Mentha

HET X. CAPITEL.

Van Mente oft Munte.

Gheslachten.

Daer worden veelderley soorten van Munten over al ghevonden; de welcke meest al Tamme zijn, ende in de hoven ghesaeyt pleghen te wesen: de andere wassen van selfs, ende worden daerom Wilde Munten genoemt.

Ghedaente.

1. De eerste Munte wort Bruyn-heyligh genoemt, ende heeft vierkante, bruyn oft doncker-roode wat hayrachtighe steelkens; aen de welcke wassen ronde bladeren, aen de kanten ghekertelt, doncker-groen van verwe: de bloemkens zijn rood, ende wassen in de ronde om de steelkens, ghelijck aen de Poleye: de wortel is krom, ende kruypt dwaers onder d’ aerde, niet sonder veselinghen, somwijlen herwaerts en derwaerts nieuwe uytspruytsels ghevende. Dit heele ghewas, is lieflijck van reuck; ende is meer ter aerden ligghende, dan sijn selven over eynde houdende oft recht op wassende.

2. De tweede soorte oft Kruys-Munte, met haere wat hayrachtighe steelkens, ende met haere rondachtighe en swartachtighe bladeren, oock met haere voortkruypende wortelen, bovendien met haeren goeden reuck, is de eerste soorte seer ghelijck: dan alleen haer bloemen en wassen geensins met kroonkens rondom de steelen, maer steken uyt, op ’t hooghste van de tackskens, als kleyne aderachtige troskens, riet-pluymkens oft quispelkens staende.

3. De derde soorte, oft Balsem-Munte heeft langhworpighe bladeren, van ghedaente de Wilghe-bladeren ghelijckende, maer witter, sachter ende hayrachtigher: de bloemen staen op het hooghste van de steelkens, oock aders-ghewijse wassende, als die van de tweede: de wortel van dese kruypt oock, als die van de eerste, die sy heel ghelijck is, met maer faselinghen ende ionghe uytspruytselen.

4. De vierde, oft Herts-cruydt, heeft oock langhe bladeren, ende is van steelkens, bladeren (hoe wel dat die nochtans kleynder zijn) ende wortelen, de derde soorte heel ghelijck: maer haer bloemen en staen niet op ’t sop van de tackskens, ghelijck een adere, maer staen met kranskens rondom de steelkens, als die vande eerste, ende zijn bleeckpeersch of tpurpurachtigh van verwe.[130-131]

5. A. De vijfde soorte is een van de Wilde Munten, ende wordt ghemeynlijck Witte Munte ghenoemt. Dese wast weeldighlijck ende overvloedighlijck met haere langhe, vierkantighe, hayrighe, ende grijsachtighe steelen: haer bladeren zijn wit, met dichte wolachtigheyt van boven ende van onder aen beyde sijden bekleet: op ’t sop van de tackskens steken de troskens oft aderen van de bloemen uyt. De wortel is langh, breedt ende wijdt, aen alle sijde voortkruypende, ende soo haer selven met vele nieuwe ionghe scheuten haest vermenighvuldighende.

B. Van dese Wilde Munte worter noch een ander soorte gevonden, die niet alleen van bladeren, maer oock van alle andere deelen kleynder is: wiens bladeren dickwijls eensdeels groen, ende eensdeel schier snee-wit zijn.

Plaetse.

De Munten worden meest over al in de hoven ghesaeyt, sonderlinghe de eerste, diemen Bruyn-heylighe noemt: nochtans sommighe van dese worden in de bosschen ghevonden, ende elders op vochte plaetsen, by de loopende wateren, iae oock wel by poelen ende stilstaende grachten.

Tijdt.

Alle de soorten van Munte bloeyen ende zijn op haer beste in den Somer: des winters blijven de wortelen alleenlijck over. Alsmense eens ghesaeyt heeft, soo blijven sy ons langh by, ende en vergaen niet lichtelijck oft haest.

Naemen.

De Munte oft Mente is in ’t Griecks Hedyosmos ende oock Minthe genoemt. Ende als Plinius in ‘t 8.cap.van sijn 19.boeck betuyght, den naem van dit cruydt is verandert geweest, om dat het soo goet ende lieflijck van reucke is: want de Mente hiet te voren in ’t Griecks Mintha, ende daer van is den naem by de Latijnen ghekomen (te weten Mentha;) maer sy hebbense liever Hedyosmos ghenoemt, al ofmen seyde Soet oft Lieffelijck van reuck: want het woort Hedys beteeckent Soet ende Lieffelijck; ende Osmos is soo veel te segghen als Reuck. De Apotekers, de Italiaenen ende de Fransoysen houden den Latijnschen naem Mentha oft Menthe; dan de Spaegniaerts noemense Yerva buena ende Ortelana; de Hooghduytschen Munt; de Nederlanders Munte; de Enghelsche Mynte, de Behemers Mata.

