Psoralea

HET VIII. CAPITEL.

Van Groote oft Sterck-rieckende Klaveren.

Ghedaente.

Groote Klaveren schieten uyt der aerden dunne teere rijsen oft steelen, meestendeel overeynd staende, dry voeten hoogh oft hoogher wordende; uyt de welcke langhe dunne steelkens als sijd-tackskens spruyten, daer dry langhworpighe bijnae voor spitse bladeren aen wassen, breeder, grooter ende bruyner oft donckerder groen dan de Ghemeyne Klaver-bladeren: dan de bladeren, die uyt de wortel voor het uyt-spruyten van de steelen voorkomen, en sijn soo langh-worpigh niet, maer ronder van maecksel: uyt den oorsprongh van dese bladeren spruyten wederom andere dunne steelkens, kleyner dan de kranskens van Scabiose, maer vol van schoone blauwe oft Hyacinth-verwighe bloemen. Daer nae volght langh-worpigh saedt, oft, als Dioscorides seydt, breedt, ruygh oft hayrigh,ende aen d’een sijde, oft aen sijn tsop als in een scherp spitsch eyndende. De wortel is langh ende dun.

Dit ghewas is in bladeren ende in alle sijn deelen vuyl van reuck, ende nae het Bitumen rieckende.

Plaetse.

Dese Groote Klaveren en wassen hier te lande noch oock in Hooghduytschlandt nerghens van selfs in ’t wildt, maer worden alleen in de cruydt-beminners hoven ghesaeyt ende onderhouden. Dan sy wassen op steyle ende ghebroken steenachtighe oneffene plaetsen, als Hippocrates Hippiatros seydt, immers soo sijne woorden van Ruellius vertaelt ende uytgheleyt zijn.

Tijdt.

In de hoven van dese landen bloeyen de Groote Klaveren selden vroeger dan in Hoymaendt oft Oogstmaendt.

Naem.

Dese soorte van Klaveren, die wy in onse tael Grooten Klaveren heeten, is in ’t Griecks eygentlijck Triphyllon ghenoemt, ende, als Dioscorides schrijft, Oxytriphyllon; by veele andere Menyanthes; by andere Asphaltion; by noch andere Cnicion; by Nicander oock Tripetelon; in ’t Latijn Trifolium acutum aut odoratum; nu ter tijdt Trifolium bituminosum. Avicenna noemt het Tatifilon; ende niet, als sommighe meynen, Handacocha. Want met den naem van Handacocha heeft den selven Avicenna alle de soorten van Lotus, daer Dioscorides af vermaent, begrepen; te weten de Tamme Lotus, de Wilde, ende de Egyptische; die hy allegader in een capitel beschrijft, ende onder een verwerret.

Dese Klaver oft Trifolium wordt van Scribonius Largus in sijn 163.capitel vermaent met de naevolghende woorden: “Tghene dat de Griecken Oxytriphyllon noemen wast meest in Sicilien: want ick en hebbe het in Italien nergens gesien, dan alleen omtrent de Toscaensche Zee-stadt Portus Lunae gheheeten, doen wy nae Britannien reysden, aldaer veel op de omliggende berghen voortkomende. De bladeren daer van zijn de Ghemeyne Klaver-bladeren van ghetal ende gedaente ghelijck; dan die zijn wat ghelijfviger, ende als met eenighe hayrige wolachtigheydt bedeckt, die aen haer uyterste oock in een uytstekende spitsch eynden. Maer den struyck oft stam wordt somtijdts twee, somtijdts oock wel meer voeten hoogh; ende het geeft eenen stercken reuck van hem. Geen van welcke teeckenen in de Ghemeyne Klaveren ghesien oft ghevonden en worden.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dese Groote Klaveren zijn warm ende droogh tot in den derden graed, ghelijck het Bitumen, als Galenus betuyght: daerom genesen sy de pijne der sijden, die uyt verstoptheydt haeren oorsprongh heeft: ende verwecken de maendt-stonden van de vrouwen; ende doen gemackelijck veel pissen.

