ende Zeelandt te planten, op plaetsen die lichtelijck van de Zeebaren beschadight worden: want de verre ende wijt voortkruypende wortelen pleghen het zant by een te houden, ende beletten dat het van den windt niet wegh ghedreven en wordt, ende oock met het eerste Zeewater niet afghespoelt en wordt; want sonder desen Helm souden de Duynen leegh worden, ende het saeylandt soude met sandt bedeckt ende vermagert worden. Dodoneus heeft dat voor den Carex van de ouders ghehouden, als in ’t voorgaende 786.bladt breeder van hem verclaert is. Lobel noemt het Spartum van desen lande, in Hollandt ende Zeelandt Helm ghenoemt: Spartum nostras ende Spartum tertium van Clusii in ‘t Latijn.

4. Vierde Biesachtighe Spartum, in ’t Latijn Spartum herba quartum, is den voorgaende Helm heel ghelijck; ende voert oock den selven naem: dan de bloem-aer is korter; ende en gelijckt de Rogghen aere niet, maer de aere van de Phalaris oft Canarie-saedt. Het wordt oock tot den selven eynde gheplant ende verset. Lobel noemt het Ander Spartum van dese lande in ’t Latijn Spartum nostras alterum.

5. Vijfde Biesachtigh Spartum, in ’t Latijn Spartum herba quintum, heeft bladeren eenen voet langh, smal, groen, veel in ’t ghetal, eerst plat als Gras, daer nae rondt ende in een ghevouwen als Biesen, de bladeren van de Spaensche soorte heel ghelijck, doch kleyner ende teerer; daer tusschen spruyten dunne halmen, niet hoogher dan de bladeren uytwassende, een aere draghende veel van de voorgaende verschillende, ende niet meer dan dry oft vier langhworpighe korenkens, met een langh omghwronghen steertken, hebbende; de welcke somtijdts in een langh vederken eyndight, min noch meer danmen aen de vederen van den Paradijs voghel pleegh te sien. De wortel is seer gheveselt, als die van de Spaensche. Dese soorte wast veel aen ’t gheberghte van Oostenrijck ende Hungarijen, langhs den Danouw, seer verre van de Zee oft zandighe grondt. Daerom noemtse Clusius Spartum Austricaum pennatum.

Lobel vermaent van een ander soorte van Helm; de welcke schoone bladers heeft, breeder dan die van de Terwe, oft van ’t ghestreept Gras, bleeckgroen.

Een ander soorte van Helm, seydt den selven Lobel, is veel kleyner, omtrent een spanne oft neghen oft tien duymen hoogh, met biesachtighe dorre bladerkens ende wortelen. De aeren zijn als die van Gras langhworpigh ende dun.

Een doornachtighe mede-soorte hier van heet Spartum herba spinosum, die nochtans gheen heester en is.

Onder de gheslachten van Gras zijnder oock sommighe met korte ende stijve bladeren, bequaem om daer korfkens van te vlichten; sulcks als is het Biesen-Gras, dat Dodoneus oock voor een soorte van Spartum-cruydt houdt. Daerom de ghene die daer meer van begheeren te weten, die moghen de beschrijvinghe van het Gras ende van de Biesen oft van het Biese-gras lesen; de welcke voren van ons uyt Lobel ende andere in ’t langh verhaelt zijn.

HET IV. KAPITTEL.

Van biesachtig Spartum. (Stipa tenacissima)

Gedaante.

De andere soort van Spartum is geen heester, maar een kruid dat vanzelf groeit wat uit zijn wortel vele dunne biesachtige bladeren geeft die soms vijf en veertig cm lang zijn en ook taai, buigzaam en geschikt om te vlechten die op de duur nochtans wat harder worden. Tussen deze bladeren spruiten hogere, langere en dikkere halmen als stoppels die op hun top een aar bijna als een rietpluim voortbrengen zoals sommige soorten van gras plegen te dragen en daarin groeit langwerpig zaad. (1198) De wortels zijn vezelachtig die ’s winters en zomers overblijven en die zich zeer gauw en gemakkelijk voortzetten en zichzelf ver en wijdt verspreiden en dwars en krom dooreen lopen en gevlochten en zo een grote plaatse in de aarde beslaan en soms hele zoden van zestig cm of meer in de ronde begrijpen.

