Amaranthus
Over Amaranthus
Fluweelbloemen, Vervolg Dodonaeus, vorm, kruiden, soorten, plaats, tijd van bloeien, namen, aard, kracht en werking, medisch, bijvoeging, geschiedenis, historie, etymologie, afkomst,


Geschreven en omgezet door Nico Koomen. Joost van Ravelingen. Vervolg van Dodonaeus of Dodoens. Cruydt-boeck, 1644.
HET XXVII. CAPITEL. Van Flouweel-bloemen oft Amarantus. Gheslachten. Daer zijn tweederhande Flouweel-bloemen: de eerste ende de ghemeynste is die met purpure bloemen: de andere en heeft soo schoonen bloeme niet, maer wat meer verstorven rood van verwe. Ghedaente. 1. De eerste ende ghemeynste soorte van Flouweel-bloemen staet recht op met eenen ghestreepten, effenen oft kaelen steel, van omtrent anderhalve voet hoogh, oft hoogher; den welcken nae beneden, dat is by de wortel, somwijlen roodachtigh is, in verscheyden sijd-tacken verdeylt: aen desen steel wassen langhachtige breede scherpe oft spitse effene oft gladde bladeren, van verwe groen, oft uyt den groenen een weynighsken roodachtigh. In stede van bloemen krijght dit cruydt schoone aderen, seer behaeghlijck ende lieffelijck om sien, maer nochtans sonder reuck, blinckende purpurverwigh, het doncker carmosijn oft scharlaecken rood, ’t welck in het Flouweel pleegh te blicken, wat ghelijckende, ende by nae in lieffelijckheydt van verwe te boven gaende: welcke aderen ghewreven oft ghestooten zijnde een sap van haer gheven dat de selve verwe by nae heeft: [281] ende als sy ghepluckt zijn, en verwelckeren oft en verflenschen sy niet lichtelijck, maer moghen langhen tijdt in haer schoonheydt bewaert worden, somtijdts ettelijcke iaeren sonder vergaen overblijvende, ende haer oude verwe ende fraeyigheydt behoudende: waer van sy oock den naem Amarantos in ’t Griecks ghekreghen hebben, al ofmen seyde Onverganckelijck oft eyghentlijck Onverflenschelijck cruydt. In dese aderen steeckt kleyn saet, ’t welck rijp wesende swart is, ende seer blinckende oft glinsterigh. De wortelen zijn kort ende gheveselt. Van dit Cruydt vertelt Plinius een wonder dinck, dat het schijnt geerne ghepluckt ende somwijlen van bloemen berooft te wesen: ’t welck blijckt, om dat het daer nae vele weeldigher wast, ende fraeyer aderen voortbrenght. Dan de alderbeste Flouweel-bloeme is die van Alexandrien in Egyptenlandt, diemen ghemeynlijck pleegh te plucken ende te bewaeren. Het is oock wonder in dit ghewas, soo wanneer alle de bloemen vergaen zijnde en verflenscht, dat het dan met water besproeyt oft ghenet zijnde, wederom verquickt wordt, ende op een nieuw versch schijnt te worden, ende wederom in ’t leven schijnt te keeren; ende alsoo seer bequaem is om daer in de wintersche daghen schoone kranssen ende meyen af te maken. 2. De ander soorte van Flouweel-bloemen krijght eenen veel groteren, ende hoogheren steel dan is dien van de eerste soorte, ende oock veel dicker, somwijlen meer dan thien oft twaelf voeten hoogh opschietende: de bladeren zijn insghelijcks oock grooter dan die van de eerste soorte: ende de aderen oft bloemen zijn oock langher; maer sy en zijn niet soo schoon purpur van verwen, maer zijn eer heel bleeck-roodt oft verstorven rood. Plaetse. Beyde dese soorten van Flouweel-bloemen worden in de hoven ghesaeyt ende onderhouden, maer de eerste wordt meer ghesocht ende gheacht, om haer schoonheydts wille: sy is in Egypten ghemeyn, soo Plinius betuyght, ende magh daer wel in ’t wilt wassen. Dan de ander soorte en wordt soo veel niet ghepresen, om dat sy geene oft immers seer kleyne bevalligheydt oft lieffelijckheydt van verwen in haer heeft. Tijdt. De aderen van de Flouweel-bloemen komen voort in Oogstmaendt, ende blijven staen tot heel diep in den Herfst. Naemen. Dit cruydt, als voorseydt is, wordt in ’t Griecks Amarantos by Plinius gheheeten, om dat het niet haest en vergaet oft verflenscht, al oftmen ’t Onverflenschelijck cruydt noemde: dan het heeft eenen eyghen naem hier te lande, te weten Flouweel-bloemen; in ’t Hooghduytsch Sanunatblumen, Tausentschon, Floramor; in ’t Italiaensch Fiore velluto; in ’t Fransch Passe velours; ’t welck Ruellius op ’t Latijnsch Passiveluteum heeft vertaelt, met welcken naem de Fransoysen het Carmosijn flouweel plegen te noemen, met wiens fraeyigheydt de aderen van dit ghewas schijnen te strijden: dan het is meest bekent met den Latijnschen naem Amarantus, waer wy den toenaem purpureus by ghevoeght hebben, om dat van het Elichrysum oft Reyn-bloeme te onderscheyden, ’t welck oock Amaranton ghenoemt is, als wy hier naemaels breeder bethoonen sullen 1. De eerste soorte maghmen Ghemeyn Flouweel-bloemen met purpure aderen noemen, in ’t Latijn Amarantus purpureus. 