Tagetes

HET XII. CAPITEL.

Van de Thunis-bloemen.

Gheslachten.

Onder het gheslacht van de Goudt-bloemen schijnen de Thunis-bloemen oock te behooren; de welcke tweederhande zijn: de eene soorte is kleyner ende leegher blijvende, met kleyne tackskens van anderhalven voet hoogh, ter aerden meestendeel verspreyt ligghende: de andere is grooter, hoogher opschietende, ende recht staende, by de vijf oft ses voeten langh wordende. Dan om dat sy alleen van grootte ende hooghde verschillen, daerom sullen wy die t’samen beschrijven..

Ghedaente.

De Thunis-bloemen, soo wel de Groote als de Kleyne, hebben veele bladeren langhs haer gestreepte ende geribde oft gevoorde getackte steelen wassende, langhworpigh, van veele enckele aen de kanten rondom gekerfde oft geschaerde bladeren by een vergadert, de bladeren van Reynvaer bijnae ghelijck; de welcke tegen de locht in de Sonne ghehouden als een zeve doorboort ende ghegaet worden bevonden. De bloemen komen voort in de opperste uytschietselen van de tacken, uyt lange knopkens spruytende, groot ende rond, van acht oft tien bladerkens vergadert ende versamelt, aen de onderste sijde bleeck oft geel van verwe, aen de bovenste sijde uyt den goutverwigen wat roodachtigh, ende eenighsins het doncker rood fluweel van verwe naekomende; tusschen de welcke uyt het midden komen gesproten ettelijcke geele drayen: het saedt is swart, langhworpigh, smal ende dun. In plaetse van wortelen hebben sy veselachtighe faselinghen, die des winters vergaen.

De Groote, als voorseyt is, worden omtrent de ses voeten hoogh, ende staen recht overeynd. De Kleyne hebben [406] korter steelen, iae niet hooger dan anderhalven voet, meestendeel ter aerden verspreyt liggende oft aen de sijden huckende.

Beyde dese soorten zijn soo wel in haere bladeren als in haere bloemen sterck ende swaer van reuck, ende seer onlieflijck, sonderlinghe als sy ghewreven oft ghebroken worden.

Veranderinghe. De bloemen van beyde dese soorten, maer sonderlinghen ende meestendeel die van de Groote Tunis-bloemen, worden dickwijls heel dobbel ende vol van bladeren: maer dan zijn de bladerkens van die bloemen aen beyde sijden meestendeel geel, ende geensins aen d’ een sijde donckerverwigh rood.

Plaetse.

De Thunis-bloemen worden hier te lande, ende in Hooghduydtschlandt, ende oock elders, in de hoven onderhouden ende gheoeffent, ende alle iaer op een nieuw gesaeyt. In Afrijcken wassen sy meest allesins van selfs in ’t wilt: ende van daer zijn sy in dese landen gebroght gheweest; te weten wanneer den Roomschen Keyser Carel den Vijfden van dien naem, het veldt ende de overhand tot vermeerderinghe van sijnen naem, ende verbreydinghe des Christendoms, in Afrijcken tegen de ongeloovige behouden heeft, het landt ende de stadt Thunis veroverende: nae de welcke sy oock den naem Thunis-bloemen oft Africaensche bloemen voeren.

Tijdt.

De Kleyne Thunis-bloemen beghinnen te bloeyen in Mey oft Braeckmaendt oft wat vroeger, ende bloeyen voort al den Somer door: de Groote, bloeyen eerst in de Ooghstmaendt.

Naem.

De Brabanders ende de Vlamingen heeten dese bloemen ghemeynlijck Thunis-bloemen; de Hooghduydtschen Indianische blumen ende Indianische nagelin, dat is Bloemen oft Ginoffelen van Indien; ende daer nae noemense de Fransoysen oock Oeilletz d’Inde: men noemtse nu ter tijdt op ’t Latijnsch Flos Africanus ende Flos Tunetensis; dat is, Bloeme van Afrijcken oft Bloeme van Thunis. Dan Valerius Cordus gheeftse den naem van Tanacetum Peruvianum, al ofmen seyde Reynvaer van Peru, nae de groote ghelijckenisse die dese bloeme heeft aengaende haere bladeren, met den Reynvaer; ende oock nae het deel van America, dat men Peru noemt; van het welcke de Hooghduydtschen gheloofden dat dese bloemen eerst ghebroght waeren. Maer Gesnerus noemtse in ’t Latijn Caltha Africana, dat is Africaensche Goudt-bloeme; ende versekert dat sy in de Moorsche taele Pedua ghenoemt is.