1. De eerste soorte wordt in ’t Hooghduytsch Diement ghenoemt; in ’t Nederduytsch Bruyn-heylighe.

2. De tweede heet in ’t Hooghduytsch Krausz Diement, Krausz Muntz, ende Krausz Balsam; dat is in ’t Nederduytsch Ghekruyste Munte oft Kruys Munte; in ’t Latijn Mentha cruciata; in ’t Fransch Baume crespu, in ’t Behemsch Balszam.

3. De derde magh in ’t Nederduytsch Smalle Munte ghenoemt worden: sommighe noemense in ’t Latijn Mentha Sarracenia, Mentha Romana, Mentha angustifolia, Salvia Romana, oft Herba Sanctae Mariae, in ’t Hooghduytsch, Balsam Muntz, Unser Frauwen Muntz, Spitzer Muntz, Spitzer Balsam.

4. De vierde maghmen Herte-cruydt oft Herts Munte noemen: want de Hooghduytschen noemense Hertz-kraut, Cardiaca oft Cardiaca Mentha in ’t Latijn.

A. De vijfde soorte noemt Dioscorides Hedyosmos agrios, dat is Wilde Munte; op ’t Latijn Mentha silvestris: anders soo noemtmense Menthastrum, nae’ t segghen van Plinius: de Apotekers noemense Alba Mentha, oft Witte Munte: de Hooghduytschen Wilde Muntz; de Italiaenen Mentha salvatica; de Spaegniaerts Mentastro; de Enghelsche Horse Mynte; de Behemers Plana Mata. Men maghse Witte Wilde Munte noemen.

B. Het ander gheslacht van dese Wilde Munte maghmen Kleyne Witte Wilde Munte noemen.

Aerd.

Munte wort ghereekent onder de dinghen die in den derden graed verwarmen ende verdrooghen. Sy heeft wat bitterheyts, als Galenus betuyght, ende wat serpigheyts, ende is onstercker dan de Calamintha.

Kracht ende VVerckinghe.

Den reuck van de Munte, nae ’t segghen van Plinius, verquickt de gheest; ende haeren smaeck maeckt greyigh ende lustigh om eten; ende doet de spijse verteeren.

Boven alle dinghen is de Munte seer nut ende bequaem voor de maghe. Met het sap van eenen suren Granaet-appel inghenomen zijnde, doet den hick ophouden, stilt het galachtighe braecken, ende belet alle opworpinghen ende walginghen der maghen, ende geneest de kolerijke passie; dat is, alsmen overvloedigh overgheeft, ende den buyckloop t’ samen heeft.

Met azijn ende water oft oxycratum ghedroncken, doet het bloedigh overgheven ophouden, als Galenus betuyght; ende, soo Plinius seght, doet het selve alsmense met een sopken inslorpt.

Sy stelpt de onmatighe suyveringhen oft vloeden der vrouwen; ende wort seer ghepresen teghen haeren witten vloet, besonder de eerste Munte, dat is, Bruyn-heylighe: want men heeft dickwijls ghesien, datter vele vrouwen van dierghelijcken vloet verlost zijn gheweest, alleen door het ghedurigh ghebruyck van de Bruyn-heylighe.

Munte op het voorhooft oft aen ’t slagh van den hoofde aen alle beyde sijden ghedaen, kan alle pijne des hoofts versoeten, seght Plinius.

Men leydtse op de puystkens, ende alle uytwassen die aen ’t hooft voortkomen: sy gheneest oock alle ghebreken van den aersdarm.

De quade zeerigheden ende sweeringhen, die op de hoofden van de heel ionghe kinderkens komen, kan sy wonderlijcken haest ende lichtelijck ghenesen.

Sap van Munte met honigh-water ghemenght, gheneest de pijne van de ooren, daer in ghedruypt zijnde.

Sommighe nemense tegen de Scolopendren, Zee-Scorpioenen, Slanghen, ende ander verghiftigh ghedrocht.

Met sout op de beten van de honden gheleydt, gheneest die seer haest.

Sy en laet gheensins toe, dat het melck rinne, oft kaesachtigh wordt; iae, soo Plinius seght, belet dat het geensins suer en wort: daerom de gene die melck drincken willen, sullen seer wel doen, dat sy daer wat Munte by doen: want die sal beletten al het quaet dat van het melck drincken pleegh te komen; te weten, verstoppinghen, worgingen ende verstickinghen, alsmen dickwijls siet gebeuren.

