Aloe

HET II. CAPITEL.

Van Aloë.

Gheslachten.

De oude Cruydt-beschrijvers en schijnen maer eenerhande gheslacht van Aloë ghekent te hebben: dan behalven dat isser noch een ander dierghelijck ghewas onlanghs ghevonden gheweest, uyt West Indien hier te lande ghebroght.

Ghedaente.

1. Aloë heeft bladeren die van de Squille oft Zee-Aiuyn gelijckende, langh, breedt, gladt, dick, achterwaerts omghebooght, aen beyde sijden ghekertelt ende rouw, met korte, botachtighe doornkens oft stekende puntkens besett, vol taeye ende klam sap, als de bladeren van Sempervivum oft Donderbaert. Den steel is dien van de Affodille ghelijck, als Dioscorides schrijft: ende de bloeme is wit. Het saedt is oock den sade van de Affodillen niet onghelijck. De wortel is enckel, recht ende slecht, eenen dicken staeck oft pael in d’aerde vast ghestampt staende eensdeels ghelijckende.

Dit gantsche cruydt is uytermaten bitter van smaeck; als oock is het sap, ’t welck daer van vloedende gedrooght wordt ende bewaert.

2. De ander Aloë, die in sommige landen van America oft West-Indien pleegh te groeyen, heeft grooter bladeren ende breeder, van voren, oft aen haer uyterste een scherp ende hard punckt hebbende, ende rondom de kanten gantschelijck met veele harder stekelingen oft doornen gheschaerdt oft besett, dan de ghemeyenen Aloë.

Plaetse.

1. Ghemeyn Aloë wast overvloedighlijck in Oost-Indien, in Arabien ende Egypte, ende in sommighe ghewesten van Asien, dat is Coelosyrien: ende van daer wordt het sap hier te lande ghesonden, in vellen oft leeren sacken oft anders vergadert oft gegoten zijnde. Het wast oock wel aen den Zeekant van Asien, soo Dioscorides betuyght, ende in het Eylandt Andro; maer aldaer en is het niet seer bequaem om daer sap uyt te krijghen: oft immers ‘tsap van dien is niet seer goedt. Men vint de Aloë oock wel in dat landtschap van Italien, ’t welck Pouglia heet, ende in sommighe ghewesten van Spaegnien, op plaetsen die niet verre van de Zee ghelegen en zijn: maer het sap daer van is onnut ende niet goet in ’t ghene daer de Aloë in pleegh ghebruyckt te wesen.

2. De Ander Aloë wordt in West-Indien op veele plaetsen ghevonden, als voorseydt is.

Tijdt.

Aloë is ghedurighlijcken groen, ende behoudt sijn bladeren noch langh versch ende groen, nae datmense uyt der aerden ghetrocken heeft, in sonderheydt alsmen slick, pot-aerde oft kleye om de wortelen doet, ende dat met eenen doeck bewint, ende soo dickwijls besproeyt ende nat maeckt. Want alsdan aen de solderen, dacken, balcken oft aenbalcken ghehanghen, blijft sy niet alleen langen tijdt groen, maer groeyt oock wel, ende wordt groot, ende brenght nieuwe bladeren voort, min noch meer van oft sy noch in haer aerde ende rechte woonstede ghebleven waer; maer alsdan moet die plaetse daer sy hanght des winters lauw gehouden worden, op dat de strengigheydt van de koude haer niet schadelijck en valle: want als sy eens bevroren is, vergaet sy lichtelijck ende op seer korten stondt.

Naem.

Dit cruydt heet in ’t Griecksche, Latijn ende by de Apotekers, ende oock in Nederduytsch Aloë, den selven naem behout het sap oock, ’t welck daer uyt geperst is, ende ghedrooght zijnde over al te koop gebroght wordt. Voorts soo heet het gantsche gewas oock somtijdts Amphibion, Eringion, Herminon, Tragoceros; dan den naem Amphibion soude dit cruydt wel eygentlijck moghen toegheschreven worden, om dat het soo wel uyt der aerden en in de locht als in der aerden groen blijft ende groeyet. De Fransoysen noemen ’t Perroquet; de Spaegniaerts Azenar ende Yerva banosa. De nieuwe Cruydt-beschrijvers hebben ’t cruydt selve somtijdts oock Sempervivum oft Sempervivum marinum genoemt, om dat het gelijck het Sempervium, dat is de gheslachten van Donderbaert, seer langh groen ende versch blijft. Columnella, soo het schijnt, heet het oock Sedum, ende eygentlijck Sedum amarum geheeten, ter wijlen hy de middelen om de rispen ende dierghelijcke ongedierten te verdrijven verhaelt, segghende aldus in sijne ghedichten; Het heeft veele cruyden oock gheholpen datmense met het bitter sap van de Malrove ende van het Sedum begoten heeft, om de rispen daer van te houden. Waer uyt blijckt, dat hy ‘tsap van het Sedum onder de bittere dinghen rekent: maer daer en is gheen soorte van Sedum die bitter sap heeft, ten waer alleen de Aloë, die het Sedum van ghedaente ghelijck is.

1. De Ghemeyne Aloë heet eyghentlijck Aloë in alle talen van gantsch Christenrijck.

2. De andere magh [583] naer het landt daer sy van komt Aloë ex America ghenoemt wesen, dat is Aloë uyt West-Indien.

Aerd.

Dese Aloë, te weten het sap daer van, ’t welck in de medicijne over al gebruyckt wordt, is in veele verscheyden dingen nut ende bequaem: ende is matelijcken warm van aerd, dat is in den eersten graed, maer droogh in den derden, bijster bitter van smaeck, nochtans sonder eenige scherpigheydt oft bijtachtigheydt, ende oock papachtigh, oft klevende, ende een weynighsken t’samentreckende.

Kracht ende Werckinghe.