Flos Petilius. Sommighe ghelooven dat sy den Flos Petilius van Plinius mochte wesen: maer den Flos Petilius daer Plinius af spreeckt, is een bloeme die in den Herfst bloeyt, omtrent de hagen wassende, alleen gesocht om haers verwes wille, met de welcke sy de Wilde Roose ghelijckt, ghemaeckt van vijf kleyne bladeren; met een kleyn knopken, verscheyden van verwe, geel saedt besluytende: in welcke bloeme dit te verwonderen is dat het tsop daer van omdraeyt ende gebogen is, ende niet eer bladeren en krijght voor dat het omghekromt ende omgeslaghen wordt; als den selven Plinius betuyght in het 8.capitel van sijn 21.boeck.

Othonna. Andreas Lacuna vermoedt, dat de Thunisbloeme ’t selve ghewas is dat andere Othonna heeten: wiens beschrijvinghe nochtans met dese bloemen niet al te wel over een komt; ’t en zy dat sy in Afrijcken soo fraey niet en worden, ende niet soo veel bladeren en hebben, die oock de Rackette gelijcker worden, dan diemen hier vindt, ende bovendien merckelijcker doorboort ende gegaet zijn, dan die hier in Europa groeyen. Want dit cruydt wast gantsch Europa door seer groot, met vele bladeren besett, die den Reynvaer van ghedaente meer dan de Rackette gelijcken; de welcke oock niet oprechtelijck ghegaetet oft doorboort zijn, maer sulcks alleen schijnen te wesen, als sy teghen de locht ghehouden worden.

Ende voorwaer het gebeurt wel dickwijls, dat sommighe cruyden uyt een heet ende seer droogh landtschap, oft oock uyt eenen dorren ende onghebouwden, openlochtigen grond, in vochter ende beter ghebouwde landouwen ghebroght zijnde, alwaer de locht soo onmatelijcken heet niet en is, seer weeldigh voortkomen, ende grooter, ghelijvigher ende beter aerdende schijnen te wesen: want de veranderinghe van de locht ende van de aerde, kan seer veel doen tot de veranderinghe van alderhande ghewas, sonderlingen als de oeffeninghe ende het neerstigh onderhouden ende sorghvuldigheydt daer by ghevoeght wordt.

Maer oft dat in dese bloeme plaetse grijpt, in voeghen dat sy bijnae een ander ghedaente hier te lande ghekreghen soude hebben, dan sy in haeren eyghen grond ende plaetse van haer gheboorte hadde, dat laten wy een ieder noch ondersoecken ende neerstelijcker overweghen.

Maer om de Othonna met onse Thunis-bloemen wat beter te vergelijcken, ende die twee cruyden wat naeder by een te brengen, om de gelijckenisse oft verscheydenheydt daer van te ondersoecken, soo is het te weten, dat de Othonna, soo Dioscorides daer van schrijft, een cruydt is, in het landtschap Troglodytis wassende, in dat deel van Arabien, dat nae de kant van Egypten streckt: sy heeft, soo hy schrijft, bladeren die van de Rackette ghelijck, seer ghegaetet ende doorboort, als van de meluwen doorknaeght ende ghegheten; ende is een droogh ende dor cruydt, met luttel bladeren bewassen: de bloeme is saffraenverwigh, breedt van bladeren; ende daerom hebben sommighe gelooft, dat sy een soorte van Anemone soude moghen wesen.