2. De ander soorte, in ’t Latijn Amarantus maior floribus obsoleti rubotis, magh in ’t Nederduytsch Groote Flouweel-bloemen met bleeck-roode aderen ghenoemt worden. Aerd, Kracht ende Werckinghe. Beyde dese soorten van Flouweel-bloemen zijn gantsch onsmaeckelijcke Moes-cruyden, ende gheslachten van Blitum oft Mayer, waer van wy onder de Moes-cruyden sullen spreken, ende de krachten daer van verhaelen. Meest alle nieuwe Cruydt-beschrijvers segghen, dat de Flouweel-bloemen, ende bijsonder de Eerste, een t’ samentreckende kracht hebben, met eenighe koudigheyt daer by, ende daerom schrijven sy haer eenighe macht om alderhande bloetganck te stelpen ende op te doen houden: welcke krachten nochtans in dit cruydt gheensins blijckelijck oft merckelijck en zijn, ten waere alleen datmen dat vermoede oft bedochte uyt het uytwijsen van de roode verwe die in de adere blijckt. Want sommighe zijn van die meyninghe, dat alle roode dinghen allerleyen bloedt-loop op konnen doen houden ende stelpen; ende dat alleen om dieswille dat sommighe bloet-stelpende dinghen rood van verwe zijn. Maer nae de verwe van de krachten ende werckinghen der Ghenees-dinghen te willen oordeelen ende raminge maken, en staet niemanden toe, die nae recht ende reden in alle sijn saken voort wil gaen; ghelijck ons Galenus blijckelijck genoegh bethoont in het tweede ende vierde boeck van de Onghemenghelde Ghenees-dinghen. Daerom is het oordeel te wederlegghen ende te verachten, iae te belachen, van de gene die willen versekeren, dat onse purpure Flouweel-bloemen het bloedt stelpen ende het roodmelisoen ende andere dierghelijcke vloeden ende sieckten ghenesen konnen; nerghens door gheleert oft daer toe vermaent zijnde, dan alleen door de ghelijckenisse van de verwe, die met het bloedt over een schijnt te komen. Ander gebruyck. Men pleegh de aderen van dit cruydt des Somers te plucken, om des winters daer kranssen oft meyen af te maken, alsmen gheen andere bloemen en kan vinden: want sy blijven langhen tijdt heel ende onverflenscht; ende als sy vergaen zijn, komen sy wederom tot haer selven, met water besproeyt oft gheweyckt zijnde, als wy voorseydt hebben Verkiesinghe. Van dese twee soorten van Flouweel-bloemen moetmen de eerste kiesen, om dat sy schoone aderen draeght: want de ander en is soo lieffelijck oft fraey van verwen niet. Dan by de ouders, soo Plinius betuyght, pleeghmen die Flouweel-bloemen meest te achten, die uyt Alexandrien van Egypten ghebroght waren. BIIVOEGHSEL. De eerste soorte van Flouweel-bloemen wordt veel geoeffent in de hoven van de beminners der cruyden: dan sy is somtijdts oock wat verscheyden in de grootte ende in de ghedaente van de bloemen oft aderen: ende die sijn somtijdts dichter by een ghehoopt, somtijdts ijdelder, somtijdts donckerder rood, somtijdts claerder rood. Men noemtse ghemeynlijck Kleyne Flouweel-bloemen: somtijdts ghelijcken de aderen schoone hanekammen. De tweede soorte heeft veel dicker, grooter ende menighvuldiger aderen, maer niet soo schoon rood oft lieffelijck in ’t aensien, dickwijls oock de verwe verschietende oft verliesende, ende in een groenigheyt veranderende, nae dat sy ghepluckt zijn: de steelen zijn oock gheribt ende ghestreept.[282] Het saet van dese cruyden wordt ghemeynlijck in den Herfst rijp: dat vande groote soorte schijnt in ’t midden een claer oogh-appelken te hebben als een Exter-ooghe, doorschijnende als glas. Dese bloemen wassen gheerne in drooghe savelachtighe aerde. Om dese aderen langhen tijdt te bewaeren ende in haer fraeyigheydt te onderhouden, salmen die in eenen lauwen oven moghen drooghen, ende dan sullen sy somtijdts ettelijcke maenden, iae oock iaeren, overblijven. Quinua oft Groot Blitum van Peru is van Clusius beschreven, ende is anders gheen ghewas dan een mede-soorte van de tweede soorte van Flouweel-bloemen: ’t welck in Peru overvloedighlijck wast, ende is het derde voetsel waer mede de inwoonders van Quito hun selven pleghen te onderhouden. Dese soorte, als Dodoneus oock vermaent heeft, wast dickwijls hooger dan een mans lenghde, hebbende eenen dicken vasten steel, onghelijckelijck in meer sijd-steelen verdeylt, voortbrenghende op ’t hooghste t’ sop van den steel ettelijcke aderen oft dodden een palme hoogh oft hoogher, nederwaerts afhanghende, aen haer uytersten somwijlen breeder ende by nae als hanekammen ghemaeckt, van verwe verstorven oft bleeck carmosijn-rood: welcke aderen rijp gheworden zijnde, veel witte korenkens inhouden. Sommighe segghen, dat sy oock sommighe roode korenkens oft saeykens voortbrenght, maer die en heeft Clusius noch niet ghesien. Hy noemt het Quinua oft Blitum maius Peruanum, dat is Groot Mayer van Peru. Flouweel-bloemen met smalle bladers ende enckele aderen is van Lobel beschreven, ende in ’t Latijn gheheeten Amarantus angustifolius simplici spicata panicula. Dese plante heeft van onder tot boven enckel aderen van bruyn-roode bloemen; in alle andere dinghen is sy den anderen ghelijck, dan dat de bladers smaller zijn ende kleynder. Flouweel-bloemen met bloet roode ende net-ghewijse geaderde bloemen. Dese soorte is oock van Lobel beschreven, ende in ’t Latijn ghenoemt Amarantus holosericeis sanguineis reticulatis floribus. Sy brenght voort seer vele bloemen, waer af de meeste gheboghen staen, ghelijck eenen vederbosch van pluymen kruyswijs over malkanderen komende, bloedt-rood ende ieugdigh van verwe; de welcke seer veel saets voortbrenghen. Flouweel-bloemen met ghespickelde bladeren, anders Papegaeyen-cruydt, is oock een soorte van Mayer oft Blitum, maer en wordt soo veel niet ghevonden als de ander. De aerdigheyt van dese soorte en is in de bloemen niet gheleghen, maer in de verscheyden placken van de bladers, die soo seer ghesprinckelt zijn met roodachtighe, groene ende geelachtighe placken, somtijdts schoon geel, somtijdts purpur, ende somtijdts geel, groen ende bloet-rood, dat sy de vleughels oft vederen van de Papegaeyen ghelijcken: waerom datse oock niet alleen in ’t Latijn Amarantus tricolor, dat is Flouweel-bloemen van dry verwen, maer ook Papegaeyen-cruydt in Vlaenderen gheheeten wordt, ende in Hooghduytschlant Papagen federn. Andere hebben ’t Herba admirabilis ghenoemt, dat is Wonderlijck-cruydt. Dan het schijnt met de Symphonia van Plinius eenighsins over een te komen. Van maecksel zijn de bladeren van dit cruydt den grofven Basilicon oft Mayer ghelijck. Het saet ende bloemen en ghelijcken de andere Flouweel-bloemen niet, maer zijn als die van de Melde oft Mayer. De Italiaenen noemense oock Meraniglia. Naemen. De lieffelijcke aderen van dese bloemen, te boven gaende in sachtigheyt ende schoonheydt de Sijde oft Flouweel, hebben oorsake gheweest dat sy in Nederduytschlandt Flouweel-bloemen gheheeten worden, ende in Hooghduytschlandt Samat-blumen; in ’t Italiaensch Fiore velluto; in ’t Fransoys Passevelours; in ’t Enghelsch Flouwer gentil. Anguillara houdtse voor de Phlox oft Flamma van Theophrastus: maer t’ onrechte heeftse Tragus Circeae gheheeten. Dan den naem Amarantus, soo Lobel betuyght, dient alle bloemen die overiarigh worden, ende langh blijven sonder vergaen: waerom hy dat oock is ghegheven gheweest de Chrysocome, Bruynettekens, Rhijn-bloemen ende andere die vasthoudende zijn van verwe ende schoonheydt, gelijck als dese soorte van Mayer is, wiens seer schoone purpur-roode bloemen in ses oft seven iaeren niet en versterven. Sommighe houden dit cruydt voor Diosanthos van Theophrastus, maer onsekerlijck: andere noemen ’t in ’t Latijn Flos amoris. Dien met aderen als Hanekammen heet in ’t Latijn Amarantus cristatus: dien met roode-carmosijne aderen, Amarantus coccineus: dien met rood-purpure aderen, Amarantus purpureus, fature coccineus, de grootste soorte met purpure aderen is Amarantus maior floribus spicatis purpureus ghenoemt. Kracht ende Werckinghe. Al is ’t sake dat Dodoneus bethoonen wil, dat de Flouweel-bloemen ander gheen krachten en hebben dan de soorte van Mayer, nochtans de vrouwen van dese landen achten dese bloemen veel ( bijsonder die met net-gewijse bloet-roode aderen) niet alleen om daer tuylkens ende meyen af te maken, maer oock om datse seer goedt zijn om der vrouwen vloet te stelpen oft te stoppen, ende oock te benemen ’t loopen van de etterachtighe sweeringhen. De bloeme van dit cruydt wort hier te lande oock in potagie oft warmoes g’ eten, om den buyckloop ende witten vloet van de vrouwen te stoppen. De selve bloeme stelpt oock het bloetspouwen, sonderlinghen als daer eenighe ader op de borst oft in de longher gheborsten is. Dese bloeme in witten wijn gheweyckt een uur tijdt maeckt den wijn rood; ende men magh de selve bloeme in water te weycke stellen, om dat water de kortsighe menschen te drincken te gheven, doende hun ghelooven dat het wijn is, die hun schadelijck soude wesen; daer sy hun nochtans van wijn niet en konnen ghespenen: ’t welck hun een nuttelijck bedrogh sal zijn. Het saet met wijn ghedroncken maeckt dat de soghende vrouwen overvloet van melck krijghen. Groot Mayer van Peru dient aldaer voor moes-cruydt. |
HET XXVII. KAPITTEL. Van fluweelbloemen of Amarantus. (Amaranthus caudatus en Amaranthus hybridus) Geslachten. Daar zijn twee soorten fluweelbloemen, de eerste en de gewoonste is die met purperen bloemen, de ander heeft niet zo mooie bloemen maar zijn wat meer verstorven rood van kleur. Gedaante. 1. De eerste en gewoonste soort van fluweelbloemen staat rechtop met een gestreepte, effen of kale steel van omtrent vijf en veertig cm hoog of hoger die naar beneden, dat is bij de wortel, soms roodachtig is en in verschillende zijtakken verdeeld en aan deze steel groeien langachtige brede scherpe of spitse effen of gladde bladeren die van kleur groen of uit het groene wat roodachtig zijn. In plaats van bloemen krijgt dit kruid mooie aren die zeer behaaglijk en lieflijk om te zien zijn, maar nochtans zonder reuk en blinkend purperkleurig, donker karmozijn of scharlakenrood wat in het fluweel plag te blijken waar het wat op lijkt en bijna in lieflijkheid van kleur te boven gaat, welke aren gewreven of gestampt zijn een sap van zich geven dat bijna dezelfde kleur heeft [281] en als ze geplukt zijn verwelken of verflensen ze niet gemakkelijk, maar kunnen lange tijd in hun schoonheid bewaard worden, soms ettelijke jaren zonder te vergaan overblijven en hun oude kleur en fraaiheid behouden waarvan ze ook de naam Amarantos in het Grieks gekregen hebben als of men onvergankelijk of eigenlijk onverflensbaar kruid zei. In deze aren steekt klein zaad en als dat rijp is wordt het zwart en blinkt of glinstert zeer. De wortels zijn kort en gevezeld. Van dit kruid vertelt Plinius een wonder ding dat het graag schijnt geplukt en soms van bloemen beroofd te wezen wat blijkt omdat het daarna veel weliger groeit en fraaiere aren voortbrengt. Dan de allerbeste fluweelbloem is die van Alexandrie in Egypte die men gewoonlijk plag te plukken en te bewaren. Het is ook wonderlijk in dit gewas wanneer alle bloemen vergaan en verflenst zijn dat het dan met water besproeid of nat gemaakt is wederom verkwikt wordt en opnieuw vers schijnt te worden en wederom in het leven schijnt te keren en alzo zeer geschikt is om daarin de winterse dagen mooie kransen en meien van te maken.