Met die selve kracht kan sy oock beletten (soo men ghelooft) datmen niet en generere: want sy maeckt soo vele dat het mannelijck saet niet dick en kan worden, maer waterachtigh blijft.

Dioscorides seght oock, datse de ontfanginghe beletten kan, alsmense aen de schamelheydt der vrouwen doet oft strijckt eer dat sy met den man beghinnen te versamelen. [132]

Verkiesinghe.

Die wat goedts van dese cruyden wil verwachten, moet de eerste soorte ghebruycken; te weten de Bruyn-heylighe: want de andere en zijn soo krachtigh niet.

Hindernisse.

Het langh ghebruyck van dit cruydt belet het ontfanghen der vruchten: daerom de ghene die het menschelijck gheslacht begheeren te vermenighvuldighen, moeten hun wel wachten van het ghebruyck van de Munten.

BIIVOEGHSEL.

Hier voortijdts was het niet gheoorlooft de Munte te eten in tijden van oorloghe, als Aristoteles betuyght: om dat sy de menschen tot oncuysheydt verweckende, de selve soo onsterck ende slap maeckt, dat sy niet alleen de krachten des lichaems en verliesen door het dickwijls boeten van den vleeschelijcken lust; maer oock hunnen moet ende kloeckheydt des verstants gantsch quijt gaen; ende daerom onbequaem worden, niet alleen om vechten, maer oock om raedt te gheven, ende iet met stoutigheyt ende kloeckmoedigheyt in de oorloghe te beghinnen.

Munte, ’t sy tamme, ’t sy wilde, en begheert gheen ghemeste aerde, noch oock vette, noch wel die ter Sonnen staet, maer eer een vochte aerde, oft omtrent de wateren: want by ghebreke van dien moet sy dickwijls besproeydt worden, oft andersins sterft sy. Sy wordt meer ghesaeydt dan gheplant; ende sy is soo ghewilligh in ’t aennemen ende groeyen, datse eens in de hoven ghesaeyt zijnde, daer nimmermeer uytgheroeyt en kan worden, soo langhe als den grondt eenighe vochtigheydt houdt. Maer is ’t dat sy gheplant wordt, dat moet zijn van wortel oft tackskens in den Herfst oft in de Lente, meestendeel omtrent half Meert oft September. Die gheen saet en heeft van Tamme om te saeyen, sal mogen in stede van dien saet van Wilde Munte saeyen, maer met den punt nederwaerts, om sijnen wilden aert te benemen. Als sy ghegroeyt is, men salder met gheen ijser aenkomen, want sy soude sterven.

Kracht ende Werckinghe.

Tamme Munte verwarmt ende versterckt de maghe, ende verdrooght daer uyt alle overvloedighe vochtigheyt: sy verdrijft oock ende gheneest alle pijne ende weedom van der maghen, ende doet de spijse verteeren.

’T sap van Munte met azijn ghedroncken, doodet de ronde wormen.

Men ghelooft dat alle de soorten van Munte warm ende drooghe zijn tot den tweeden graed, noch versch ende groen wesende; maer als sy ghedrooght zijn, soo zijn sy warm tot in den derden graed; sonderlinghe de Wilde, die heeter zijn dan de Tamme.

Munte in water ghesoden, ende dry daghen langh ghedroncken, doet dat krimpsel ende pijne van de darmen vergaen.

Met wijn ghesoden ende ghedroncken, komt te hulpe de vrouwen die swaeren arbeydt hebben.

’T selve cruydt met meel van Gersten-mout ghemenght, doet de swillinghen vergaen ende verdwijnen, daer op gheleydt zijnde.

Sy is seer goet gheleydt op de vrouwen borsten die met soch verladen zijn: want sy doet de borsten sincken ende slap worden; ende en laet dat melck niet klonteren oft t’ samen loopen.

Sap van Munte versoet de rouwigheyt van de tonghe, alsmen die daermede vrijft ende wasschet.

Den reuck van de Munte maeckt den mensche vrolijck ende blijde: ende daerom soo worden hier te lande de wilde Munten in stroysel ghemenght, daer mede men de kercken ende huysen bestroyt, als ’t eenighen feestdagh is.

Witte wilde Munte is in vele manieren de Tamme gelijck: want sy verdrijft dat krimpsel van de darmen oock; sy doet dat braecken ende hicken stillen, ende versoet de pijne des hoofts alsoo wel als de Bruyn-heylighe selve. Sy is oock seer goedt teghen den steen ende graveel van de nieren, ende teghen de druppel-pisse, in wijn ghesoden en ghedroncken. De selve is oock seer goedt gheleyt op de beten oft steken van de Bien ende Wespen.