Hippocrates seydt, dat de Klaveren soo wel ingenomen als van buyten opgeleyt, oft van onder inghestecken, niet alleen den maendt-vloedt der vrouwen verwecken; maer oock de vrucht ende de naegeboorte doen voort-komen: Als een vrouwe nae het baren niet wel ghesuyvert en is (seydt hy) geeft haer dan van Klaveren met witten wijn te drincken: want die doen de maenden ende oock de vrucht voort-komen. Elders schrijft hy daer aldus van: De selve Klaveren opgeleyt, doen de maendtstonden uytbreken oft voort-komen, ende iagen de vrucht uyt den lijve.

Dioscorides schrijft daer aldus van: De bladeren met de bloemen, oft het saedt van dese Klaveren, met water gedroncken, versoeten de pijne ende weedom van de sijde oft pleuris; ende zijn goedt de gene die hun water qualijck maecken konnen, oft de droppelpisse hebben, die met de vallende sieckte besmet zijn, ende de ghene die ’t water beginnen te laden, ende de vrouwen die van de [900] moeder sieck zijn. Dan van ’t saedt moetmen ghemeynlijck dry vierendeel loots, ende vande bladeren een heel loot oft half once tseffens ingheven.

De selve bladeren ghestooten ende met syroop van Azijn oft Honigh-Azijn, dat is Oxymel, inghenomen zijn goedt de ghene die van eenigh fenijnigh oft vergiftigh dier ghebeten zijn.

Sommighe verklaeren, dat dit heele ghewas (wortelen ende bladers) in water ghesoden, de pijne wegh neemt van de ghene die van de slanghen ghebeten zijn, als de quetsure daer mede gestooft wordt: maer indien iemandt anders met het selve water, daer de wonde mede gestooft oft gewasschen ende den ghequetsten mede ghenesen is geweest, eenighe sweeren liet stoven, oft eenigh ghesondt lidt daer mede wies, dat hy al-even-eens pijne lijden ende in noot wesen sal, al oft hy selve van die slange oft schadelijck ghediert ghesteken oft ghebeten waer gheweest.

Men seydt oock, dat dry bladeren oft oock saeden van dese Klaveren goedt zijn teghen de vierde-daeghsche, alsmense met wijn voor het aenkomen van de kortsen inneemt: want daer door wordt den aenstoot van de selve kortsen belet ende opghehouden.

De wortel van de selve Klaveren wordt oock vermengt by de Antidota ende Theriakelen ende andere dierghelijcke dinghen diemen teghen de pest ende vergiftigheydt pleegh te bereyden, als Dioscorides betuyght. Dan de oude meesters hebben by de selve niet alleen de wortelen van dit ghewas, maer oock het saedt ghedaen, als blijcken kan uyt de bereydinghe van veele van hunne Compositien, gemeynlijck Theriakelen geheeten, in het langh beschreven van Galenus in ’t boeck vande Antidota; te weten by de Theriaca van Elius Gallus, van Zeno Laudiceus, van Claudius Apollonius, van Eudemus, Heraclides, Dorotheus ende Hera.

BIIVOEGHSEL.