2. De andere soort van fluweelbloemen krijgt een veel grotere en hogere steel dan die van de eerste soort en ook veel dikker die soms meer dan drie of drie meter zestig hoog opschiet, de bladeren zijn insgelijks ook groter dan die van de eerste soort en de aren of bloemen zijn ook langer, maar ze zijn niet zo mooi purper van kleur, maar zijn eerder heel bleekrood of verstorven rood. Plaats. Beide deze soorten van fluweelbloemen worden in de hoven gezaaid en onderhouden, maar de eerste wordt meer gezocht en geacht vanwege haar schoonheid, ze is in Egypte gewoon, zo Plinius betuigt en mag daar wel in het wild groeien. Dan de ander soort wordt niet zoveel geprezen omdat ze geen of immers zeer kleine bevalligheid of lieflijkheid van kleuren in zich heeft. Tijd. De aren van de fluweelbloemen komen in augustus voort en blijven staan tot heel diep in de herfst. Namen. Dit kruid, als gezegd is, wordt in het Grieks Amarantos bij Plinius genoemd omdat het niet gauw vergaat of verflenst al of men het onverflensbaar kruid noemde, dan het heeft een eigen naam hier te lande, te weten flouweelbloemen, in het Hoogduits Sanunatblumen, Tausentschon, Floramor, in het Italiaans fiore velluto, in het Frans passe velours wat Ruellius op het Latijns Passiveluteum heeft vertaald met welke naam de Fransen het karmozijn fluweel plegen te noemen met wiens fraaiheid de aren van dit gewas schijnen te strijden, dan het is meest bekend met de Latijnse naam Amarantus waar we de toenaam purpureus bij gevoegd hebben om dat van het Elichrysum of reinbloem te onderscheiden wat ook Amaranton genoemd is zoals we hier later uitvoeriger aantonen zullen 1. De eerste soort mag men gewone fluweelbloemen met purperen aren noemen, in het Latijn Amarantus purpureus. 2. De ander soort, in het Latijn Amarantus major floribus obsoleti rubotis, mag in het Nederduits grote fluweelbloemen met bleekrode aren genoemd worden. Aard, kracht en werking. Beide deze soorten van fluweelbloemen zijn gans onsmakelijke moeskruiden en geslachten van Blitum of maier waarvan we onder de moeskruiden zullen spreken en de krachten ervan verhalen. Meest alle nieuwe kruidbeschrijvers zeggen dat de fluweelbloemen en vooral de eerste een tezamen trekkende kracht hebben met enige koudheid er bij en daarom schrijven ze haar enige macht toe om allerhande bloedgang te stelpen en op te laten houden welke krachten nochtans in dit kruid geenszins blijkbaar of merkelijk zijn tenzij alleen dat men dat vermoedt of beducht uit het uitwijzen van de rode kleur die in de aar blijkt. Want sommige zijn van die mening dat alle rode dingen allerlei bloedloop op kunnen laten houden en stelpen en dat alleen daarom dat sommige bloedstelpende dingen rood van kleur zijn. Maar naar de kleur van de krachten en werkingen van de geneesdingen te willen oordelen en te raden staat niemand toe die naar recht en reden in al zijn zaken voort wil gaan zoals ons Galenus duidelijk genoeg aantoont in het tweede en vierde boek van de ongemengde geneesdingen. Daarom is het oordeel te weerleggen en te verachten, ja uit te lachen van diegene die willen verzekeren, dat onze purperen fluweelbloemen het bloed stelpen en de rode loop en andere diergelijke vloeden en ziekten genezen kunnen dat nergens geleerd wordt of er toe vermaand zijn dan alleen door de gelijkenis van de kleur die met het bloed overeen schijnt te komen. Ander gebruik. Men plag de aren van dit kruid ‘s zomers te plukken om er ‘s winters er kransen of meien van te maken als men geen andere bloemen kan vinden, want ze blijven lange tijd geheel en verflensen niet en als ze vergaan zijn komen ze wederom tot zichzelf als ze met water besproeid of geweekt zijn zoals we gezegd hebben Verkiezing. Van deze twee soorten van fluweelbloemen moet men de eerste kiezen omdat ze mooie aren draagt want de ander is niet zo lieflijk of fraai van kleur. Dan bij de ouders, zo Plinius betuigt plag men die fluweelbloemen meest te achten die uit Alexandrië van Egypte gebracht waren. BIJVOEGING. De eerste soort van fluweelbloemen wordt veel geteeld in de hoven van de beminnaars der kruiden, dan ze verschilt soms ook wat in de grootte en in de gedaante van de bloemen of aren en die zijn soms dichter bijeen gehoopt, soms ijler, soms donkerder rood en soms helderder rood. Men noemt ze gewoonlijk kleine fluweelbloemen en soms lijken de aren op mooie hanenkammen. De tweede soort heeft veel dikkere, grotere en menigvuldige aren, maar die zijn niet zo mooi rood of lieflijk in het aanzien en verschieten ook dikwijls van kleur of verliezen die en veranderen in groenheid nadat ze geplukt zijn, de stelen zijn ook geribd en gestreept.