Lycopersium. Dese onse Thunis-bloemen schijnen oock eenige gelijckenisse te hebben met dat cruydt het welck van Galenus in het 4.boeck van de Krachten der ongemengelde simplen oft geneesmiddelen vermaent wordt, met naeme Lycopersium: wiens sap, soo hy schrijft, eenen Hopman oft Overste van hondert wapendraghers, uyt het Barbarisch landt by Egypten gelegen, met hem gebroght hadde; ’t welck soo sterck ende swaer van reuck was, ende soo onlieflijck, dat Galenus selve dat niet en derrede smaecken oft proeven; maer dat hy ’t een doodelijck dingh achte te wesen. Dan dien Hopman oft Oversten ghebruyckten dat selve sap om de overvallende ende haestige smerten van de leden ende flerecijnachtighe weedommen te versoeten; ende al de gene die dat gebruycken, bevonden daer in naer hun goedtduncken een seer verkoelende ende koudtmaeckende kracht. Voorts soo is dit sap, seght den selven Galenus, van verwe rosachtigh oft nae den goudt-geelen treckende, soo swaer van reuck als de Cicuta oft Scheerlinck, uytghesondert alleen dat daer in eenige specerijachtige bevalligheyt van reuck schijnt te wesen. Den naem van het cruydt, waer uyt dit sap ghedruckt [407] wordt, seyde hy dat Lycopersium was. Maer van wat ghedaente dat cruydt voorts mocht wesen, en heeft Galenus daer niet by ghevoeght; sulcks datmen niet wel versekeren en soude konnen, oft het Lycopersium met onse Thunis-bloeme eenderhande ghewas is oft niet. Dan het schijnt dat sy daer mede, indien sy het selve niet en is, seer groote gelijckenisse heeft: want de bladeren van de Thunis-bloemen, ende eyghentlijck de bloemen selve, hebben eenen seer swaeren ende onaenghenaemen reuck; ende zijn aengaende haeren vergiftighen aerd de Dulle Kervel oft Scheerlinck seer ghelijck. Dan hoedanigh het sap daer van uytghedruckt ende ghedrooght zijnde wesen magh, dat bekenne ick noch niet ondersocht oft ondervonden te hebben: dan niet te min, het is waerschijnelijcker, dat uyt dese bloemen anders gheen sap en soude konnen gedruckt oft ghedouwet worden, dan geelachtigh oft rosachtigh van verwe, ende daer-en-boven seer swaer ende onlieflijck van reuck.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dat de Thunis-bloemen eenen verghiftighen aerd ende een verkouwende kracht hebben, blijckt niet alleen uyt den onlieflijcken reuck, die het hoofdt lastigh ende swaer valt, sulcks als is dien van de Cicuta oft Scheerlinck, ende als was dien van het sap van Lycopersium daer Galenus af spreeckt; maer oock de daghelijcksche ervarentheydt ende versoeckinghe geeft dat selve klaerlijcken genoegh te kennen: daerom en salmen daer niet veel goets oft nuttigheydts af verwachten oft verhopen, ten waer alleen uytwendighlijck; soo Galenus schrijft, dat het sap van sijn Lycopersium ghebruyckt wierdt, om met sijne uytnemende verkoelende ende koutmaeckende kracht, de smerten ende onlijdelijcke aenstooten van de ghichte ende flercijn te wederstaen, ende eenighsins te verdooven.

Hindernisse.

Men heeft soo kennelijcke teeckenen van den verghiftighen ende schadelijcken aerd van dit cruydt gesien, datmen ons van het selve te ghebruycken, in sonderheyt inwendighlijcken, wel moet wachten. Om dit te versekeren ende een ieder daer van te waerschouwen, heeft my beweeght het ghene dat ick aen een kleyn iongesken ghesien hebbe, dat dese bloemen ghepluckt ende in den mondt ghenomen hebbende, de selve bestont te knauwen; waer af terstont sijn lippe ende den mont rondsomme opgeloopen ende geswollen oft ontsteken is gheweest; ende binnen eenen dagh oft twee daer nae is dat kint als schorft gheworden: gelijckerwijs dickwijls ghebeurt den ghenen die op pijpkens van de steelen van Scheerlinck oft Cicuta gemaeckt spelen oft fluytende, de selve eenen tijdt langh tusschen hun lippen houden.