Aloë verweckt den kamergangh, ende maeckt den buyck weeck: maer boven allen is het een seer bequaem ende aengenaem dingh voor de maghe, sulcks dat dies aengaende gheen ander dierghelijck te vinden en is. Want, gelijck Paulus Egineta betuyght, alle de purgerende ende den buyck weeck-makende cruyden bederven, ontstellen ende beroeren de maghe, ende zijn die schadelijck; maer de Aloë alleen is de maghe toeghedaen ende behulpigh. Dan om de mage meest te verstercken pleeghmense te wasschen; hoe wel dat sy onghewasschen zijnde, veel krachtigher ende gheweldigher is om den buyck te ledighen oft te purgeren.

Aloë iaeght af alle gallachtige vochtigheden door den kamergangh af, dat is de heete geele cholerijcke fluymen, sonderlingh daer de maghe mede verladen is, oft die in de aderen de maghe naest wesende blijven hanghende door haer groote taeyigheydt. Want de Aloë moet gherekent worden onder de dinghen die by de Griecken eccoprotica gheheeten zijn, om dat sy den dreck ende alle dicke onsuyverheden uyt den lijfve drijven: de welcke haer krachten niet veel verder en betoonen, dan aen die deelen des ingewants de welcke heel nae by de mage gelegen zijn.

De selve Aloë is oock seer goedt om alle verrottinge te beletten; ende bewaert alle deelen des lichaems oock van alle bederffenisse ende inwendige schade: oock bewaert sy de doode lichaemen langhs sonder verrotten: sy brenght om ende drijft uyt den buycke alle soorten van ghewormte.

Sy is oock seer goedt om te beteren den stanck des mondts, die van de ongesteltheydt der maghe sijnen oorsprongh heeft. Sy opent de Spenen oft Anbeyen van den aersdarm: ende verweckt insgelijcks oock de maendtstonden, alsmen daer een weynighskens af in gheeft.

Men ghelooft oock dat de Aloë seer goedt is om het ander inghewant te suyveren, te openen ende van verstoptheydt te verlossen; hoe wel datter sommighe zijn diese de lever niet seer nut segghen te wesen.

Om met de Aloë te purgeren oft den buyck weeck te maken, gheeftmen daer van gemeynlijck een draghme oft vierendeel loots, min oft meer, nae de krachten van de menschen die dat gebruycken sullen: want somtijdts zijn dry oft vier oboli, dat is anderhalven scrupel oft oock twee scrupelen daer van krachtigh genoegh om dat selve te doen.

Sy is oock bequaem om de wonden te heelen, ende de loopende gaten oft holle zeeren te suyveren, ende daer nae te sluyten: ende gheneest alle sweeringen ende wonden die qualijck tot het heelen oft toegaen gebroght kosten worden, in sonderheydt de sweeringhen die aen den aersdarm ende andere schamelijcke leden komen.

De selve Aloë wordt oock seer nuttelijck vermenght ende ghedaen by de dinghen diemen bereydt om het bloedt te stelpen, ende by de plaesteren die men op de bloedige wonden pleegh te legghen, ende dat door den plaesterachtighe oft klevenden aerd die sy heeft.

Men ghebruycktse oock nuttelijck met de Collyria oft mengelingen tegen de gebreken der oogen bereydt: want sy is afvaeghende, suyverende, ende sonder eenighe scherpigheydt oft bijtachtigheydt verdroogende van aerd.

Insgelijcks schrijft Dioscorides oock, dat de Aloë in een reyne ende gloeyende teste oft teyle geroost, by alle de dingen gemengelt wordt, diemen tegen de sieckten van de ooren maeckt, ende datmense soo langhe met een stocksken oft roeyken roert ende omkeert, tot dat sy wel ende volkomelijck doorroost zy. Hy seydt oock datmense door het wasschen pleegh te suyveren, op dat alle sandachtigheydt van de selve te gronde gaet, als onnut wesende, ende alleen ’t ghene dat sacht ende aldervetste is ghebruyckt worden.

Den selven Dioscorides schrijft dat de Aloë met honigh vermenght, doet scheyden alle geronnen bloedt, ende verdrijft alle blaeuw gheslaghen oft ghestooten placken.

Aloë is oock seer goedt om alle schorftheydt ende crauwagien van de wijnbraeuwen ende ooghschellen, ende de verhittinghen ende ieuckselen aen de kanten van de ooghen komende, te ghenesen.

Hy schrijft oock dat de Aloë met Olie van Roosen ende Azijn vermenght, op ’t voorhooft ende aen de slapen van den hoofde gheleydt oft ghestreken, alle de pijne ende weedom des hoofts versoeten ende verdrijven kan.

De Aloë met wijn vermenght belett dat uytvallen van den hayre, alsmen ’t hooft daer mede strijckt.

Aloë met honigh ende wijn gebruyckt, gheneest de puysten ende alle sweeringhen van den mondt ende van het tandtvleesch, ende oock de amandelen ende de ghebreken van de keele, alsmen die daer mede bestrijckt.

BIIVOEGHSEL.