Al is het saecke dat dese Klaveren in de hoven van dese landen ghesaeyt zijnde, nae haer grootte ghemeynlijck Groote Klaveren ghenoemt worden, nochtans soude men de selve bequaemelijcker den naem van Sterckrieckende Klaveren, nae den Latijnschen Trifolium bituminosum geven: want in Sicilien ende andere heete landen is dit cruydt soo sterckrieckende ende ’t Bitumen ghelijckende van stanck, dat de ghene die het oprecht Bitumen niet en kennen, indien sy naemaels het selve ghenaecken (als Lobel oock betuyght) ende riecken, dat terstont te kennen sullen komen, al en hadden sy het noyt te voren ghesien. Daerom magh dat met recht Trifolium Asphaltaeum heeten. Dan in ons voorvaders tijden wasset met den naem Scherpe Klavers genoegh bekent, nae den Latijnschen ende Griecksche voorseyde naemen: de Enghelsche noemen het Treacle Claver; de Italiaenen Trifolio Bitominoso; ende daer nae heetense hier te lande somtijdts Italiaensches Klaveren: andere houden staende, dat het de Handacoca, Antacoca oft Andacoca is, op de redenen van Dodoneus niet lettende. De Fransoysen pleghen daer veele velden mede te besaeyen, ende dickwijls af te maeyen, om daer Hoy van de te maecken, dat sy niet tot voederinghe maer ghenesinghe van de beesten ghebruycken. Maer men moetse niet meer dan eenen dagh in de beemden ghehoopt laeten staen, als sy ghemaeyt zijn: want anders souden sy soo heet worden, datse versticken souden, ende doen sterven alle de cruyden daer sy op ligghen, soo datse niet meer groeyen en souden. Sy saeyen dat saedt dicht by een, als het saedt uyt schubbekens gaet, ende geelachtigh oft volkomen rijp is. In het landtschap van Luta in Italien wast het hedens-daeghs ghenoegh, omtrent Luna ende Carraca te Massa: het wast oock omtrent Marsilien. Hier te lande ghesaeyt zijnde en kan het de koude des lochts niet verdraghen.

Andere soorte van scherpe Klaveren, in ’t Latijn Oxytriphyllon alterum Scribonij, Herbariorum, wast in de bosschen ende dorre heuvels, seydt Lobel; ende is soo gheheeten, om dat sy langher, houdtachtigher ende rouwer zijn, andersins van rijskens ende bladers den anderen ghelijck, maer kleyner, dry ende vier bladerkens by een staende hebbende, die witter zijn ende botter. De bloemen en zijn niet soo vast by een ghedronghen, maer wijder van een staende, platter ende wit. Den reuck is seer luttel oft geen; ’t welck veel verschilt van dat hy vuyl oft stinckende soude wesen, ghelijck inde Groote Klaveren. Daerom en is sy niet rechtelijck Trifolium Bituminosum te heeten. Men vindtse overvloedigh omtrent Lions ende Turin.

Het Seven-ghetijden cruydt wordt van Fuchsius Trifolium asphaltaeum, ende van andere Trifolium odoratum gheheeten: met welcken naem den Meliloot oock bekent is.

Stinckende Klaveren, in ’t Latijn Trifolium magnum aut foetidum gheheeten, is een groote soorte van Klaveren, die Clusius hier nae voor een soorte van Prangwortel sonder doornen beschrijft.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dese oprechte Groote oft Sterck-rieckende Klaveren zijn bequaemer om de beesten te genesen dan om de selve te voeden, hoe wel dat sy die vet maecken als sy die droogh eten. Maer men sal gheensins gedooghen dat de beesten dese Klaveren inde beemden afweyen, oft groen eten: want sy souden door de hitte van de selve sterven.

Daerom moetenze vertoeven tot datse drooghe zijn, eermen die de beesten t’eten gheeft; maer luttel tseffens, om datse selfs droogh gheworden zijnde haer soo veel bloets doen krijghen, dat sy door te veel etens lichtelijck souden versticken: oock soo kan de hitte van de selve Klaveren haer inwendighe aderen te seer openen. Dan als sy hier te lande tweemaels ghesaeyt zijn gheweest, dan en hebbense gheen kracht meer als sy te voren hadden; daerom moetense alle iaer van vremdt saedt vermenighvuldight worden, wiltmen daer de voorseyde ende naevolghende krachten van verwachten. Want dese Klaveren, soo sy in Sicilien omtrent den bergh Etna groeyen, hebben alle de merckelijcke ende verborghen krachten van het Bitumen, iae stercker, ende zijn daerom goedt om alle vergiftighe Steken ende beten van de Adder-slanghen, Tarantelen ende quaede Spinnekoppen, iae Padden van stonden aen te ghenesen; selfs in de heete landen, daer die beesten veel quaeder ende hinderlijcker zijn, dan in dese koude ghewesten.