Oock hebben wy de selve bloemen met haere knoppen, met versche Kaese vermenght zijnde, een Katte t’eten ghegheven; de welcke terstont daer nae seer opgheblasen in ’t lijf, ende gheswollen van buyck wordende, een weynighsken daer nae ghestorven is.

Men seght oock, dat sommighe Muysen die het saedt van dit cruydt ghegheten ende gheknabbelt hadden, niet verre van daer doodt ghebleven zijn.

Daerom en zijn gheensins te gelooven oft nae te volgen de ghene die ons wijs maecken willen, dat dit gewas een soorte is van Reinvaer, oft, als andere seggen, van Bijvoet; ende derren dat niet alleen voor onschadelijck houden, maer oock in de medicijne nut wesen in verscheyden ghebreken ende qualen tot groot achterdeel van den krancken ghebruycken.

BIIVOEGHSEL.

Dese schoone maer verghiftighe bloeme wordt van sommighe Tagetes met eenen vreemden, oft, soo sy segghen, Moorschen naem gheheeten, van andere Carasie: de Italiaenen noemense Garosani Indiani. De heele plante is van grootte, van bladers, van uytspruyten, maniere van staen ende gekerfde randen, seght Lobel, eenighsins de Wilde Valeriane ghelijck; oft, als sommige seggen, de Reynvaer: sy is in Italien van sommighe oock bekent met den naem Othonna oft Othona; te weten de groote soorte. Dan Lobel betoont, dat sy de rechte Othonna niet en is, als oock Dodoneus ons bewesen heeft. Sommighe seggen, dat de Othonna der ouders anders niet en is, dan het sap van de Stinckende Gouwe: welcke Stinckende Gouwe van sommighe oock Othonna ende Othonion ghenoemt wordt, als elders vermaent is.

De bloeme van de kleyne soorte van Thunis-bloemen zijn van verwe gemenght tusschen den gulden ende den purpuren, ende hebben de bladeren soo dick ende ghelijvigh, ende oock blinckende, dat sy eyghentlijck van fluweel schijnen ghemaeckt te wesen: daerom sy hier te lande oock Fluweel-bloemen van veele gheheeten wordt: maer zijn onlieflijck ende swaer van reuck. Van saedt hier te lande voortgekomen, zijn somtijts enckel, heel geel, niet bruyn oft orangie.

Oeffeninghe. De Thunis-bloemen, hoe wel dat die in alle aerde groeyt, nochtans is ’t dat ghy die plant van haer plante oft tackskens, oft oock in vette wel ghemeste aerde saeyet, bijsonder in ’t eerste van de Hoymaendt, sy sal soo hooghe groeyen, datse bijkants een boomken sal worden; ende uyt haeren steele sullen veele tackskens schieten, ghelijckmen siet aen eenen boom; ende sal by de selve middel haer bloemen voorts-brenghen, die tot den winter sullen duren. De soorte van Thunis-bloemen die niet dobbel en is, maer enckel, hebbende sommighe draeykens in ’t midden, ghelijckmen siet in de Roosen, wast van het saedt van de groote soorte: dan niet van de eerste bloemen, maer van de andere, die daer nae voortkomen. Want van het saedt, het welck van de eerste bloemen ghenomen is, en komen anders gheen planten voort, dan de ghene die de Groote soorte ghelijcken.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De Groote soorte van Thunis-bloemen van buyten ghebruyckt, verwarmt ende verdrooght, ende daerom derren sommighe Medicijns de selve wel besighen, om te openen, af te vaghen, ende dun oft fijn te maecken. Maer van binnen en maghmense niet ingheven; want sy en is niet alleen bitterachtigh van smaeck, maer oock verghiftigh; doch niet soo seer als de Kleyne soorte.

De Kleyne soorte verwarmt, verdrooght, maeckt dun, doorsnijdt, vaeght af, ende opent krachtigher dan de Groote, ende met haeren swaeren reuck is sy dat hoofdt lastigh ende moeyelijck; iae verghiftigh, als uyt Dodoneus ghenoegh blijckt.