[282] Het zaad van deze kruiden wordt gewoonlijk in den herfst rijp en dat van de grote soort schijnt in het midden een helder oogappeltje te hebben als een eksteroog, doorschijnend als glas. Deze bloemen groeien graag in droge zavelachtige aarde. Om deze aren lange tijd te bewaren en in haar fraaiheid te onderhouden zal men die in een lauwe oven mogen drogen en dan zullen ze soms ettelijke maanden, ja ook jaren overblijven. (Chenopodium quinoa) Quinua of groot Blitum van Peru is van Clusius beschreven en is geen ander gewas dan een medesoort van de tweede soort van fluweelbloemen die in Peru overvloedig groeit en is het derde voedsel waarmee de inwoners van Quito zichzelf plegen te onderhouden. Deze soort, als Dodonaeus ook vermaand heeft groeit dikwijls hoger dan een mannen lengte en heeft een dikke vaste steel die ongelijk in meer zijstelen verdeeld is en op het hoogste top van de steel ettelijke aren of dodden voortbrengt van een zeventien cm hoog of hoger die nederwaarts afhangen en aan hun uiterste soms breder en bijna als hanenkammen gemaakt zijn en van kleur verstorven of bleek karmozijnrood en als die aren rijp geworden zijn veel witte korreltjes bevatten. Sommige zeggen dat ze ook sommige rode korreltjes of zaadjes voortbrengt, maar die heeft Clusius noch niet gezien. Hij noemt het Quinua of Blitum majus Peruanum, dat is groot maier van Peru. Fluweelbloemen met smalle bladeren en enkele aren is van Lobel beschreven en in het Latijn Amarantus angustifolius simplici spicata panicula genoemd. Deze plant heeft van onder tot boven enkel aren van bruinrode bloemen, in alle andere dingen is ze de andere gelijk dan dat de bladeren smaller zijn en kleiner. (Celosia cristata) Fluweelbloemen met bloedrode en netvormige geaarde bloemen. Deze soort is ook van Lobel beschreven en in het Latijn Amarantus holosericeis sanguineis reticulatis floribus genoemd. Ze brengt zeer vele bloemen voort waarvan de meeste gebogen staan gelijk een vederbos van pluimen die kruisgewijs tegenover elkaar komen, bloedrood en jeugdig van kleur die zeer veel zaad voortbrengen. Fluweelbloemen met gespikkelde bladeren, anders papegaeyenkruid, (Amaranthus retroflexus) is ook een soort van maier of Blitum, maar wordt niet zoveel gevonden als de andere. De aardigheid van deze soort is niet in de bloemen gelegen, maar in de verschillende plekken van de bladeren die zo zeer besprenkeld zijn met roodachtige, groene en geelachtige plekken en soms mooi geel, soms purper en soms geel, groen en bloedrood dat ze op de vleugels of veren van de papegaaien lijken waarom ze ook niet alleen in het Latijn Amarantus tricolor, dat is fluweelbloemen van drie kleuren, maar ook papegaaikruid in Vlaanderen genoemd wordt en in Hoogduitsland Papagen federn. Andere hebben het Herba admirabilis genoemd, dat is wonderbaarlijk kruid. Dan het schijnt met de Symphonia van Plinius enigszins overeen te komen. Van vorm zijn de bladeren van dit kruid de grove Basilicum of maier gelijk. Het zaad en bloemen lijken niet op de andere fluweelbloemen, maar zijn als die van de melde of maier. De Italianen noemen het ook meraniglia. Namen. De lieflijke aren van deze bloemen die zijde of fluweel te boven gaan in zachtheid en schoonheid de zijn oorzaak geweest dat ze in Nederduitsland fluweelbloemen genoemd worden en in Hoogduitsland Samat-blumen; in het Italiaans fiore velluto, in het Frans passevelours. In het Engels flouwer gentil. Anguillara houdt ze voor de Phlox of Flamma van Theophrastus, maar te onrecht heeft Tragus het Circeae genoemd. Dan de naam Amarantus, zo Lobel betuigt, dient alle bloemen die overjarig worden en lang blijven zonder te vergaan waarom dat het ook gegeven is aan Chrysocome, bruinettekens, rijnbloemen en andere die vasthoudend zijn van kleur en schoonheid zoals deze soort van maier is wiens zeer mooie purperrode bloemen in zes of zeven jaar niet versterven. Sommige houden dit kruid voor Diosanthos van Theophrastus, maar onzeker, andere noemen het in het Latijn Flos amoris. Die met aren als hanenkammen heet in het Latijn Amarantus cristatus en die met rode karmozijn aren Amarantus coccineus, die met roodpurperen aren Amarantus purpureus, fature coccineus, de grootste soort met purperen aren is Amarantus major floribus spicatis purpureus genoemd. Kracht en werking. Al is het zaak dat Dodonaeus aantonen wil dat de fluweelbloemen geen andere krachten hebben dan de soort van maier, nochtans de vrouwen van deze landen achten deze bloemen veel ( vooral die met netvormige bloedrode aren) en niet alleen om er tuiltjes en meien van te maken, maar ook omdat ze zeer goed zijn om vloed van de vrouwen te stelpen of te stoppen en ook het lopen van de etterachtige zweren te benemen. De bloemen van dit kruid worden hier te lande ook in stamppot of warmoes gegeten om de buikloop en witte vloed van de vrouwen te stoppen. Dezelfde bloem stelpt ook het bloedspouwen en vooral als er enige ader op de borst of in de longen geborsten is. Deze bloem een uur lang in witte wijn geweekt maakt de wijn rood en men mag die bloem in water te week stellen om dat water de koortsige mensen te drinken te geven en laten hen geloven dat het wijn is die ze schadelijk zou wezen daar ze zich nochtans van wijn niet kunnen afhouden wat hun een nuttig bedrog zal zijn. Het zaad met wijn gedronken maakt dat de zogende vrouwen overvloed van melk krijgen. Groot maier van Peru dient aldaar voor moeskruid. |



Geschreven en opgezet door Nico Koomen.
Joost van Ravelingen, vervolg van Dodonaeus of Dodoens, cruydt-boeck, 1644.