Al is ’t sake dat de Munte soo teghen de generatie is, nochtans iaeght sy den mensche de vleeschelijcke begheerte tot onkuysheydt gheweldighlijcken aen.

Het ghebruyck van de Munte versterckt het ghedencken oft onthouden der menschen seer, diemen op ‘t Latijnsch Memorie noemt.

Het water, ’t welck van dit ghewas ghedistilleert wordt, ghedroncken de swaerte van vier oncen, doet den bloedt-loop uyt den neuse ophouden. ’T selve water maeckt den mensche krachtigh in de vleeschelijcke versamelinghe; ende doet al ’t ghene dat het cruydt selve kan wercken. Men distilleert oock een water van de bladeren ende steelen kleynkens ghesneden zijnde: van dat water ghedroncken dry onsen ’s morghens, ende dry oncen ‘savonts, versterckt de maghe, helpt de verdouwinghe, opent de verstoptheydt van de lever, van de milte, ende van de doorganghen der pisse. Alsmen den mondt daer mede wast oft spoelt, dan helpt sy ’t quaedt tandt-vleesch; ende maeckt eenen goeden aedem: ghedroncken zijnde, suyvert de moeder, helpt de herde borsten, ende van buyten opgheleydt ontdoet het gheronnen ende gheklontert melck. Het helpt alle inwendighe breuckinghen, ende ghegorgelt met Ruyte ende Coriander, gheneest den huygh die al te los gheworden was. Gheneest de schorftheyt van de kinderen, alsmense daer mede wast.

De bladeren van buyten op ’t herte oft aen de maghe gheleydt met wat Keule, ghenesen den hick, ende verdrijven de windtachtigheden.

Sy ghenesen oock het wilt vier, daer op-gheleydt.

Als iemandt van sijn selven ghegaen oft in onmacht ghevallen is, dan salmen dien met den reuck van Munte lichtelijck wederom tot sijn selven doen komen.

Olie van Munte. Men maeckt dese olie ghelijckmen de olie van Wijn-Ruyte pleegh te maken, nemende daer toe de Bruyn-heylighe, ende mengelende die met versche olie. Dese olie van buyten gestreken, verwarmt de verkoude en slappe maghe; gheneest den hick, stelpt het braecken, ende doet vele dierghelijcke dinghen, die de Munte selve kan doen.

Syropen van Munte. Men maeckt van de Munte twee syropen, te weten de Groote ende de Kleyne; de welcke alle beyde de maghe verstercken, ende de lever kracht geven: openen de verstoptheyt, ende nemen wegh alle onsuyverheyt des huyts, benemen de walginghe, stillen den hick, ende beletten de braeckinghe, ende doen den buyckloop ophouden.

Munte is sonderlinghen goet, seer dickwijls aen den neuse ghehouden, de ghene die den reucke verloren hebben.

De ghene die gheerne melck eten, behooren soo haest als sy dat g’ eten hebben, bladers van Munte te knouwen, om te beletten dat het melck in de maghe niet en runne.

Verkiesinghe.

Men pleegh in Italien die Munte te verkiesen tot den ghebruyck der Medicijnen, die ghekronckelde bladeren heeft.

Ander ghebruyck.

Veel segghen dat sy gheproeft hebben, dat den kaese niet bederven en sal, oft niet verrotten, alsmen die met het sap van Munte strijckt, oft met het water daer de bladers van Munte in ghesoden zijn gheweest, oft alleen bewindende den kaese met die bladeren.

Sy gheeft de sausen eenen seer goeden smaeck.

Wat van de Munte oft van haer soo wel Tamme als Wilde gheslachten noch te segghen valt, sullen wy in ’t Bijvoeghsel van ’t naervolghende Capittel beschrijven.

HET X. KAPITTEL.

Van Mente oft Munte. (bruinheilige of Mentha arvensis, kruizenmunt of Mentha spicata var. crispata, balsemmunt of Mentha viridis, hertenkruid of Mentha longifolia)

Geslachten.

Er worden overal vele soorten van munt gevonden die meestal tam zijn en in de hoven gezaaid plegen te worden, de andere groeien vanzelf en worden daarom wilde munten genoemd.

Gedaante.

1. De eerste munt wordt bruinheilig genoemd en heeft vierkantige, bruin of donkerrode en wat haarachtige steeltjes waaraan ronde bladeren groeien die aan de kanten gekarteld en donkergroen van kleur zijn, de bloempjes zijn rood en groeien in de rondte om de steeltjes gelijk als bij de polei, de wortel is krom en kruipt dwars onder de aarde met vezels en geeft soms herwaarts en derwaarts nieuwe spruiten. Dit hele gewas is lieflijk van reuk en ligt meer ter aarde dan dat het zichzelf overeind houdt of rechtop groeit.