Niet alleen de bloemen ende bladeren van dit ghewas sijn soo hinderlijck als wy voorseydt hebben, maer oock de wortel is seer stinckende ende voor verghiftigh ghehouden. Ende niet sonder reden: want de verckens de selve etende, is de muyle ende keele gheheel op gheloopen ende gheswollen; iae als wy ghehoort hebben, sommige zijn daer af ghestorven.

Die sijn ghesondheydt bemindt, en behoort de Thunis-bloemen niet te riecken; want den reuck allen maeckt het hoofdt swaer, ende veroorsaeckt eene suyselinghe, ende oock een vallende sieckte: daer om en moetmen die in de hoven niet setten dan daer de kinderen niet by en konnen gheraken, op dat hun van dese bloeme niet en miskome als sy die riecken, smaecken, oft in den mondt steken, ghelijck de kinderen pleghen te doen.

Beteringhe.

Om het quaedt dat van dit cruydt ghekomen is te boeten, salmen de selve middelen ghebruycken, die wy gheschreven hebben goedt te wesen om de hindernisse die van den Scheerlinck oft Dulle Kervel gekomen is, te beteren, als iemandt dat inghenomen heeft.

HET XII. KAPITTEL.

Van de Tunis bloemen, afrikaantje. (Tagetes patula en Tagetes erecta)

Geslachten.

Onder het geslacht van de goudsbloemen schijnen de Tunisbloemen ook te behoren die tweevormig zijn en de ene soort blijft kleiner en lager met kleine takjes van vijf en veertig cm hoog die ter aarde meestal verspreidt liggen en de andere is groter en schiet hoger op en staat recht en wordt rond de honderd vijftig of honderd tachtig cm lang. Dan omdat ze alleen van grootte en hoogte verschillen daarom zullen we die tezamen beschrijven..

Gedaante.

De Tunisbloemen en zowel de grote als de kleine hebben vele bladeren langs hun gestreepte en geribde of gevoorde getakte stelen groeien die langwerpig en van vele enkele en aan de kanten rondom gekerfde of geschaarde bladeren bijeen verzameld zijn en de bladeren van reinvaar bijna gelijk en als die tegen de lucht in de zon gehouden worden ze als een zeef doorboord en met gaten bevonden. De bloemen komen voort in de opperste uitschieters van de takken die uit lange knopjes spruiten en groot en rond zijn en van acht of tien blaadjes verzameld en samen gesteld zijn en aan de onderste zijde bleek of geel van kleur en aan de bovenste zijde uit het goudkleurige wat roodachtig en komen enigszins het donker rood fluweel van kleur nabij waartussen uit het midden ettelijke gele draden komen gesproten, het zaad is zwart, langwerpig, smal en dun. In plaats van wortels hebben ze vezelachtige vezels die ‘s winters vergaan.

De grote, als gezegd is, wordt omtrent honderd tachtig cm hoog en staat recht overeind. De kleine hebben [406] korter stelen, ja niet hoger dan vijf en veertig cm die meestal ter aarde verspreidt liggen of aan de zijden hurken.

Beide deze soorten zijn zowel in hun bladeren als in hun bloemen sterk en zwaar van reuk en zeer onlieflijk en vooral als ze gewreven of gebroken worden.

Verandering. De bloemen van beide deze soorten maar vooral en meestal die van de grote Tunisbloemen worden dikwijls heel dubbel en vol van bladeren, maar dan zijn de bladertjes van die bloemen aan beide zijden meestal geel en geenszins aan de ene zijde donkerkleurig rood.

Plaats.

Tunisbloemen worden hier te lande en in Hoogduitsland en ook elders in de hoven onderhouden en geteeld en elk jaar opnieuw gezaaid. In Afrika groeien ze meest alleszins vanzelf in het wild en vandaar zijn ze in deze landen gebracht geweest, te weten wanneer de Roomse keizer Karel de Vijfde van die naam het veld en de overhand tot vermeerdering van zijn naam en verbreiding van het Christendom in Afrika tegen de ongelovige behouden heeft en het land en de stad Tunis veroverde waarna ze ook de naam Tunisbloemen of Afrikaanse bloemen voeren.

Tijd.