In alle landen is de Aloë seer wel bekent ende veel gheacht, om de groote krachten diemen in haer sap dagelijcks bevindt. Dan het cruydt selve en wast hier te lande noch oock nerghens in Europa in ’t wildt, uytghesondert alleen in sommighe Eylanden van Grieckenlandt ende andere aen Europa palende: waer dat het nochtans gheensins soo krachtigh en is als ’t ghene dat in Asien oft Afrijcken wast. Dan boven allen is in oude tijden voor de beste gheacht gheweest de ghene die in Indien wies, als Dioscorides schrijft. Die van Arabien en was oock niet luttel ghepresen. Het wast ghemeynlijck aen den Zeekant, ende daerom heeft het den naem Aloë in ’t Griecksch ghekreghen, oft nae het sout, om dat het uytwendighlijck eenige soutigheydt schijnt te hebben, seydt Lobel. Het voert den naem Bitter Aloë in Enghelandt ende Nederlandt. Sommighe gheven dat ettelijcke toenaemen, als Soccotria ende Hepatica: Soccotrina nae het landtschap daer het groeyt: Hepatica nae de ghedaente van het selve, als het een lever ghelijckt. Dan men bevindt dit cruydt soo wel in verscheyden boecken van de oude ende nieuwe Cruydt-beschrijvers beschreven, dat het noodeloos is van de ghedaente van ’t selve meer woorden te maken: maer het is te weten dat het in de hoven van Italien, Spaegnien ende Vranckrijck overvloedighlijck ghenoegh wast, ende in den Meert somtijdts sijn geele bloemen krijght.

Voorts soo sullen wy van dese Aloë noch meer schrijven als wy van de Indische oft Vremde cruyden handelen.

Breeder beschrijvinghe van Aloë uyt West-Indien. De Tweede soorte van Aloë is van Lobel Aloë folio mucronato gheheeten, anders Aloë ex America, oft Aloë Americana Clusij, in onse tael Aloë met stekende bladers: in Spaegnien te Valencen is dit Hilo yaguja gheheeten, dat is Naelde ende draet, om dat de [584] uyterste doornen van de bladeren zijn als naelden, ende de zenuwen van de selve in stede van draeyen oft garen strecken mogen. Die van America nomen dat Maguey ende Metl; sommighe Spaegniaerts Cardon, om dat het veele stekelinghen ende doornen heeft als den Caerden ende Distelen. Dan Clusius heeftse aldus beschreven. Dese Aloë heeft veele bladeren, by de ses voeten langh, doncker groen, doch wat aschverwigh, als de bladeren van sommighe Tulipans, glat ende effen, onderwaerts dry oft vier dweerse vingheren dick, eenighsins hol oft gootsghewijs uytghehaelt, soo breedt, malkanderen omvattende, allenghskens voor spitser wordende, ende in eenen scherpen doorn eyndende, die graeuw is ende dick, eenen oft anderhalven dweersen duym langh, soo sterck dat die van West-Indien den selven in stede van een elsen pleghen te ghebruycken, oft voor aen hun pijlen in stede van schichten vast te maken. Dese bladeren zijn aen haer sijde dunner, ende met dierghelijcke maer korter, oock onder breede ende nederwaerts omghebooghde doornen besett. Van binnen zijn dese bladeren aderachtigh, oft als van draeyen vergadert, vol saps, maer niet bitter van smaeck. Tusschen dese bladeren spruyt eenen steel, soomen seydt, soo dick als eenen arm, ende soo hoogh als een korte sperre. De wortel is dick, langh, als met ledekens oft knoopkens afghescheyden: waer uyt van ter sijden andere bladers ende steelen spruyten; iae somtijdts gheeft sy dertigh verscheyden ionghe scheutkens uyt.

Dit gewas wordt soo groot ende sterck, dat die van Indie ’t selve ghebruycken om daer haghen van te maken, om die dieven ende quaedtsoenders van hunne hoven ende bouwlanden af te sluyten. Te Roomen ende elders heeftmen dit selve ghewas eenen steel sien krijghen als eene Denneboom, wel twintigh voeten langh, omtrent sijn tsop in tacken verdeylt: op ’t hooghste van de welcke eenen hoop bloemen voortquam, die uyt den geelen groenachtigh van verwe ende soet van reuck waeren: dan het en sal nimmermeer soo hoogh worden, ten zy datmen die sijd-scheuten af snijde; want die souden de moeder verdrucken. Dese soorte magh beter teghen de kouwe dan de ghemeyne Aloë.

Ghewas als Aloë uyt Peru is hier nae met de Vremde oft Indische cruyden beschreven.

Sap uyt Indien als Aloë is oock by de Indische cruyden gestelt, met naeme van Ghitta iemou.

Aloë te Avignons ghewassen is oock in ’t laetste van dit Boeck by de Indische cruyden met de voordere beschrijvinghe van dese Aloë verhaelt, om hier niet te langh te wesen.

Aloïtes ende Aloë Gallica is de Groote Gentiaene.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

1. Het is te verwonderen dat de Aloë van buyten ghebruyckt zijnde de monden van de aderen sluyt, ende ’t bloedt stelpt; maer van binnen inghenomen, het bloedt dun maeckt, ende de aderen opent. Daerom seydt Dioscorides dat de Aloë van Arabien uytermaten goedt is om de wonden te doen sluyten, als klevende ende dickmakende wesende ende drooghende, van buyten ghebruyckt, ende tot slaep verweckende, ende ’t lichaem vast makende. Maer van binnen opent sy soo seer dat sy de spenen doet bloeyen, ende de menschen die van binnen teer zijn (in sonderheydt op koude tijden inghenomen) seer schadelijck valt door het schrapen, quetsen ende ophaelen van de aders. Nochtans vindtmen sommige die de Aloë met koudt-water ingheven om het bloedtspouwen te stelpen: ende, als Plinius betuyght, sy wordt teghen het roodmelisoen seer bequaemelijck ende nuttelijck inghenomen. Dan haer kracht is merckelijcker om alle wonden te suyveren ende daer nae te heelen, als het poeder daer van ghedrooght zijnde daer in ghestroyt wordt.