2. De tweede soort of kruismunt met haar wat haarachtige steeltjes en met haar rondachtige en zwartachtige bladeren en ook met haar voort kruipende wortels en bovendien met haar goede reuk is de eerste soort zeer gelijk, dan alleen haar bloemen groeien geenszins met kroontjes rondom de stelen, maar steken uit op het hoogste van de takjes die als kleine aarachtige trosjes, rietpluimpjes of kwastjes staan.

3. De derde soort of balsemmunt heeft langwerpige bladeren die van gedaante op de wilgbladeren lijken, maar witter, zachter en hariger, de bloemen staan op het hoogste van de steeltjes en groeien ook aarvormig als die van de tweede, de wortel van deze kruipt ook als die van de eerste die ze heel gelijk is met maar vezels en jonge uitspruitsels.

4. De vierde of hertskruid heeft ook lange bladeren en is van steeltjes, bladeren (hoewel dat die nochtans kleiner zijn) en wortels de derde soort heel gelijk maar haar bloemen staan niet op de top van de takjes als een aar, maar staan met kransjes rondom de steeltjes als die van de eerste en zijn bleek paars of purperachtig van kleur.[130-131]

5. A. De vijfde soort is een van de wilde munten en wordt gewoonlijk witte munt genoemd. Deze groeit weelderig en overvloedig met haar lange, vierkantige, harige en grijsachtige stelen, haar bladeren zijn wit en met dichte wolligheid van boven en vanonder aan beide zijden bekleed, op de top van de takjes steken de trosjes of aren van de bloemen uit. De wortel is lang, breed en wijd die aan alle zijden voort kruipt en zichzelf zo met vele nieuwe jonge scheuten gauw vermenigvuldigt.

B. Van deze wilde munt wordt er noch een andere soort gevonden die niet alleen van bladeren, maar ook van alle andere delen kleiner is en wiens bladeren dikwijls eensdeels groen en eensdeels vrijwel sneeuwwit zijn.

Plaats.

De munten worden meest overal in de hoven gezaaid en vooral de eerste die men bruinheilige noemt, nochtans sommige van deze worden in de bossen en elders op vochtige plaatsen gevonden en bij de lopende wateren, ja ook wel bij poelen en stilstaande grachten.

Tijd.

Alle soorten van munt bloeien en zijn op hun best in de zomer en ‘s winters blijven de wortels alleen over. Als men ze eens gezaaid heeft dan blijven ze ons lang bij en vergaan niet gemakkelijk of gauw.

Namen.

Munt of mente is in het Grieks Hedyosmos en ook Minthe genoemd. En zoals Plinius in het 8^ste kapittel van zijn 19^de boek betuigt is de naam van dit kruid veranderd geweest omdat het zo goed en lieflijk van reuk is want de munt heette tevoren in het Grieks Mintha en daarvan is de naam bij de Latijnen gekomen (te weten Mentha) maar ze hebben die liever Hedyosmos genoemd al of men zoet of liefelijk van reuk zei, want het woord Hedys betekent zoet en lieflijk en Osmos is zoveel te zeggen als reuk. De apothekers, Italianen en Fransen houden de Latijnse naam mentha of menthe, dan de Spanjaards noemen het yerva buena en ortelana, de Hoogduitsers Munt, de Nederlanders munte, de Engelsen mynte, de Bohemers mata.

1. De eerste soort wordt in het Hoogduits Diement genoemd, in het Nederduits bruyn-heylighe.

2. De tweede heet in het Hoogduits Krausz Diement, Krausz Muntz en Krausz Balsam, dat is in het Nederduits gekruiste munt of kruismunt, in het Latijn Mentha cruciata, in het Frans baume crespu, in het Boheems balszam.

3. De derde mag in het Nederduits smalle munt genoemd worden, sommige noemen het in het Latijn Mentha Sarracenia, Mentha Romana, Mentha angustifolia, Salvia Romana of Herba Sanctae Mariae, in het Hoogduits Balsam Muntz, Unser Frauwen Muntz, Spitzer Muntz en Spitzer Balsam.

4. De vierde mag men hertekruid of hertsmunt noemen want de Hoogduitsers noemen het Hertz-kraut, Cardiaca of Cardiaca en Mentha in het Latijn.

A. De vijfde soort noemt Dioscorides Hedyosmos agrios, dat is wilde munt, in het Latijn Mentha silvestris, anders noemt men het Menthastrum naar het zeggen van Plinius, de apothekers noemen het Alba mentha of witte munt, de Hoogduitsers Wilde Muntz, de Italianen Mentha salvatica, de Spanjaarden mentastro, de Engelsen horse mynte, de Bohemers plana mata. Men mag het witte wilde munt noemen.