HET IV. CAPITEL. Van Maier. Geslachten. De gheslachten van Maier zijn veelerhande, soo wel van grootte als van verwe ende naemen van den anderen verschillende. Van dese sullen wy nu vier soorten beschrijven; den Grooten Maier, den Kleynen, den Rooden, ende den Ghespickelden oft Gheplackten: beneffens de welcke wy de schilderijen vande twee soorten van Amarantus oft Fluweel-bloemen hier oock sullen stellen, niet teghenstaende, dat wy de beschrijvinghe van de selve hier te voren, te weten in het seste Boeck deses Cruydt-Boecks, ghegeven hebben. Ghedaente. 1. De soorte van dit ghewas, die Groote Maier heet, schiet boven de twee oft dry voeten hoogh op [966] ende heeft eenen ronden steel, in ettelijcke sijd-scheuten verdeylt: daer aen wassen breede spitse bladeren, als aen de Melde, maer groener, ende effen oft kael. De bloemen ende het saedt wassen druyfs-ghewijs ghehoopt op tsoppen van de tacken ende sijd-scheuten, in ronde platte vellekens besloten. De wortel sinckt diep inder aerden met haer menighvuldighe faselinghen. 2. Kleyn Maier wast leegher dan het Groot: ende heeft eenen groenen steel met veele aenwassende sijd-scheutkens, die snellijck wast, ende sijn volkomen grootte krijght. De bladeren zijn langh, maer smaller dan die van ’t Groot. De bloemkens zijn bruyn roodt. ‘Tsaedt wast tsamen ghehoopt, als dat van de Melde oft ’t voorgaende Groot Maier. De wortel heeft oock veele faselinghen. 3. Soo wel van het Groot als van het Kleyn gheslacht van Maier worter een roode soorte ghevonden. Maer de soorte van Groot Roodt Maier is ghemeynlijck alleen roodt van steelen, anders de voorbeschreven groote soorte van gedaente in alles gelijck: ende de bladeren zijn bruyn groen, wat nae den rooden treckende, ende desgelijcks oock dat saedt: dan de roode soorte van Kleyn Maier is heel bloet-roodt in steelen, bladeren ende wortelen, alsoo dat sy ghestooten oft ghewreven zijnde een purpur-roodtachtigh sap van haer gheven. 4. Men vindt noch een soorte van Maier, die van bladeren niet alleen groen is, ende van ghedaente de andere soorten gelijckt: maer die selve bladeren zijn daer beneffens noch met geele ende roode verwe fraey verciert ende gheschackiert, ende soo de veeren van eenen Papegaey niet qualijck ghelijckende. 5. Voor het vijfde geslacht van Maier moeten beyde de soorten van Fluweel-bloemen gerekent worden, te weten soo wel de ghene die schoon scharlaken roode oft purpure bloemen voort-brenget, als de andere die verstorven roode, maer wijder ende grooter aeren heeft, daer wy in het voorseyde seste Boeck in ’t langh van ghehandelt hebben: want van ghedaente der bladeren, ende van ’t heel ghewas zijn sy de voorbeschreven soorten van Maier ghenoeghsaem ghelijck. Plaetse. De ghemeyne soorten van Maier wassen over al op onghebouwde plaetsen: ende inde moes-hoven komen sy somtijdts van selfs voort. [967] Tijdt. In ’t midden van den Somer worden dese cruyden met haere bloemen meest ghevonden: ende sy spruyten uyt der aerden, ende zijn op haer best in den selven tijdt datmen de soorten van Melde vindt. Naemen. In ’t Duytsch heet dit gewas Maier; in ’t Fransch Blete; in’t Italiaensch Biedom ende Blito; in ’t Spaensch Bredos; in ’t Latijn Blitum; in ’t Griecks Bletron. 1. De eerste soorte heeten wy Blitum maius, dat is Groot Maier. 2. De tweede soorte Kleyn Maier, in ’t Latijn Blitum minus. 3. De derde soorte, die groot is, Groot Roodt Maier, in ’t Latijn Blitum rubens maius; de ander, die kleyn is, Blitum rubens minus, dat is Kleyn Roodt Maier. 4. De vierde Blitum maculosum oft Blitum maculatum, dat is Ghespickelt oft Gheplackte Maier, somtijdts oock Herba Papagalli, oft beter Psittaci herba, dat is Papegaeyen-cruydt, om dat de verscheyden-verwighe bladeren van dit ghewas de veederen van de Papegaeyen eenighsins ghelijcken, als voorseydt is. 5. De vijfde soorte heet Amaranthus purpureus, in onse tael Fluweel-bloemen, als elders ghenoegh betoont is. Aerd, Kracht ende Werckinghe. Maier is een eetbaer moes-cruydt, vocht ende koudt van aerdt, verre in den tweeden graedt, als Galenus betuyght (lib.6. De simp. Med.facult.) Het voedtsel, dat het den lijfve by brenght, is weynigh, als den selven daer oock van seydt (lib. 2. De aliment.facult.) Want het is een van de onsmaeckelijcke moes-cruyden, die gantsch geene eygentheydt oft smaeck op de tonghe en laten, die oock een weynighskens te waterachtigh van stoffe zijn: welckerhande moes-cruyden niet alleen luttel voedtsels geven, maer oock genegen zijn om haest van onder af te gaen oft door te slibberen: doch nochtans niet seer gheweldighlijck, ghemerckt dat sy gheene scherpe, nitreuse oft salpeterachtighe stoffe in haer en hebben; door de welcke de darmen tot het uytlaten oft af-drijven der overvloedigheden gheport oft verweckt souden moghen worden. BIIVOEGHSEL. De soorten van Maier worden met reden voor oncruyden ghehouden: want daer sy eens wassen, daer komen sy alle iaer wederom voort: ende hoe wel dat sy voor Moes-cruyden strecken moghen, nochtans worden sy niet veel geacht, om dieswille datter veele andere smaeckelijcker cruyden in de moes-hoven te vinden zijn. Sy hadden hier voortijdts den naem Echlotorpa in Egypten, elders Ripla. De Groote soorte heet oock Blitum maius album, in ’t Italiaensche Gelosia, in ’t Spaensch Bledos; in ’t Enghelsch Wind-orrage; die van Trenten heeten het oock Bredone. Kleyne Roode Maier noemt Lobel Liggende Roode Maier; in ’t Latijn Blitum rubrum supinum, om dat de tackens ter aerden ligghen. Een ander kleyne soorte staet recht op: dan de bladeren zijn groen, als die vande ghemeyne Kleyne soorte: de bloemen zijn schoon bruyn roodt, rondom de steelen eer worvels-gewijs dan aers-ghewijs staende, ghewreven zijnde schoon roodt verwende. Dese soorte bloeyt spaeder, ende en verdraeght de kouwe soo wel niet als de ander. Maier met verscheyden-verwigh bladeren is de vierde soorte hier van Dodoneus vermaent: ende heet Papegaeyen-cruydt in ’t Nederduytsch Papagen federn in ’t Hooghduytsch; Amarantes tricolor in ’t Latijn; om dat hy drijderhande verwe in de bladeren heeft, te weten roodt, geel ende groen. Dese soorte wordt min ghevonden dan d’ander: ende wordt ghehouden voor de Symphonia