De kleine Tunisbloemen beginnen te bloeien in mei of juni of wat vroeger en bloeien voort al de zomer door en de grote bloeien eerst in augustus.

Naam.

De Brabanders en de Vlamingen noemen deze bloemen gewoonlijk Tunisbloemen, de Hoogduitsers Indianische blumen en Indianische nagelin, dat is bloemen of anjers van Indië en daarnaar noemen de Fransen het ook oeilletz d’Inde, men noemt ze tegenwoordig op het Latijn Flos Africanus en Flos Tunetensis, dat is bloem van Afrika of bloem van Tunis. Dan Valerius Cordus geeft ze de naam van Tanacetum Peruvianum als of men reinvaar van Peru zei, naar de grote gelijkenis die deze bloem heeft aangaande haar bladeren met de reinvaar en ook naar het deel van Amerika dat men Peru noemt waarvan de Hoogduitsers geloofden dat deze bloemen eerst gebracht waren. Maar Gesnerus noemt ze in het Latijn Caltha Africana, dat is Afrikaanse goudsbloem, en verzekert dat ze in de Moorse taal pedua genoemd is.

Flos Petilius. Sommige geloven dat ze de Flos Petilius van Plinius mocht wezen, maar de Flos Petilius daar Plinius van spreekt is een bloem die in de herfst bloeit en omtrent de hagen groeit en alleen gezocht wordt vanwege haar kleur waarmee ze op de wilde roos lijkt en van vijf kleine bladeren gemaakt is met een klein knopje die verschilt van kleur en geel zaad bevat en waarin deze bloem dit te verwonderen is dat de top daarvan omgedraaid en omgebogen is en niet eerder bladeren krijgt voordat het omgekromd en omgeslagen wordt zoals dezelfde Plinius betuigt in het 8^ste kapittel van zijn 21^ste boek.

Othonna. Andreas Lacuna vermoedt dat de Tunisbloem hetzelfde gewas is dat andere Othonna noemen en wiens beschrijving nochtans niet al te goed met deze bloemen overeen komt, tenzij dat ze in Afrika niet zo fraai worden en niet zoveel bladeren hebben die ook meer op de raket lijken dan die men hier vindt en bovendien opmerkelijker doorboord en met gaten zijn dan die hier in Europa groeien. Want dit kruid groeit gans Europa door zeer groot en is met vele bladeren bezet die meer op de reinvaar van gedaante dan op de raket gelijken en die ook niet echt gegaat of doorboord zijn, maar zulks alleen schijnen te wezen als ze tegen de lucht gehouden worden.

En voorwaar het gebeurt wel dikwijls dat sommige kruiden uit een heet en zeer droog landschap of ook uit een dorre en ongebouwde, open luchtige grond in vochtiger en beter gebouwde landstreken gebracht waar de lucht niet zo onmatig heet is zeer weelderig voortkomen en schijnen groter, steviger en beter aarden te wezen, want de verandering van de lucht en van de aarde kan zeer veel doen tot de verandering van allerhande gewas en vooral als de teelt en het vlijtig onderhouden en zorgvuldigheid daarbij gevoegd wordt.

Maar of dat in deze bloem plaats grijpt op die manier dat ze bijna hier te lande een andere gedaante gekregen zou hebben dan ze in hun eigen grond en plaats van hun geboorte had, dat laten we iedereen noch onderzoeken en naarstig overwegen.

Maar om de Othonna met onze Tunisbloemen wat beter te vergelijken en die twee kruiden wat dichter bijeen te brengen om de gelijkenis of verschil er van te onderzoeken is het te weten dat de Othonna, zo Dioscorides daarvan schrijft, een kruid is dat in het landschap Troglodytis groeit in dat deel van Arabië dat naar de kant van Egypte strekt en heeft, zo hij schrijft, bladeren die van de raket gelijk met zeer veel gaten en doorboort als van de wormen doorknaagt en gegeten en is een droog en dor kruid met weinig bladeren begroeid, de bloem is saffraankleurig en breed van bladeren en daarom hebben sommige geloofd dat ze een soort van Anemone zou mogen wezen.