Om de Aloë te ghebruycken, moetmen eerst de beste verkiesen, de welcke suyver, blinckende, breuckigh is ende dicht aen een klevende, als een lever, ende seer bitter van smaeck: sulcks is de Aloë diemen Hepatica noemt: nochtans wordt te Venegien (als Lobel betuyght) de Aloë Succotrina voor de beste ghehouden, die oock schoon klaer is, uyt den rossen siende, ende daer eenen Ducaet elck ponde pleegh te gelden: maer de Hepatica is over al ghemeyn ghenoegh. Dan voor al moetmen toesien dat sy vet zy, sonder sandt, haest smiltende: want de sandachtighe, swarte, traeghelijck smiltende is slim ende onnut. Men kanse met gomme vervalschen, oft met het sap van Acacia: ’t welck haest te kennen is; want dan is sy meer t’samentreckende, ende niet soo bitter van smaeck als de onghevalschte. Men pleeghse te vergaderen in de Braeckmaendt. Ende sy magh op een bequaeme plaetse by thien iaeren langh bewaert worden. De Aloë die in Spaegnien, Italien ende in dese landen in de hoven ghewassen is, en heeft niet veel bitterheydt in haer: dan die van de Eylanden van de Middel-zee omtrent Vranckrijck, Sicilien, Afrijcken heeft wat meer bitterheydts. Maer het is het sekerste datmen het uytlandtsch verkiese, als best bekent zijnde, ende meest versochte krachten hebbende.

Sommighe meynen dat de Aloë alle de krachten van de Mumie heeft, segghende dat Mumie anders niet en is dan Aloë met menschen vet vermenght, ende langhen tijdt onder d’aerde gelegen hebbende.

‘Tsap van Aloës, als ’t noch van de Sonne niet heel gedrooght en is, ghelijck in den winter, en is oock niet bitter, maer naedehandt krijght het eenen bitteren smaeck.

Aloë dickwijls ghebruyckt en gedooght gheensins dat de sinnen ende oock het gantsche lichaem van eenigh ongheneeslijck ghebreck ghequelt oft ghekrenckt worden: maer sy scherpt de sinnen ende ’t verstandt, ende maeckt beter ghedachten.

De selve verdrijft de geelsucht: ende met honigh vermenght, is sonderlinghen goedt om te genesen de versweeringhen des mannelijckheydts; ende heelt toe de gescheurde stoofkens voor aen der kinderen roedeken: ende gheneest oock ’t uytgaen van den aersdarm ende de kloven daer omtrent komende: maer van binnen genomen doet het de spenen uytkomen ende bloeyen, als voorseydt is. Men houdtse voor goet om de smertelijcke ende bijnae onlijdelijcke sweeringhen van de naghels te suyveren ende toe te doen gaen.

Wijn, Roose-water, Venckel-saedt, oft Venckel water, daer Aloë in gheweyckt is, suyvert de ooghen, ende scherpet het gesicht, ende gheneest de tranende oft loopende ooghen.

Aloë van buyten met ossen gal ende Azijn op den navel gheleydt, brenght de wormen van de ionghe kinderen om.

Boven alle de deughden van Aloë is dese wel een van de voornaemste; te weten dat Aloë met de andere purgerende oft den buyck beroerende dinghen vermenght, sonderlinghen die het lichaem door haer groot ghewelt slap maken, de selve betert, ende haer voosheydt beneemt ende matight. Daerom behoort sy altijdts by de selve gedaen te worden, als alle geleerde door veele redenen daer toe ghedreven zijnde, t’samen besloten ende voor goedt ghehouden hebben.

Men maeckt bijnae ontallijcke gheneesmengelingen in de Apoteken, in de welcke de Aloë de meeste kracht heeft, oft immers van de meest werckende dinghen is, als zijn veele soorten van pillen, van Hiera oft Bitterheylighe, ende veel meer andere, die te langh zijn om te verhalen, ende oock onnoodigh om vermaent te worden, ghemerckt dat sy alle man bekent zijn.

Maer aenghesien dat Aloë traeghelijck werckt, soo moet sy langh voor den eten inghenomen worden, seydt Lobel, alsmen den buyck daer mede weeck wil maken. Ende op dat sy beter wercken soude, soo neemtmen Notenmuscaten, Foelie, Caneel, Spica Nardus, Calmus, Cubeben, Sqenanthum, Haselwortel, Mastick, Giroffels-naghelen, van elcks even veel, ende half soo veel Saffraen: ende men siedt dat in ses mael soo veel waters, op een sacht vier; ende ’t water tot een derdendeel in gesoden zijnde, doetmen ses oncen Aloës in elck pondt waters; ende daer nae drooghtmen dat samen, eerst uyt de Sonne, daer nae in de Sonne. Maer Bdellium ende Dragant beteren de Aloë boven alle dinghen.

Daer zijnder oock sommige die de Aloë rasscher doen wercken met Coloquinth oft Turbith, ende dierghelijcke stercke dinghen. Andere settense te weyck in water daer de voorseyde specerijen oft sommighe van dien ende dierghelijcke in ghesoden zijn: ende nae dat het door ghedaen is, gheven sy ’t selve water te drincken. Men soude noch veele andere krachten van Aloe konnen verhalen, de welcke te samen wel eenen grooten boeck souden vullen.

Niet teghenstaende alle dese deughden, nochtans en is het ghebruyck van Aloe niet goedt de teere menschen, die slap ende mager door eenighe voorgaende sieckte ghebleven zijn; want, als sommoghe segghen, sy brenght hun tot een teeringhe, in sonderheydt met Termentijn genomen zijnde, als sommighe doen. Anders gheneest sy de ghene die bleeck van verwe zijn, ende doet haer een klare ende welgeverwde huyt krijgen. Dat sy de lever hinderlijck is, heet Dodonaeus nae de meyninge van sommige oock voorseyt.