Plinij, oft voor de Gomphaena, ende voor de Celosia Tragi (oft beter Gelosia) ende voor de Herba admirabilis van sommighe; als in de beschrijvinghe van de Fluweel-bloemen breeder verklaert is. Aengaende de twee gheslachten van Fluweel-bloemen, wiens schilderijen Dodoneus hier wederom stelt, houdende de selve voor de vijfde soorte van Maier, soo is het te weten, dat een groote soorte daer van een swarte oft bruyne placke op de bladeren heeft, ende in ’t Latijn Blitum maculatum heet, dat is Geplackten Maier: ende sulcks is de tweede soorte van Fluweel-bloemen, voren van Dodoneus beschreven, uyt West-Indien ghebroght, ende van Clusius Quinua oft Blitum Peruanum gheheeten: wiens aeren bruyn-roodt zijn, ende rijp zijnde uytgheschudt, een groote menighte van saedt uytstorten, rondt, wit, als Hirs, met een blinckende doorschijnende placke in ’t midden, als ooghsken oft peerle ghelijckende, seer wonderlijck om sien: hoewel dat sommighe ’t selve oock met roodt saedt ghesien hebben. Sulcks is het ghene dat in ’t Hooghduytsch oock Welsch Hirs heet, ghelijck het Panick-koren. Ende dierghelijck is den Amarantus purpureum Lobelij. Maer Amarantus panicula sparsa is de soorte wiens aeren wat wijder van een verspreydt staen. Bloedigen Maier, in ’t Latijn Blitum sanguineum, is het Draecken-bloet, by de soorten van Patich gherekent. Melochia is een Egyptisch moes-cruydt, als Maier, doch om dat het van bloemen ende ander ghedaente den selven niet ghelijckt, is het by de vremde cruyden beschreven. Noch van de krachten. De soorten van Maier worden in sommighe Apoteken van Vranckrijck door raedt der Medicijns by de klisterien ghedaen, om den buyck weeck te maken: maer, als Plinius betuyght, Maier maeckt sulcken beroerte in den buyck, dat het de sommighe veele sieckten veroorsaeckt, in sonderheydt het onmatigh braecken ende den buyck-loop, immers is de maghe seer hinderlijck. De bladers van Maier tusschen de heete asschens ghebraden, ende oock ghesoden, ghenesen de verbrandtheydt. Men seydt, dat Maier seer nuttelijck ingenomen wordt teghen de steken van de Scorpioenen, ende oock seer goedt is op de exter-ooghen gestreken, ende teghen de pijne van de Milte, ende pijne inden slaep van den hoofde, met Olie geten oft opgheleydt. Water, daer de wortelen ende bladers van Maier in ghesoden zijn, doodet de luysen ende neten. Hippocrates meynt, dat met dese spijse de maendt-stonden van de vrouwen ghestopt worden: ende hedens daeghs worden de Fluweel-bloemen daer toe met goeden voorspoet gebruyckt. Dan van de krachten van de selve hebben wy elders ghesproken. De Italiaenen ghebruycken de Kleyne Roode soorte om de maendt-stonden te verwecken, de naegeboorte af te drijven, als de vrouwen den roock van dat siedende cruydt van onder op inde moeder laten klimmen. D’eerste water oft sop, daer Maier in ghesoden heeft, met Osse galle ende Olie van Wijn-steen ghemenght, doet alle placken ende smetten uyt de kleederen, sonder die te beschadighen: maer men moet de plaetse terstont met lauw water wasschen. Groot Maier van West-Indien dient de inwoonders van Quito voor voedtsel, soo in bladeren als in saedt. De Roode Kleyne soorte van Maier is bequaem om daer mede te schrijven: want met het sap van dit cruydt kanmen alsoo schoonen roodt schrijven, als met Bresilie inckt. |
HET IV. KAPITTEL. Van majer. (Amaranthus oleraceus, Amaranthus blitum, Amaranthus tricolor, Amaranthus retroflexus) Geslachten. De geslachten van majer zijn veelvormig die zowel van grootte als van kleur en namen van elkaar verschillen. Van deze zullen we nu vier soorten beschrijven, de grote majer, de kleine, de rode en de gespikkelde of geplekte en daarnaast zullen we de schilderijen van de twee soorten van Amaranthus of fluweelbloemen hier ook stellen, niet tegenstaande dat we de beschrijving van die hier tevoren, te weten in het zesde boek van dit kruidboek gegeven hebben. Gedaante. 1. De soort van dit gewas die grote majer heet schiet boven de zestig of negentig cm hoog op [966] en heeft een ronde steel die in ettelijke zijscheuten verdeeld is waaraan brede spitse bladeren groeien als aan de melde, maar groener en effen of kaal. De bloemen en het zaad groeien druifvormig gehoopt op de toppen van de takken en zijscheuten in ronde platte velletjes besloten. De wortel zinkt diep in de aarde met haar menigvuldige vezels. 2. Kleine majer groeit lager dan het groot en heeft een groene steel met vele aanwassende zijscheutjes die snel groeit en zijn volkomen grootte krijgt. De bladeren zijn lang, maar smaller dan die van het groot. De bloempjes zijn bruinrood. Het zaad groeit tezamen gehoopt als dat van de melde of het voorgaande groot majer. De wortel heeft ook vele vezels. 3. Zowel van het groot als van het klein geslacht van majer wordt er een rode soort gevonden. Maar de soort van groot rood majer is gewoonlijk alleen rood van stelen en anders de voorbeschreven grote soort van gedaante in alles gelijk en de bladeren zijn bruingroen die wat naar het rode trekken en desgelijks ook dat zaad, dan de rode soort van klein majer is heel bloedrood in stelen, bladeren en wortels als ze gestoten of gewreven worden een purperroodachtig sap van zich geven. 4. Men vindt noch een soort van majer die van bladeren niet alleen groen is en van gedaante op de andere soorten lijkt, maar die bladeren zijn daar naast noch fraai met gele en rode kleur versierd en geschakeerd en lijken zo niet slecht op de veren van een papagaai. 5. Voor het vijfde geslacht van majer moeten beide soorten van fluweelbloemen gerekend worden, te weten zowel diegene die mooi scharlaken rode of purperen bloemen voortbrengen net zoals de andere die verstorven rode, maar wijder en groter aren heeft daar we in het voor vermelde zesde boek in het lang van gehandeld hebben want van gedaante van bladeren en van het heel gewas zijn lijken ze voldoende op de voorbeschreven soorten van majer. Plaats. De gewone soorten van majer groeien overal op ongebouwde plaatsen en in de moeshoven komen ze soms vanzelf voort. [967] Tijd. In het midden van de zomer worden deze kruiden met hun bloemen meest gevonden en ze spruiten uit de aarde en zijn op hun best in dezelfde tijd dat men de soorten van melde vindt. Namen. In het Duits heet dit gewas Maier, in het Frans blete, in’het Italiaans biedom en blito, in het Spaans bredos, in het Latijn Blitum en in het Grieks Bletron. 