De ghene, die gheenen lust om eten en hebben, sullen dit saedt in wijn sieden, ende desen wijn drincken dry avonden achter den anderen: daer nae sullen sy nemen een dragme ghepoederde Gember met Azijn oock dry avonden achter malkanderen, ende oock des morghens al warm: ende hier af sullen sy sweetende worden, ende het quaedt, dat in hun maghe is, sal door dat sweeten uytgaen.

Die de gichtigheydt heeft oft den kramp, die neme een handtvol van dese Klaveren, ende siedese in wijn, ende smeere de ghebreckelijcke leden daer mede in het afnemen van de Mane, ende hy sal daer af ghenesen.

‘Tghedistilleert water van dit gantsche cruydt, soo wel binnen als buyten den lijfve ghebruyckt, is seer goedt in de voorseyde ghebreken.

HET VIII. KAPITTEL.

Van grote of sterk ruikende klavers. (Psoralea bituminosa)

Gedaante.

Grote klavers schieten uit de aarde dunne tere twijgen of stelen die meestal overeind staan en negentig cm hoog of hoger worden waaruit lange dunne steeltjes als zijtakjes spruiten daar drie langwerpige bijna voor spitse bladeren aan groeien die breder, groter en bruiner of donkerder groen zijn dan de gewone klaverbladeren, dan de bladeren die uit de wortel voor het uitspruiten van de stelen voorkomen zijn niet zo langwerpig, maar ronder van vorm en uit de oorsprong van deze bladeren spruiten wederom andere dunne steeltjes die kleiner zijn dan de kransjes van Scabiosa, maar vol van mooie blauwe of hyacintkleurige bloemen. Daarna volgt langwerpig zaad of, als Dioscorides zegt, breed, ruig of harig en aan de ene zijde of aan zijn top als in een scherpe spits eindigt. De wortel is lang en dun.

Dit gewas is in bladeren en in al zijn delen vuil van reuk en ruikt naar bitumen.

Plaats.

Deze grote klavers groeien hier te lande noch ook in Hoogduitsland nergens van zelfs in het wild, maar worden alleen in de kruidbeminnaars hoven gezaaid en onderhouden. Dan ze groeien op steile en gebroken steenachtige oneffen plaatsen, als Hippocrates Hippiatros zegt, immers zo zijn woorden van Ruellius vertaald en uitgelegd zijn.

Tijd.

In de hoven van deze landen bloeien de grote klavers zelden vroeger dan in juli of augustus.

Naam.

Deze soort van klaveren die we in onze taal grote klaver noemen is in het Grieks eigenlijk Triphyllon genoemd en, als Dioscorides schrijft, Oxytriphyllon, bij vele andere Menyanthes, bij andere Asphaltion, bij noch andere Cnicion en bij Nicander ook Tripetelon, in het Latijn Trifolium acutum aut odoratum en tegenwoordig Trifolium bituminosum. Avicenna noemt het tatifilon en niet zoals sommige menen handacocha. Want met de naam handacocha heeft dezelfde Avicenna alle soorten van Lotus, daar Dioscorides van vermaant, begrepen, te weten de tamme Lotus, de wilde en de Egyptische die hij allen in een kapittel beschrijft en onder elkaar verwart.

Deze klaver of Trifolium wordt van Scribonius Largus in zijn 163^ste kapittel vermaand met de volgende woorden: “Hetgeen dat de Grieken Oxytriphyllon noemen groeit meest in Sicilië, want ik heb het in Italië nergens gezien dan alleen omtrent de Toscaanse zeestad Portus Lunae genoemd toen we naar Brittannië reisden waar het veel op de omliggende bergen voortkomt. De bladeren er van zijn de gewone klaverbladeren van getal en gedaante gelijk, dan die zijn wat steviger en als met enige harige wolligheid bedekt die aan hun uiterste ook in een uitstekende spit eindigen. Maar de struik of stam wordt soms zestig en soms ook wel meer voeten hoog en het geeft een sterke reuk van zich’. Geen van welke tekens in de gewone klavers gezien of gevonden worden.

Aard, kracht en werking.