2. Aloe van America wordt veel gebruyckt, soo wel in het genesen als in andere dinghen. Want die van Mexico (daer dit cruydt veel wast, ende een adere van bloemen ende zaadt krijght) ghebruycken de struycken daer van om daer vier mede te maecken; ende van de asschen van de selve maken sy hun loogen. De bladeren dienen hun voor tichelen oft schalien om hun huysen daer mede te decken. Sy perssen daer oock een sap uyt, het welck gesoden zijnde voor honigh streckt; ghesuyvert zijnde dient het voor suycker; met een ander wortel gemenght, die Ocpatly wordt geheeten, wordt het wijn, die hun uytermaten droncken, maer stinckende van adem maeckt. Uyt de ionghe spruyten ende kleyne bladerkens maken sy een conserve. Het sap dat uyt de bladeren op heete kolen ghebraden zijnde vloeyt, is goedt om de wonden ende zeeren te genesen. Het sap van de wortelen ende ionghe spruyten met sap van Alssen van die landen vermenght, geneest de beten van de adderslangen. De bladeren dienen oock om daer papier af te maken: men pleegh daer oock wel netten, matten, riemen, koorden, basten, iae oock hemden ende mantels af te maken, ende twijn oft garen om mede te naeyen, als betuyghen die dat ghesien hebben.

Sommighe verhalen, dat die van America de pocken met dit gewas aldus ghenesen. Sy nemen een stuck van dese bladeren, oft snijden dat in kleyne snippelinghen; die sy in eenen grootten aerden pot met water doen, ende wel dry uren laeten sieden, nae dat sy den pot wel dicht met slijck toe gheplackt hebben: dan nemen sy dien pot soo heet ende siedende van den viere, ende doen hem open, latende den krancken den roock die daer van op gaet in den neuse ende mondt ontfanghen: waer door hy soo sterckelijck sweetende wordt, dat hy van die sieckte meestendeel gheneest. Oft oock sy binden een bladt van dit ghewas op heete kolen, ende laeten den siecken dien roock ontfanghen als voren. Maer desen roock maeckt de krancke soo slap ende onsterck, dat sy dien niet langher dan dry daghen verdraghen en konnen: in welcken tijdt niet ghenesende, moeten hun met andere gheneesdinghen behelpen.

HET II. KAPITTEL.

Van Aloë. (Aloë perryi, Agave americana)

Geslachten.

De oude kruidbeschrijvers schijnen maar een geslacht van Aloë gekend te hebben, dan behalve die is er noch een ander diergelijk gewas onlangs gevonden geweest dat uit West-Indië hier te lande gebracht is.

Gedaante.

1. Aloë heeft bladeren die op die van Squille of zeeui lijken, lang en breed, glad en dik die naar achteren omgebogen zijn en aan beide zijden gekarteld en ruw en met korte, botachtige doorntjes of stekende puntjes bezet en vol taai en klam sap zoals de bladeren van Sempervivum of donderbaard. De steel is die van de affodil gelijk, zoals Dioscorides schrijft, en de bloem is wit. Het zaad is ook het zaad van de affodillen vrij gelijk. De wortel is enkel, recht en slecht die eensdeels op een dikke staak of paal die in de aarde vastgestampt staat lijkt.

Dit ganse kruid is uitermate bitter van smaak als ook is het sap wat daarvan vloeit, gedroogd wordt en bewaart.

2. De andere Aloë die in sommige landen van Amerika of West-Indië plag te groeien heeft grotere bladeren en breder die van voren of aan hun uiterste een scherp en hard punt hebben en rondom de kanten gans met vele harder stekels of doornen geschaard of bezet zijn dan de gewone Aloë. (Agave)

Plaats.

1. Gewone Aloë groeit overvloedig in Oost-Indië, in Arabië en Egypte en in sommige gewesten van Azië, dat is Coelosyrie, en vandaar wordt het sap hier te lande gezonden dat in vellen of leren zakken of anders verzameld of gegoten is. Het groeit ook wel aan de zeekant van Azië, zo Dioscorides betuigt, en in het eiland Andro, maar daar is het niet zeer geschikt om daar sap uit te krijgen of immers het sap van die is niet zeer goed. Men vindt de Aloë ook wel in dat landschap van Italië wat Apulië heet en in sommige gewesten van Spanje op plaatsen die niet ver van de zee gelegen zijn, maar het sap daarvan is onnut en niet goed in hetgeen daar de Aloë in plag gebruikt te wezen.

2. De andere Aloë wordt in West-Indië op vele plaatsen gevonden als gezegd is.

Tijd.

Aloë is steeds groen en behoudt zijn bladeren noch lang vers en groen nadat men ze uit de aarde getrokken heeft en vooral als men slijk, potaarde of klei om de wortels doet en dat met een doek omwindt en zo dikwijls besproeid en nat maakt. Want dan aan de zolders, daken, balken of hanenbalken gehangen blijft ze niet alleen lange tijd groen, maar groeit ook wel en wordt groot en brengt nieuwe bladeren voort, min of meer of ze noch in haar aarde en echte woonplaats gebleven was, maar dan moet die plaats daar ze hangt ‘s winters lauw gehouden worden zodat de strengheid van de koude haar niet schadelijk valt want als ze eens bevroren is vergaat ze gemakkelijk en in zeer korte tijd.

Naam.

Dit kruid heet in het Grieks, Latijn en bij de apothekers en ook in Nederduits Aloë en die naam behoudt het sap ook wat er uitgeperst is en gedroogd overal te koop gebracht wordt. Voorts zo heet het ganse gewas ook soms Amphibion, Eringion, Herminon, Tragoceros, dan de naam Amphibion zou dit kruid wel eigenlijk toegeschreven mogen worden omdat het zowel uit de aarde en in de lucht als in de aarde groen blijft en groeit. De Fransen noemen het perroquet, de Spanjaarden azenar en yerva banosa. De nieuwe kruidbeschrijvers hebben het kruid zelf soms ook Sempervivum of Sempervivum marinum genoemd omdat het gelijk het Sempervivum, dat zijn de geslachten van donderbaard, zeer lang groen en vers blijft. Columella, zo het schijnt, noemt het ook Sedum en eigenlijk Sedum amarum terwijl hij de middelen om de rupsen en diergelijke ongedierte te verdrijven verhaalt en zegt aldus in zijn gedichten; ‘het heeft vele kruiden ook geholpen dat men ze met het bitter sap van malrove en van Sedum begoten heeft om de rupsen daarvan te houden’. Waaruit blijkt dat hij het sap van Sedum onder de bittere dingen rekent, maar er is geen soort van Sedum die bitter sap heeft, tenzij alleen Aloë die het Sedum van gedaante gelijk is.