Lycopersium. Deze onze Tunisbloemen schijnen ook enige gelijkenis te hebben met dat kruid wat van Galenus in het 4^de boek van de krachten der ongemengde enkelvoudige of geneesmiddelen vermaand wordt met naam Lycopersium wiens sap, zo hij schrijft, een hopman of overste van honderd wapendragers uit het Barbaarse land bij Egypte gelegen met hem meegebracht had wat zo sterk en zwaar van reuk was en zo onlieflijk dat Galenus dat niet durfde te smaken of proeven, maar dat hij het een dodelijk ding achtte te wezen. Dan die hopman of overste gebruikte dat sap om de overvallende en snelle smarten van de leden en jichtachtige weedommen te verzoeten en al diegene die dat gebruikten bevonden er naar hun goeddunken een zeer verkoelend en koud makend kracht in. Voorts zo is dit sap, zegt dezelfde Galenus, van kleur rosachtig of trekt naar het goudgele en zo zwaar van reuk als de Cicuta of scheerlink, uitgezonderd alleen dat daarin enige specerijachtige bevalligheid van reuk schijnt te wezen. De naam van het kruid waaruit dit sap gedrukt [407] wordt zei hij dat Lycopersium was. Maar van welke gedaante dat kruid voorts mocht wezen heeft Galenus daar niet bij gevoegd zodat men niet goed verzekeren zou kunnen of het Lycopersium met onze Tunisbloem hetzelfde gewas is of niet. Dan het schijnt dat ze daarmee indien ze hetzelfde niet is er zeer grote gelijkenis mee heeft want de bladeren van de Tunisbloemen en eigenlijk de bloemen zelf hebben een zeer zware en onaangename reuk en zijn aangaande hun vergiftige aard de dulle kervel of scheerling zeer gelijk. Dan hoedanig het sap ervan uitgedrukt en gedroogd wezen mag dat beken ik noch niet onderzocht of ondervonden te hebben, dan niettemin het is waarschijnlijk dat uit deze bloemen geen ander sap gedrukt of geduwd zou kunnen worden dan geelachtig of rosachtig van kleur en daarboven zeer zwaar en onlieflijk van reuk.

Aard, kracht en werking.

Dat de Tunisbloemen een vergiftige aard en een verkoelende kracht hebben blijkt niet alleen uit de onlieflijke reuk die het hoofd lastig en zwaar valt zoals is die van de Cicuta of scheerling en als het sap van Lycopersium was daar Galenus van spreekt, maar ook de dagelijkse ervaring en onderzoek geeft dat duidelijk genoeg te kennen en daarom zal men daar niet veel goeds of nuttigheid van verwachten of hopen, tenzij alleen uitwendig zo Galenus schrijft dat het sap van zijn Lycopersium gebruikt werd om met zijne uitnemende verkoelende en koud makende kracht de smarten en onlijdelijke aanstoten van de jicht en reuma te weerstaan en enigszins te verdoven.

Hindernis.

Men heeft zulke herkenbare tekens van de vergiftige en schadelijke aard van dit kruid gezien dat men ons wel moet wachten ervan te gebruiken en vooral inwendig. Om dit te verzekeren en iedereen daarvan te waarschuwen heeft me bewogen hetgeen dat ik aan een klein jongetje gezien heb dat deze bloemen geplukt en in de mond genomen heeft en die durfde te kauwen waarvan terstond zijn lippen en de mond rondom opgelopen en gezwollen of ontstoken is geweest en binnen een dag of twee daarna is dat kind als schurftig geworden net zoals dikwijls gebeurt met diegene die op pijpjes van de stelen van scheerling of Cicuta gemaakt spelen of fluiten die een tijd lang tussen hun lippen houden.

Ook hebben we die bloemen met hun knoppen dat met verse kaas vermengd was aan een kat te eten gegeven die terstond daarna zeer opgeblazen in het lijf en gezwollen van buik werd en wat er aan gestorven is.

Men zegt ook dat sommige muizen die het zaad van dit kruid gegeten en geknabbeld hebben er niet ver vandaar dood gebleven zijn.