Verandering. Soms groeit dit kruid veel groter en weliger dan het gewoonlijk plag te wezen en dat naar de verscheidenheid van de grond daar het groeit of naar de aard van de lucht daar het onder is.

Plaats.

Dit kruid Spartum groeit in vele plaatsen van Spanje, als Clusius betuigt, maar nochtans meest en overvloedig van Granada tot de stad Murcia toe wat een groot en lang rek van Spanje is. Men vindt het ook in het rijk van Valencia, dan daar wordt het groter en komt weliger voort.

Naam.

(Spartium junceum) Deze twee soorten van kruiden noemen we het kruid Spartum of biesachtig Spartum, in het Latijn Spartum, Spartum herba of Spartum juncifolium want ze komen zeer goed overeen met de beschrijving van het kruid Spartum daar Plinius van vermaant in het 11^de kapittel van zijn 19^de boek die er met dusdanige woorden van schrijft; ‘Dit kruid, zegt hij, groeit vanzelf en kan niet gezaaid of geplant worden. En is eigenlijk een soort van biezen die op dorre grond groeit en een miswas of onkruid van de aarde is en zulks ook dat het alleen maar in een land gevonden wordt en daar het groeit daar kan noch en wil geen ander gewas aarden. In Afrika groeit het ook soms wel, maar dat is klein en nergens toe nuttig. Dan dit daar ik nu van spreek groeit in een deel van Spanje omtrent Carthagena en daar beslaat en bedekt het ganse bergen. Daarvan maken de landlieden van die gewesten hun matrassen en bedden en die gebruiken dat ook in plaats van brandhout en licht en zelfs maken ze er schoenen en andere kleren van voor de herders, dan voor voedsel van de beesten is er niets goeds aan, tenzij alleen de jonge en tere topjes eer ze hard geworden zijn’. Welke tekens voldoende aantonen dat deze kruiden die we voor Spartum kruid beschreven hebben met het Spartum van Plinius en van de ouders heel grote gelijkenis hebben, ja niet anders dan hetzelfde kunnen wezen.

Aard, kracht en werking.

Deze biesachtige kruiden die we hier voor het kruid Spartum beschreven hebben worden tegenwoordig in geen gebreken of ziekten gebruikt want haar krachten zijn onbekend. Dan men gebruikt ze in Spanje om er matten, afscheidingen, vijgenkorven of rozijnkorven en andere manden en fraaie werken van te vlechten waar toe Plinius ook zegt dat het Spartum in zijn tijden nuttig was.

BIJVOEGING.

De tegenwoordige soort van Spartum is het kruid dat van Clusius eerst beschreven is en daarom zullen we hierbij stellen hetgeen hij er noch meer van zegt met de beschrijving van enige andere medesoorten er van.

(Lygeum spartum) 1. De eerste soort noemt hij Spartum Plinii primum of Spartum herba en deze heeft vele, dunne, biesachtige en aan de ene zijde grijsachtige en daarna ineen getrokken als ronde biezen die hard, maar buigzaam zijn en zo dicht ineen gesloten dat men nauwelijks een spleet ziet. Tussen deze bladeren spruiten halmen die wat langer zijn dan de bladeren en in het begin van de zomer een kleine wolachtige of aarachtige rietpluim dragen als de andere soorten van gras en daarna volgen langwerpige zaden als die van gras. De wortels zijn vezelachtig die lang leven en zeer vele zijscheuten uitspreiden en dit gewas wonderlijk zeer vermenigvuldigen. Deze soort groeit in Spanje en beslaat een groot deel van dat land en naar dit gewas is de stad van Carthagena in het Latijn van sommige Spartaria toegenoemd geweest en de Spanjaarden maken er matten, korven, manden, touwen en koorden van en ook als het geweekt en bereid is als vlas maken ze er schoenen van die ze alpergates noemen. Het is het echt Spartum Latioorum, want de Italiaanse brem, tevoren beschreven, is het Spartum Graecorum of Spartum Dioscoridis. Lobel noemt het Spartum Plinii & Clusii naar de de naam in Provence Spaanse elpho, in het Spaans esparto. Dan de Spaanse elpho, zo te Antwerpen genoemd, in het Latijn Elepho Hispanica, is van dezelfde Lobel elders vermaand en schijnt wat kleiner te wezen.