1. De gewone Aloë heet eigenlijk Aloë in alle talen van gans Christenrijk.

2. De andere mag [583] naar het land daar ze van komt Aloë ex America genoemd wezen, dat is Aloë uit West-Indië.

Aard.

Deze Aloë, te weten het sap er van wat in de medicijnen overal gebruikt wordt, is in vele verschillende dingen nuttig en geschikt en is matig warm van aard, dat is in de eerste graad, maar droog in de derde en bijster bitter van smaak, nochtans zonder enige scherpte of bijten en ook papachtig of klevend en wat tezamen trekkend.

Kracht en werking.

Aloë verwekt de kamergang en maakt de buik week, maar boven alles is het een zeer geschikt en aangenaam ding voor de maag zodat het wat dat aangaat geen ander diergelijke te vinden is. Want, zoals Paulus Aegineta betuigt, alle purgerende en de buik week makende kruiden bederven, ontstellen en beroeren de maag en zijn die schadelijk, maar alleen Aloë is de maag toegedaan en behulpzaam. Dan om de maag meest te versterken plag men ze te wassen, hoewel als ze niet gewassen is veel krachtiger en geweldiger is om de buik te legen of te purgeren.

Aloë jaagt alle galachtige vochtigheden door de kamergang af, dat is de hete gele cholerieke fluimen en vooral daar de maag mee verladen is of die naast de aderen van de maag zijn en blijven hangen door hun grote taaiheid. Want Aloë moet onder de dingen gerekend worden die bij de Grieken eccoprotica genoemd zijn omdat ze de drek en alle dikke onzuiverheden uit het lijf drijven die hun krachten niet veel verder betonen dan aan die delen van het ingewand die heel dichtbij de maag gelegen zijn.

Die Aloë is ook zeer goed om alle verrotting te beletten en bewaart alle delen van het lichaam ook van alle bederf en inwendige schade en ook bewaart ze de dode lichamen lang zonder verrotten en brengt om en drijft uit de buik alle soorten van wormen.

Ze is ook zeer goed om de stank van de mond te verbeteren die van de ongesteldheid van de maag zijn oorsprong heeft. Ze opent de spenen of aambeien van de aarsdarm en verwekt insgelijks ook de maandstonden als men er wat van ingeeft.

Men gelooft ook dat Aloë zeer goed is om het andere ingewand te zuiveren, te openen en van verstopping te verlossen hoewel dat er sommige zijn die ze voor de lever niet zeer nuttig zeggen te wezen.

Om met de Aloë te purgeren of de buik week te maken geeft men daarvan gewoonlijk een drachme of vierendeel lood in min of meer naar de krachten van de mensen die dat gebruiken zullen want soms zijn drie of vier oboli, dat is anderhalve scrupel of ook twee scrupels daarvan krachtig genoeg om dat te doen.

Ze is ook geschikt om de wonden te helen en de lopende gaten of holle zeren te zuiveren en daarna te sluiten en geneest alle zweren en wonden die slecht tot het helen of dicht gaan gebracht konden worden en vooral de zweren die aan de aarsdarm en andere schaamdelen komen.

Die Aloë wordt ook zeer nuttig vermengt en gedaan bij de dingen die men bereidt om het bloed te stelpen en bij de pleisters die men op de bloedige wonden plag te leggen en dat door de pleisterachtige of klevende aard die ze heeft.

Men gebruikt ze ook nuttig met de Collyria of mengsels tegen de gebreken van de ogen bereidt want ze is afvegend, zuiverend en zonder enige scherpte of bijten verdrogend van aard.

Insgelijks schrijft Dioscorides ook dat Aloë in een reine en gloeiende pan of teil geroosterd bij alle dingen gemengd wordt die men tegen de ziekten van de oren maakt en dat men ze zolang met een stokje of twijgje roert en omkeert totdat ze goed en volkomen door geroosterd is. Hij zegt ook dat men ze door het wassen plag te zuiveren zodat alle zandachtigheid er van te gronde gaat als onnut en alleen hetgeen dat zacht en aller vetste is gebruikt worden.

Dezelfde Dioscorides schrijft dat Aloë met honing vermengt alle gestold bloed laat scheiden en alle blauw geslagen of gestoten plekken verdrijft.

Aloë is ook zeer goed om alle schurft en kriebelen van de wenkbrauwen en oogschellen en de verhittingen en jeuk die aan de kanten van de ogen komen te genezen.

Hij schrijft ook dat Aloë met olie van rozen en azijn vermengt op het voorhoofd en aan de slapen van het hoofd gelegd of gestreken alle pijn en weedom van het hoofd verzoeten en verdrijven kan.

Aloë met wijn vermengt belet dat uitvallen van het haar als men het hoofd daarmee strijkt.

Aloë met honing en wijn gebruikt geneest de puisten en alle zweren van de mond en van het tandvlees en ook de amandelen en de gebreken van de keel als men die daarmee bestrijkt.

BIJVOEGING.