B. Het ander geslacht van deze wilde munt mag men kleine witte wilde munt noemen.

Aard.

Munt wordt gerekend onder de dingen die in de derde graad verwarmen en verdrogen. Ze heeft wat bitterheids zoals Galenus betuigt en wat wrangheids en is zwakker dan Calamintha.

Kracht en werking.

De reuk van munt, naar het zeggen van Plinius, verkwikt de geest en haar smaak maakt gretig en lustig om eten en laat de spijs verteren.

Boven alle dingen is de munt zeer nuttig en geschikt voor de maag. Met het sap van een zure granaatappel ingenomen laat het de hik ophouden, stilt het galachtig braken en belet alle opwerpen en walgen van de maag en geneest de kolerieke passie, dat is als men overvloedig overgeeft en de buikloop tezamen heeft.

Met azijn en water of oxycratum gedronken laat het bloedig overgeven ophouden, als Galenus betuigt en zo Plinius zegt, doet hetzelfde als men het met een sapje opslurpt.

Ze stelpt de onmatige zuivering of vloeden van de vrouwen en wordt zeer geprezen tegen hun witte vloed en vooral de eerste munt, dat is bruinheilig, want men heeft dikwijls gezien dat er vele vrouwen van diergelijke vloed verlost zijn geweest alleen door het steeds gebruik van bruinheilig.

Munt op het voorhoofd of aan de slag van het hoofd aan alle beide zijden gedaan kan alle pijn van het hoofd verzoeten, zegt Plinius.

Men legt het op de puistjes en alle uitwassen die aan het hoofd voortkomen, ze geneest ook alle gebreken van de aarsdarm.

De kwade zeren en zweren die op de hoofden van de heel jonge kindertjes komen kan ze wonderbaarlijk gauw en gemakkelijk genezen.

Sap van munt met honingwater gemengd geneest de pijn van de oren, daarin gedruppeld.

Sommige nemen ze tegen de Scolopendren, zeeschorpioenen, slangen en ander vergifig gedrocht.

Met zout op de beten van de honden gelegd geneest die zeer gauw.

Ze laat geenszins toe dat het melk stolt of kaasachtig wordt, ja, zo Plinius zegt, belet dat het geenszins zuur wordt en daarom diegene die melk drinken willen zullen zeer goed doen dat ze daar wat munt bij doen want die zal al het kwaad dat van het melk drinken plag te komen beletten, te weten, verstoppingen, wurging en verstikkingen als men dikwijls ziet gebeuren.

Met diezelfde kracht kan ze ook beletten (zo men geloofd) dat men niet genereert, want ze maakt zoveel dat het mannelijk zaad niet dik kan worden, maar waterachtig blijft.

Dioscorides zegt ook dat ze de ontvangenis beletten kan als men ze aan de schaamstreek van de vrouwen doet of strijkt eer dat ze met de man beginnen te verzamelen. [132]

Verkiezing.

Die wat goeds van deze kruiden wil verwachten moet de eerste soort gebruiken, te weten de bruinheilige, want de andere zijn niet zo krachtig.

Hindernis.

Het lang gebruik van dit kruid belet het ontvangen van de vrucht en daarom diegene die het menselijk geslacht begeren te vermenigvuldigen moeten zich wel wachten van het gebruik van de munt.

BIJVOEGING.

Hier voortijds was het niet geoorloofd de munt te eten in tijden van oorlog, als Aristoteles betuigt, omdat ze de mensen tot onkuisheid verwekt en hen zo zwak en slap maakt dat ze niet alleen de krachten des lichaam verliezen door het dikwijls boeten van de vleselijke lust, maar ook hun moed en kloekheid des verstand gans kwijt raken en daarom ongeschikt worden en niet alleen om te vechten, maar ook om raad te geven en iets met dapperheid en kloekmoedigheid in de oorlog te beginnen.

Munt, hetzij tam, hetzij wild begeert geen gemeste aarde, noch ook vette, noch ook die goed in de zon staat, maar eerder een vochtige aarde of omtrent de wateren, want in gebreke van die moet ze dikwijls besproeid worden of ander sterft ze. Ze wordt meer gezaaid dan geplant en is zo gewillig in het aannemen en groeien dat als ze eens in de hoven gezaaid is daar nimmermeer uitgeroeid kan worden zolang als de grond enige vochtigheid behoudt. Maar is het dat ze geplant wordt dat moet dan zijn van wortel of takjes in de herfst of in de lente en meestal omtrent half maart of september. Die geen zaad heeft van tamme om te zaaien zal in plaats daarvan zaad van wilde munt zaaien, maar met de punt naar beneden om zijn wilde aard te benemen. Als ze groeit zal men er met geen ijzer aankomen want ze zou sterven.