1. De eerste soort noemen we Blitum majus, dat is grote majer. 2. De tweede soort kleine majer, in het Latijn Blitum minus. 3. De derde soort die groot is grote rode majer, in het Latijn Blitum rubens majus, de andere die klein is Blitum rubens minus, dat is kleine rode majer. 4. De vierde Blitum maculosum of Blitum maculatum, dat is gespikkelde of geplekte maier en soms ook Herba Papagalli of beter Psittaci herba, dat is papegaeyen-cruydt omdat de verschillend gekleurde bladeren van dit gewas enigszins op de veren van de papegaaien lijken, als gezegd is. 5. De vijfde soort heet Amaranthus purpureus en in onze taal fluweelbloemen dat als elders genoeg betoond is. Aard, kracht en werking. Majer is een eetbaar moeskruid dat vochtig en koud van aard is ver in de tweede graad, als Galenus betuigt (lib.6. De simp. Med.facult.) Het voedsel dat het ‘t lijf bijbrengt is weinig als dezelfde er ook van zegt (lib. 2. De aliment.facult.) Want het is een van de onsmakelijke moeskruiden die gans geen eigenschap of smaak op de tong nalaten die ook wat te waterachtig van stof zijn welke moeskruiden niet alleen weinig voedsel geven, maar ook genegen zijn om gauw van onderaf te gaan of door te slibberen, doch nochtans niet zeer geweldig gemerkt dat ze geen scherpe, nitreuse of salpeterachtige stof in zich hebben waardoor de darmen tot het uitlaten of afdrijven van de overvloedigheden gepord of verwekt zouden mogen worden. BIJVOEGING. De soorten van majer worden met reden voor onkruiden gehouden want daar ze eens groeien komen ze elk jaar wederom voort en hoewel ze voor moeskruiden strekken mogen worden ze nochtans niet veel geacht omdat er vele andere smakelijker kruiden in de moeshoven te vinden zijn. Ze hadden hier vroeger de naam echlotorpa in Egypte en elders ripla. (Amaranthus blitum subsp. oleraceus) De grote soort heet ook Blitum majus album, in het Italiaanse gelosia, in het Spaans bledos en in het Engels wind-orrage en die van Trente noemen het ook bredone. Kleine rode majer noemt Lobel liggende rode majer, in het Latijn Blitum rubrum supinum, omdat de takjes ter aarde liggen. Een andere kleine soort staat rechtop, dan de bladeren zijn groen als die van de gewone kleine soort en de bloemen zijn mooi bruinrood en staan eerder wervelvormig rondom de stelen dan aarvormig en als ze gewreven worden zijn kleuren ze mooi rood. Deze soort bloeit later en verdraagt de koude niet zo goed als de ander. Majer met verschillend gekleurde bladeren is de vierde soort hier van Dodonaeus vermaand en heet papegaaikruid in het Nederduits en Papagen federn in het Hoogduits, Amarantes tricolor in het Latijn omdat het drie kleuren in de bladeren heeft, te weten rood, geel en groen. Deze soort wordt minder gevonden dan de ander en wordt gehouden voor de Symphonia Plinij of voor de Gomphaena en voor de Celosia (Celosia cristata) Tragi (of beter Gelosia) en voor de Herba admirabilis van sommige zoals in de beschrijving van de fluweelbloemen uitvoeriger verklaard is. Aangaande de twee geslachten van fluweelbloemen wiens schilderijen Dodonaeus hier wederom stelt houden we die voor de vijfde soort van majer en zo is het te weten dat een grote soort daarvan een zwarte of bruine plek op de bladeren heeft en in het Latijn Blitum maculatum heet, dat is geplekte majer en zulks is de tweede soort van fluweelbloemen die tevoren van Dodonaeus beschreven en uit West-Indie gebracht en van Clusius quinua of Blitum Peruanum (Chenopodium quinoa)genoemd wiens aren bruinrood zijn en als ze rijp zijn uitgeschud worden een grote menigte van zaad uitstorten dat rond, wit en als hirs is met een blinkende doorschijnende plek in het midden dat op een oogje of parel lijkt, zeer wonderlijk om te zien, hoewel dat sommige het ook met rood zaad gezien hebben. Zulks is hetgeen dat in het Hoogduits ook Welsch Hirs heet zoals het panikkoren. En diergelijk is de Amarantus purpureum Lobelij. Maar Amarantus panicula sparsa is de soort wiens aren wat wijder vaneen verspreidt staan. Bloedige majer, in het Latijn Blitum sanguineum, is het drakenbloed en wordt bij de soorten van zuring gerekend. Melochia is een Egyptisch moeskruid als majer, doch omdat het niet van bloemen en andere gedaante op die lijkt is het bij de vreemde kruiden beschreven. Noch van de krachten. De soorten van majer worden in sommige apotheken van Frankrijk door raad van de dokters bij de klysma’s gedaan om de buik week te maken, maar, als Plinius betuigt, majer maakt zulke beroerte in de buik dat het bij sommige vele ziekten veroorzaakt en vooral het onmatig braken en de buikloop, immers is de maag zeer hinderlijk. De bladeren van majer tussen de hete as gebraden en ook gekookt genezen de verbranding. Men zegt dat majer zeer nuttig ingenomen wordt tegen de steken van de schorpioenen en ook zeer goed is op de eksterogen gestreken en tegen de pijn van de milt en pijn in de slaap van het hoofd met olie gegeten of opgelegd. Water daar de wortels en bladeren van majer in gekookt zijn doodt de luizen en neten. Hippocrates meent dat met deze spijs de maandstonden van de vrouwen gestopt worden en tegenwoordig worden de fluweelbloemen daartoe met goede voorspoed gebruikt. Dan van de krachten van die hebben we elders gesproken. De Italianen gebruiken de kleine rode soort om de maandstonden te verwekken en de nageboorte af te drijven als de vrouwen de rook van dat kokende kruid van onder op in de baarmoeder laten klimmen. Het eerste water of sap daar majer in gekookt heeft met ossengal en olie van wijnsteen gemengd doet alle plekken en smetten uit de kleren zonder die te beschadigen, maar men moet de plaats terstond met lauw water wassen. Groot majer van West-Indië dient de inwoners van Quito voor voedsel, zo in bladeren als in zaad. De rode kleine soort van majer is geschikt om daarmee te schrijven want met het sap van dit kruid kan men alzo mooi rood schrijven als met Brazilië inkt. |
Zie verder: http://volkoomenoudeherbariaenmedisch.nl en : http://www.volkoomen.nl/