In alle landen is Aloë zeer goed bekend en veel geacht om de grote krachten die men dagelijks in haar sap bevindt. Dan het kruid zelf groeit hier te lande noch ook ergens in Europa in het wild, uitgezonderd alleen in sommige eilanden van Griekenland en andere aan Europa palende waar het nochtans geenszins zo krachtig is als hetgeen dat in Azië of Afrika groeit. Dan boven alles is in oude tijden voor de beste geacht geweest diegene die in Indië groeide zoals Dioscorides schrijft. Die van Arabië was ook niet weinig geprezen. Het groeit gewoonlijk aan de zeekant en daarom heeft het de naam Aloë in het Grieks gekregen of naar het zout omdat het uitwendig enige zoutheid schijnt te hebben, zegt Lobel. Het voert de naam bittere Aloë in Engeland en Nederland. Sommige geven dat ettelijke toenamen als Soccotria en Hepatica, Soccotrina naar het landschap daar het groeit en Hepatica naar de gedaante ervan omdat het op een lever lijkt. Dan men bevindt dit kruid zowel in verschillende boeken van de oude en nieuwe kruidbeschrijvers beschreven dat het nodeloos is van de gedaante er van meer woorden te maken, maar het is te weten dat het in de hoven van Italië, Spanje en Frankrijk overvloedig genoeg groeit en in maart soms zijn gele bloemen krijgt.

Voorts zo zullen we van deze Aloë noch meer schrijven als we van de Indische of vreemde kruiden handelen.

(Agave americana) Uitvoeriger beschrijving van Aloë uit West-Indië. De tweede soort van Aloë is van Lobel Aloë folio mucronato genoemd, anders Aloë ex America of Aloë Americana Clusij, in onze taal Aloë met stekende bladeren, in Spanje te Valencia is dit hilo yaguja genoemd, dat is naald en draad omdat de [584] uiterste doornen van de bladeren als naalden zijn en de zenuwen ervan in plaats van draden of garen mogen strekken. Die van Amerika nomen dat maguey en metl, sommige Spanjaarden cardon omdat het vele stekels en doornen heeft als de kaarden en distels. Dan Clusius heeft het aldus beschreven. Deze Aloë heeft vele bladeren bij honderd tachtig cm lang en donker groen, doch wat askleurig als de bladeren van sommige tulpen, glad en effen en onderwaarts drie of vier dwarse vingers dik, enigszins hol of gootvormig uitgehold en zo breed dat ze elkaar omvatten en geleidelijk aan voor spitser worden en in een scherpe doorn eindigen die grauw is en dik en een of anderhalve dwarse duim lang en zo sterk dat die van West-Indië die in plaats van een naald plegen te gebruiken of vooraan hun pijlen in plaats van schichten vast te maken. Deze bladeren zijn aan hun zijde dunner en met diergelijke maar kortere en ook onder brede en nederwaarts omgebogen doornen bezet. Van binnen zijn deze bladeren aderachtig of als van draden verzameld en vol sap, maar niet bitter van smaak. Tussen deze bladeren spruit een steel, zo men zegt, zo dik als een arm en zo hoog als een korte speer. De wortel is dik en lang als met leden of knoopjes afgescheiden waaruit van terzijde andere bladeren en stelen spruiten, ja soms geeft ze dertig verschillende jonge scheuten uit.

Dit gewas wordt zo groot en sterk dat die van Indië het gebruiken om er hagen van te maken om dieven en kwaaddoeners van hun hoven en bouwlanden af te sluiten. Te Rome en elders heeft men dit gewas een steel zien krijgen als een dennenboom van wel zes meter lang die omtrent zijn top in takken verdeeld is en op het hoogste er van een hoop bloemen voortkwam die uit het gele groenachtig van kleur en zoet van reuk waren, dan het zal nimmermeer zo hoog worden tenzij dat men die zijscheuten afsnijdt want die zouden de moeder verdrukken. Deze soort mag beter tegen de koude dan de gewone Aloë.

Gewas als Aloë uit Peru is hierna met de vreemde of Indische kruiden beschreven.

Sap uit Indië als Aloë is ook bij de Indische kruiden gesteld met naam van Ghitta iemou.

Aloë die in Avignon groeide is ook in het laatste van dit boek bij de Indische kruiden met de verdere beschrijving van deze Aloë verhaald om hier niet te lang te wezen.

Aloïtes en Aloë Gallica is de grote gentiaan.

Aard, kracht en werking.

1. Het is te verwonderen dat Aloë van buiten gebruikt de monden van de aderen sluit en het bloed stelpt, maar van binnen ingenomen het bloed dun maakt en de aderen opent. Daarom zegt Dioscorides dat de Aloë van Arabië uitermate goed is om de wonden te laten sluiten als klevend en dik makend omdat het droog is van buiten gebruikt en tot slaap verwekt en het lichaam vast maakt. Maar van binnen opent ze zo zeer dat ze de aambeien laat bloeden en de mensen die van binnen teer zijn (en vooral op koude tijden ingenomen) zeer schadelijk valt door het schrapen, kwetsen en openhalen van de aderen. Nochtans vindt men sommige die de Aloë met koud water ingeven om het bloedspouwen te stelpen en, als Plinius betuigt, ze wordt tegen de rodeloop zeer geschikt en nuttig ingenomen. Dan haar kracht is opmerkelijker om alle wonden te zuiveren en daarna te helen als het poeder daarvan gedroogd is daarin gestrooid wordt.