Kracht en werking.

Tamme munt verwarmt en versterkt de maag en verdroogt daaruit alle overvloedige vochtigheid, ze verdrijft ook en geneest alle pijn en weedom van de maag en laat de spijs verteren.

Het sap van munt met azijn gedronken doodt de ronde wormen.

Men gelooft dat alle soorten van munt warm en droog zijn tot de tweede graad als ze noch vers en groen zijn, maar als ze gedroogd zijn dan zijn ze warm tot in de derde graad en vooral de wilde die heter zijn dan de tamme.

Munt in water gekookt en drie dagen lang gedronken laat de krampen en pijn van de darmen vergaan.

Met wijn gekookt en gedronken komt het de vrouwen te hulp die zware arbeid hebben.

Hetzelfde kruid met meel van gerstemout gemengd laat de zwellingen vergaan en verdwijnen als het daarop gelegd wordt.

Ze is zeer goed gelegd op de vrouwenborsten die met zog verladen zijn, want ze laat de borsten zinken en slap worden en laat dat melk niet klonteren of tezamen lopen.

Sap van munt verzoet de ruwheid van de tong als men die daarmee wrijft en wast.

De reuk van munt maakt de mens vrolijk en blij en daarom wordt hier te lande de wilde munt in strooisel gemengd en daarmee de kerken en huizen bestrooid als er enige feestdag is.

Witte wilde munt is op vele manieren de tamme gelijk want ze verdrijft de krimping van de darmen ook en laat dat braken en hikken stillen en verzoet de pijn van het hoofd alzo goed als bruinheilig zelf. Ze is ook zeer goed tegen de steen en niergruis van de nieren en tegen de druppelplas, in wijn gekookt en gedronken. Dezelfde is ook zeer goed gelegd op de beten of steken van de bijen en wespen.

Al is het zaak dat munt zo tegen de generatie is, nochtans jaagt ze de mens de vleselijke begeerte tot onkuisheid geweldig aan.

Het gebruik van munt versterkt het gedenken of onthouden van de mensen zeer die men op het Latijns memorie noemt.

Het water wat van dit gewas gedistilleerd wordt en het gewicht van vier ons gedronken laat de bloedloop uit de neus ophouden. Hetzelfde water maakt de mens krachtig in de vleselijke verzameling en doet al hetgeen dat het kruid zelf kan bewerken. Men distilleert ook een water van de bladeren en stelen die klein gesneden zijn en van dat water drinken ze drie ons ’s morgens en drie ons ’s avonds en dat versterkt de maag, helpt de vertering, opent de verstopping van de lever, van de milt en van de doorgangen van de plas. Als men de mond daarmee wast of spoelt dan helpt ze het kwaad tandvlees en maakt een goede adem en gedronken zuivert het de baarmoeder, helpt de harde borsten en van buiten opgelegd ontdoet het gestolde en geklonterd melk. Het helpt alle inwendige breuken en gorgelen met ruit en koriander geneest de huig die al te los geworden is. Geneest de schurft van de kinderen als men ze daarmee wast.

De bladeren van buiten op het hart of tegen de maag gelegd met wat bonenkruid genezen de hik en verdrijven de winderigheden. Ze genezen ook het wild vuur als het daar op gelegd wordt.

Als iemand van zichzelf gegaan of in onmacht gevallen is dan zal men die met de reuk van munt gemakkelijk weer tot zichzelf laten komen.

Olie van munt. Men maakt deze olie zoals men de olie van wijnruit plag te maken en neemt daartoe de bruinheilige en meng die met verse olie. Deze olie van buiten gestreken verwarmt de verkouden en slappe maag, geneest de hik, stelpt het braken en doet vele diergelijke dingen die de munt zelf kan doen.

Siropen van munt. Men maakt van de munt twee siropen, te weten de grote en de kleine die alle beide de maag versterken en de lever kracht geven, openen de verstopping en nemen alle onzuiverheid van de huid weg, benemen het walgen, stillen de hik en beletten het braken en laten de buikloop ophouden.

Munt is vooral goed om zeer dikwijls aan de neus te houden bij diegene die de reuk verloren hebben.

Diegene die graag melk eten behoren zo gauw als ze dat gegeten hebben bladeren van munt te kauwen om te beletten dat de melk niet in de maag stolt.

Verkiezing.