Deze grote klavers zijn warm en droog tot in de derde graad als het bitumen, zoals Galenus betuigt, daarom genezen ze de pijn van de zijden die uit verstopping zijn oorsprong heeft en verwekken de maandstonden van de vrouwen en laten gemakkelijk veel plassen.

Hippocrates zegt dat de klavers zowel ingenomen als van buiten opgelegd of van onder ingestoken niet alleen de maandvloed van de vrouwen verwekken, maar ook de vrucht en nageboorte laten voortkomen: ‘Als een vrouw na het baren niet goed gezuiverd is (zegt hij) geef haar dan van klaver met witte wijn te drinken want die laten de maanden en ook de vrucht voortkomen’. Elders schrijft hij er aldus van: ‘Dezelfde klavers opgelegd laten de maandstonden uitbreken of voortkomen en jagen de vrucht uit het lijf’.

Dioscorides schrijft er aldus van: ‘De bladeren met de bloemen of het zaad van deze klavers met water gedronken verzoeten de pijn en weedom van de zijde of pleuris en zijn goed diegene die hun water kwalijk maken kunnen of de druppelplas hebben en die met de vallende ziekte besmet zijn en diegene die het water beginnen te laden en de vrouwen die van de [900] baarmoeder ziek zijn’. Dan van het zaad moet men gewoonlijk drie vierendeel lood en van de bladeren een heel lood of half ons tegelijk ingeven.

Die bladeren gestoten en met siroop van azijn of honigazijn, dat is Oxymel, ingenomen zijn goed diegene die van enig venijnig of vergiftig dier gebeten zijn.

Sommige verklaren dat dit hele gewas (wortels en bladeren) in water gekookt de pijn weg neemt van diegene die van de slangen gebeten zijn als de kwetsing ermee gestoofd wordt, maar indien iemand anders met hetzelfde water daar de wond mee gestoofd of gewassen en de gekwetste mee genezen is geweest enige zweren liet stoven of enig gezond lid ermee waste dat hij al eveneens pijn lijden en in nood wezen zal als of hij zelf van die slang of schadelijk gedierte gestoken of gebeten was geweest.

Men zegt ook dat drie bladeren of ook zaden van deze klavers goed zijn tegen de vierdedaagse malariakoorts als men ze met wijn voor het aankomen van de koortsen inneemt want daardoor wordt de aanstoot van die koortsen belet en opgehouden.

De wortel van deze klavers wordt ook vermengd bij de Antidota en teriakels en andere diergelijke dingen die men tegen de pest en vergiftigheid plag te bereiden, als Dioscorides betuigt. Dan de oude meesters hebben bij die niet alleen de wortels van dit gewas, maar ook het zaad gedaan zoals blijken kan uit de bereiding van vele van hun composities die gewoonlijk teriakels heten en in het lang beschreven zijn van Galenus in het boek van de Antidota, te weten bij de teriakel van Elius Gallus, van Zeno Laudiceus, van Claudius Apollonius, van Eudemus, Heraclides, Dorotheus en Hera.

BIJVOEGING.

Al is het zaak dat deze klavers in de hoven van deze landen gezaaid zijn en naar hun grootte gewoonlijk grote klavers genoemd worden, nochtans zou men die beter de naam van sterk ruikende klavers naar het Latijnse Trifolium bituminosum geven want in Sicilien en andere hete landen is dit kruid zo sterk ruikend en de bitumen gelijkende van stank dat diegene die het echte bitumen niet kennen en indien ze later het genaken (als Lobel ook betuigt) en ruiken dat terstond te herkennen zullen komen al hadden ze het nooit tevoren gezien. Daarom mag dat met recht Trifolium Asphaltaeum heten. Dan in onze voorvaders tijden was het met de naam scherpe klavers genoeg bekend naar de Latijnse en Griekse voor vermelde namen, de Engelsen noemen het treacle claver, de Italianen trifolio bitominoso en daarnaar noemen ze het hier te lande soms Italiaanse klavers, andere houden staande dat het de handacoca, antacoca of andacoca is en letten niet op de redenen van Dodonaeus. De Fransen plegen er vele velden mee te bezaaien en dikwijls van te maaien om er hooi van de te maken dat ze niet tot voedering, maar genezing van de beesten gebruiken. Maar men moet ze niet meer dan een dag in de beemden gehoopt laten staan als ze gemaaid zijn want anders zouden ze zo heet worden dat ze verstikken zouden en alle kruiden laten sterven daar ze op liggen zodat ze niet meer groeien zouden. Ze zaaien dat zaad dicht bijeen als het zaad uit de schubjes gaat en geelachtig of volkomen rijp is. In het landschap van Luta in Italië groeit het tegenwoordig genoeg en omtrent Luna en Carraca te Massa en groeit ook omtrent Marseille. Als het hier te lande gezaaid is kan het de koude van de lucht niet verdragen.