Om Aloë te gebruiken moet men eerst de beste verkiezen die zuiver, blinkend, breukbaar is en dicht aaneen klevend als een lever en zeer bitter van smaak zulks is de Aloë die men Hepatica noemt, nochtans wordt te Venetië (als Lobel betuigt) Aloë Succotrina voor de beste gehouden die ook mooi helder is en uit het roze ziet en daar een dukaat per pond plag te kosten, maar de Hepatica is overal gewoon genoeg. Dan vooral moet men erop letten dat ze vet is, zonder zand en gauw smelt, want de zandachtige, zwarte, traag smeltende is slecht en onnut. Men kan ze met gom vervalsen of met het sap van Acacia wat gauw te herkennen is want dan is ze meer tezamen trekkend en niet zo bitter van smaak als de niet vervalste. Men plag het te verzamelen in juni. En ze mag op een goede plaats rond tien jaren lang bewaard worden. De Aloë die in Spanje, Italië en in deze landen in de hoven gegroeid is heeft niet veel bitterheid in zich, dan die van de eilanden van de Middellandse Zee omtrent Frankrijk, Sicilië, en Afrika heeft wat meer bitterheid. Maar het is het zekerste dat men het buitenlands kiest als best bekende die de meest onderzochte krachten heeft.

Sommige menen dat Aloë alle krachten van mummie heeft en zeggen dat mummie niets anders is dan Aloë met mensenvet vermengt dat lange tijd onder de aarde gelegen heeft.

Het sap van Aloë als het noch van de zon niet heel gedroogd is zoals in de winter is ook niet bitter, maar later krijgt het een bittere smaak.

Aloë dikwijls gebruikt gedoogt geenszins dat de zinnen en ook het ganse lichaam van enig ongeneeslijk gebrek gekweld of gekrenkt worden, maar ze scherpt de zinnen en het verstand en maakt betere gedachten.

Dezelfde verdrijft de geelzucht en met honing vermengt is het bijzonder goed om de verzweringen te genezen van de mannelijkheid en heelt toe de gescheurde stoofjes vooraan de kinder roede en geneest ook het uitgaan van de aarsdarm en de kloven die daar omtrent komen, maar van binnen genomen laat het de aambeien uitkomen en bloeden, als gezegd is. Men houdt ze voor goed om de smartelijke en bijna onlijdelijke zweren van de nagels te zuiveren en toe te laten gaan.

Wijn, rozenwater, venkelzaad of venkelwater daar Aloë in geweekt is zuivert de ogen en scherpt het gezicht en geneest de tranende of lopende ogen.

Aloë van buiten met ossengal en azijn op de navel gelegd brengt de wormen van de jonge kinderen om.

Boven alle deugden van Aloë is deze wel een van de voornaamste, te weten dat Aloë met de andere purgerende of de buik beroerende dingen vermengt en vooral die het lichaam door hun groot geweld slap maken die verbetert en haar voosheid beneemt en matigt. Daarom behoort ze altijd bij die gedaan te worden zoals alle geleerde door vele redenen daartoe gedreven zijn tezamen besloten en voor goed gehouden hebben.

Men maakt bijna ontelbare geneesmengsels in de apotheken waarin Aloë de meeste kracht heeft of immers van de meest werkende dingen is zoals vele soorten van pillen zijn, van Hiera of bitterheilig en veel meer andere die te lang zijn om te verhalen en ook onnodig om vermaand te worden gemerkt dat ze bij alle man bekend zijn.

Maar aangezien dat Aloë traag werkt zo moet ze lang voor het eten ingenomen worden, zegt Lobel, als men de buik daarmee week wil maken. En zodat ze beter werken zou neemt men notenmuskaten, foelie, kaneel, Spica Nardus, kalmoes, kubeben, Squinanthum, hazelwortel, mastiek, kruidnagel en van elk even veel en half zoveel saffraan en men kookt dat in zesmaal zoveel water op een zacht vuur en als het water tot een derde deel ingekookt is doet men zes ons Aloë in elk pond water en daarna droogt men dat samen, eerst uit de zon en daarna in de zon. Maar Bdellium en Dragant verbeteren Aloë boven alle dingen.

Daar zijn er ook sommige die Aloë rasser laten werken met kolokwint of turbit en diergelijke sterke dingen. Andere zetten ze te week in water daar de voor vermelde specerijen of sommige van die en diergelijke in gekookt zijn en nadat het door gezeefd is geven ze het water te drinken.

2. Aloe van Amerika wordt veel gebruikt en zowel in het genezen als in andere dingen. Want die van Mexico (daar dit kruid veel groeit en een aar van bloemen en zaad krijgt) gebruiken de struiken daarvan om er vuur mee te maken en van de as ervan maken ze hun logen. De bladeren dienen hun voor tichels of schalen om hun huizen daarmee te dekken. Ze persen er ook een sap uit en als die gekookt is hun voor honing strekt en gezuiverd dient het voor suiker en met een andere wortel gemengd die Ocpatly wordt genoemd wordt het wijn die hun uitermate dronken, maar stinkend van adem maakt. Uit de jonge spruiten en kleine bladertjes maken ze een konserf. Het sap dat uit de bladeren vloeit die op hete kolen gebraden wordt is goed om de wonden en zeren te genezen. Het sap van de wortels en jonge spruiten met sap van alsem van die landen vermengt geneest de beten van de adderslangen. De bladeren dienen ook om er papier van te maken en men plag daar ook wel netten, matten, riemen, koorden, basten, ja ook hemden en mantels van te maken en twijn of garen om mee te naaien, zoals betuigen die dat gezien hebben.

Sommige verhalen dat die van America de pokken met dit gewas aldus genezen. Ze nemen een stuk van deze bladeren of snijden dat in kleine snippels die ze in een grote aarden pot met water doen en wel drie uren laten koken en nadat ze de pot met slijk goed dicht geplakt hebben nemen ze die pot zo heet en kokend van het vuur en doen hem open en laten de zieke de rook die daarvan op gaat in de neus en mond ontvangen waardoor hij zo sterk begint te zweten dat hij van die ziekte meestal geneest. Of ook ze binden een blad van dit gewas op hete kolen en laten de zieke die rook ontvangen als tevoren. Maar deze rook maakt de zieke zo slap en zwak dat ze die niet langer dan drie dagen verdragen kunnen en als ze in die tijd niet genezen moeten ze zich met andere geneesdingen behelpen.