(Lygeum alterum) 2. Tweede biesachtig Spartum, in het Latijn Spartum herba secundum, bloeit vroeger dan het voorgaande (1199) en is taai en ongeschikter om te vlechten, maar dient alleen om de matrassen te vullen die men onder de bedden legt die we hier te lande met stro plegen te vullen, want deze biesachtige bladeren zijn veel slapper en zachter en de rietpluim is kort en in een velletje of stoofje besloten zulk zoals men aan de narcissen en andere bloemen ziet. Deze soort heet in Spanje albardia omdat ze de zadels, albardas genoemd, daarmee vullen. Lobel noemt het Spartum Plinii & Clusii alterum in het Latijn.

(Ammophila arenaria) 3. Derde biesachtig Spartum of Spartum van de Noordse zee die hier helm of halm heet groeit in de zeebergen of duinen van Frankrijk, Vlaanderen, Zeeland en Holland. Clusius noemt het Spartum herba tertium of Spartum Oceanicum en dit lijkt veel op de eerste Spartum soort, maar veel groter en stijver of harder en zo scherp dat het de benen van diegene die er voorbij gaan steekt en moeilijk valt. De aar van de bloemen is bijna als een roggenaar. Men plag dit gewas met grote naarstigheid en vlijt in Holland en Zeeland te planten op plaatsen die gemakkelijk van de zeebaren beschadigd worden want de ver en wijdt voort kruipende wortels plegen het zand bijeen te houden en beletten dat het niet van de wind weggedreven wordt en ook met het eerste zeewater niet afgespoeld wordt, want zonder deze helm zouden de duinen laag worden en het zaailand zou met zand bedekt en vermagerd worden. Dodonaeus heeft dat voor de Carex van de ouders gehouden zoals in het voorgaande 786^ste blad uitvoeriger van hem verklaard is. Lobel noemt het Spartum van deze landen en wordt in Holland en Zeeland helm genoemd, Spartum nostras en Spartum tertium van Clusii in het Latijn.

(Elymus arenarius) 4. Vierde biesachtige Spartum, in het Latijn Spartum herba quartum, is de voorgaande helm heel gelijk en voert ook dezelfde naam, dan de bloeiaar is korter en lijkt niet op de roggeaar, maar op de aar van Phalaris of kanariezaad. Het wordt ook tot hetzelfde doel geplant en verzet. Lobel noemt het ander Spartum van deze lande en in het Latijn Spartum nostras alterum.

5. (Stipa pennata) Vijfde biesachtig Spartum, in het Latijn Spartum herba quintum, heeft bladeren van dertig cm lang die smal, groen en veel in het getal zijn en eerst plat als gras, daarna rond en ineen gevouwen als biezen en zijn de bladeren van de Spaanse soort heel gelijk, doch kleiner en teerder en daartussen spruiten dunne halmen die niet boven de bladeren uitgroeien en een aar dragen die veel van de voorgaande verschilt en niet meer dan drie of vier langwerpige korreltjes met een lang omgewrongen staartje hebben die soms in een lang veertje eindigt min of meer zoals men aan de veren van de paradijs vogel plag te zien. De wortel is zeer gevezeld als die van de Spaanse. Deze soort groeit veel aan het gebergte van Oostenrijk en Hongarije langs de Donau en zeer ver van de zee of zandige grond. Daarom noemt Clusius het Spartum Austricaum pennatum.

(Calamagrostis epigejos) Lobel vermaant van een andere soort van helm die mooie bladeren heeft die breder zijn dan die van tarwe of van het gestreept gras en bleekgroen.

(Leymus arenarius) Een andere soort van helm, zegt dezelfde Lobel is veel kleiner en omtrent zeventien cm of negen of tien duimen hoog met biesachtige dorre bladertjes en wortels. De aren zijn als die van gras langwerpig en dun.

Een doornachtige medesoort hiervan heet Spartum herba spinosum die nochtans geen heester is.

Onder de geslachten van gras zijn er ook sommige met korte en stijve bladeren en geschikt om er korfjes van te vlechten zoals het biesgras dat Dodonaeus ook voor een soort van Spartum kruid houdt. Daarom diegene die er meer van begeren te weten die mogen de beschrijving van het gras en van de biezen of van het biesgras lezen die tevoren van ons uit Lobel en andere in het lang verhaald zijn.