Andere soorten van scherpe klavers, in het Latijn Oxytriphyllon alterum Scribonij, Herbariorum, groeit in de bossen en dorre heuvels, zegt Lobel, en is zo genoemd omdat ze langer, houtachtiger en ruwer zijn, anderszins van twijgjes en bladeren de andere gelijk, maar kleiner en heeft drie en vier bladertjes bijeen staan die witter zijn en botter. De bloemen zijn niet zo vast bijeen gedrongen, maar staan wijder vaneen, platter en wit. De reuk is zeer weinig of geen wat veel verschilt van dat hij vuil of stinkend zou wezen zoals in de grote klaver. Daarom is ze niet echt Trifolium Bituminosum te noemen. Men vindt het overvloedig omtrent Lion en Turijn.

Het zevengetijden kruid wordt van Fuchsius Trifolium asphaltaeum en van andere Trifolium odoratum genoemd met welke naam de meliloot ook bekend is.

Stinkende klaver, in het Latijn Trifolium magnum aut foetidum genoemd, is een grote soort van klaver die Clusius hierna voor een soort van prangwortel zonder doornen beschrijft.

Aard, kracht en werking.

Deze echte grote of sterk ruikende klavers zijn beter om de beesten te genezen dan om die te voeden, hoewel dat ze die vet maken als ze die droog eten. Maar men zal geenszins gedogen dat de beesten deze klavers in de beemden afweiden of groen eten want ze zouden door de hitte er van sterven.

Daarom moeten ze vertoeven totdat ze droog zijn eer men die de beesten te eten geeft en maar weinig tegelijk omdat ze zelfs droog geworden hun zoveel bloed laat krijgen dat ze door te veel eten gemakkelijk zouden verstikken, ook zo kan de hitte van die klavers hun inwendige aderen te zeer openen. Dan als ze hier te lande tweemaal gezaaid is geweest dan hebben ze geen kracht meer zoals ze tevoren hadden en daarom moeten ze elk jaar van vreemd zaad vermenigvuldigd worden wil men er de voor vermelde en volgende krachten van verwachten. Want deze klavers zo ze in Sicilië omtrent de berg Etna groeien hebben alle merkelijke en verborgen krachten van het bitumen, ja sterker en zijn daarom goed om alle vergiftige steken en beten van de adderslangen, tarantela en kwade spinnen, ja padden van stonden af aan te genezen en zelfs in de hete landen daar die beesten veel kwader en hinderlijker zijn dan in deze koude gewesten.

Diegene die geen lust om te eten hebben zullen dit zaad in wijn koken en deze wijn drie avonden achter elkaar drinken en daarna zullen ze een drachme gepoederde gember met azijn nemen, ook drie avonden achter elkaar en ook ‘s morgens al warm en hiervan zullen ze gaan zweten en het kwaad dat in hun maag is zal door dat zweten uitgaan.

Die jicht of kramp heeft die neemt een handvol van deze klavers en kookt ze in wijn en smeer er de gebrekkige leden er mee in het afnemen van de maan en hij zal er van genezen.

Het gedistilleerd water van dit ganse kruid en zo wel binnen als buiten het lijf gebruikt is zeer goed in de voor vermelde gebreken.