Daarom zijn geenszins te geloven of na te volgen diegene die ons wijs maken willen dat dit gewas een soort is van reinvaar of als andere zeggen van bijvoet en durven dat niet alleen voor onschadelijk houden, maar ook in de medicijn nuttig te wezen in verschillende gebreken en kwalen tot groot nadeel van de zieken te gebruiken.

BIJVOEGING.

Deze mooie maar vergiftige bloem wordt van sommige Tagetes met een vreemde of zo ze zeggen Moorse naam genoemd en van andere Carasie, de Italianen noemen het garosani Indiani. De hele plant is van grootte, van bladeren, van uitspruiten en manier van staan en gekerfde randen, zegt Lobel, enigszins de wilde valeriaan gelijk of zoals sommige zeggen de reinvaar, ze is in Italië van sommige ook bekend met de naam othonna of othona, te weten de grote soort. Dan Lobel toont aan dat ze de echte Othonna niet is zoals ook Dodonaeus ons bewezen heeft. Sommige zeggen dat de Othonna van de ouders niets anders is dan het sap van de stinkende gouwe welke stinkende gouwe van sommige ook Othonna en Othonion genoemd wordt als elders vermaand is.

De bloem van de kleine soort van Tunisbloemen zijn van kleur gemengd tussen het gouden en het purper en hebben de bladeren zo dik en stevig en ook blinkend dat ze eigenlijk van fluweel schijnen gemaakt te wezen waarom ze hier te lande ook fluweelbloemen van vele genoemd wordt, maar zijn onlieflijk en zwaar van reuk. Van zaad hier te lande voortgekomen zijn ze soms enkel en heel geel en niet bruin of oranje.

Teelt. De Tunisbloemen, hoewel dat die in alle aarde groeien, nochtans is het dat ge die van haar plant of takjes plant of ook in vette goed gemeste aarde zaait en vooral in het begin van juli dan zal ze zo hoog groeien dat ze bijna een boompje zal worden en uit haar steel zullen vele takjes schieten zoals men ziet aan een boom en zal met hetzelfde middel zijn bloemen voortbrengen die tot de winter zullen duren. De soort van Tunisbloemen die niet dubbel is maar enkel heeft sommige draadjes in het midden zoals men ziet aan de rozen en groeit van zaad van de grote soort, dan niet van de eerste bloemen, maar van de andere die daarna voortkomen. Want van het zaad wat van de eerste bloemen genomen is komen geen andere planten voort dan diegene die op de grote soort lijken.

Aard, kracht en werking.

De grote soort van Tunisbloemen van buiten gebruikt verwarmt en verdroogt en daarom durven sommige dokters die wel te gebruiken om te openen, af te vegen en dun of fijn te maken. Maar van binnen mag men ze niet ingeven want ze en is niet alleen bitterachtig van smaak, maar ook vergiftig, doch niet zo zeer als de kleine soort.

De kleine soort verwarmt, verdroogt, maakt dun, doorsnijdt, veegt af en opent krachtiger dan de grote en met zijn zware reuk is ze het hoofd lastig en moeilijk, ja vergiftig zoals uit Dodonaeus genoeg blijkt.

Niet alleen de bloemen en bladeren van dit gewas zijn zo hinderlijk als we gezegd hebben, maar ook de wortel is zeer stinkend en voor vergiftig gehouden. En niet zonder reden want van de varkens die het eten is de muil en keel geheel opgelopen en gezwollen; ja zoals we gehoord hebben, sommige zijn er van gestorven.

Die zijn gezondheid bemint behoort de Tunisbloemen niet te ruiken want de reuk allen maakt het hoofd zwaar en veroorzaakt een suizeling en ook een vallende ziekte en daarom moet men die in de hoven niet zetten dan daar waar de kinderen niet bij kunnen komen zodat er hun van deze bloem niets miskomt als ze die ruiken, smaken of in de mond steken zoals de kinderen plegen te doen.

Verbetering.

Om het kwaad dat van dit kruid gekomen is te boeten zal men dezelfde middelen gebruiken die we geschreven hebben goed te wezen om de hindernis die van de scheerling of dulle kervel gekomen is te verbeteren als iemand dat ingenomen heeft.