Men plag in Italië die munt te verkiezen tot het gebruik van de medicijnen die gekronkelde bladeren heeft.

Ander gebruik.

Vele zeggen dat ze beproefd hebben dat de kaas niet bederven zal of niet verrotten als men die met het sap van munt bestrijkt of met het water daar de bladeren van munt in gekookt zijn geweest of alleen de kaas bewinden met die bladeren.

Ze geeft de sausen een zeer goede smaak.

Wat van de munt of van haar en zowel tamme als wilde geslachten noch te zeggen valt zullen we in het bijvoegsel van het volgende kapittel beschrijven.

HET XIII. CAPITEL.

Van de tweede Calamintha oft Wilde Paleye.

Ghedaente.

De andere soorte van Calament, oft ander Wilde Paleye, heeft langhworpighe, somwijlen anderhalven voet hooghe, struyckachtighe, kantighe, met knoopkens verdeylde, geensins recht opstaende, maer meest ter aerden ligghende steelkens; aen de welcke bladeren wassen uyt elcken knoop uytspruytende, twee tegen over den anderen staende, rondachtigh, grooter ende witter dan die van de Paleye, met een sacht grijsachtigh wolleken bekleet. De bloemen ghelijcken die van de Doove Netelen, boven de bladeren kroons-ghewijse voordt-komende, als in de Paleye, wit van verwe, maer met soo vele tuschen beyden loopende stickelkens oft vleckskens gheteeckent, dat sy purpurachtigh schijnen te wesen. De wortel is veselachtigh.

Plaetse.

Men vindt dit cruydt nerghens meer dan in de wey-landen oft koren-velden, sonderlinghen als die rusten oft braeck ligghen, oft als ’t koren afghemaeyt is: dan men siet dat oock wel elders groeyen, in opene ende wel ter sonnen staende plaetsen; alwaer dit cruydt seer gheerne wast.

Tijdt.

Het is op sijn beste ende bloeyt in de Somersche maenden: omtrent den Herfst machmen ’t alderbequaemste plucken ende bewaeren.

Naemen.

Wy noemen dit cruydt in ’t Nederlandtsch Wilde Paleye, ende oock Wilde Munte. Het is sonder twijfel een soorte van Calaminthe. Dioscorides seght, dat het Glechon agria ghenoemt is; in ’t Latijn Pulegium silvestre, oft meest Nepeta, hoe wel dat de Apotekers een ander Nepeta bekennen. Apuleius in sijn 94. capitel seght, dat Minthe agria in ’t Italiaensche Nepeta in sijne tijden pleegh genoemt te zijn; dan nu noemen sy dat in Italien Nipotella; in ’t Hooghduytsch noemtmen ’t Wilder Poley; in ’t Fransch Poulliot sauvage; in ’t Spaensch Nevada oft Neveda; in ’t Behems Marulka Polnii.

Aerd.

Dese soorte van Calaminthe is oock warm ende droogh van aerd.

Kracht ende Werckinghe.

Wilde Paleye doet het selve dat de Berg-Calamente; maer is een weynigh onstercker: want Galenus heeft de Bergh-Calamintha voor de krachtighste van alle de soorten van Calamintha ghehouden.

BIIVOEGHSEL.

Dit is oock een seer gemeyn cruydt in alle heete landen: ende wort veel ghebruyckt in de spijse, droogh ende groen: in de Medicijne wordt het oock in plaetse oft in ghebreke van bergh-Calamente seer veel ghebesight.

Gheslachten.

Men soude sommighe soorten van dit ghewas moghen voordt-brenghen: maer die en verschillen anders niet dan van grootte ende verwe oft grijsachtigheydt, ende hebben dierghelijcke andere verschillen, die nerghens van, dan door de verscheydentheydt van de plaetsen daer sy groeyen, veroorsaeckt en zijn: daerom achte ick noodeloos die hier te willen verhalen, ghemerckt dat die de eene kent, de andere terstont te kennen komt. Dan het is te weten, dat den Dictam oock Pulegium silvestre ghenoemt wordt.

Calament sonder reuck, in ’t Latijn Calamentum inodorum ghenoemt, is het Clinopodium van Matthiolus, elders bequaemer ghestelt.

Kracht ende Werckinghe.

Dit cruydt pleegh in heete landen veel ghebruyckt te wesen in de pijne des buycks, ende Kolijcke, besonder alsmen dat in een panne ghedrooght hebbende, soo werm in een lijnen sacksken doet, ende op den buyck leght, met wat heeten wijn besproeydt.

HET XIII. KAPITTEL.

Van de tweede Calamintha of wilde polei. (Mentha arvensis)

Gedaante.

De andere soort van calament of anders wilde polei heeft langwerpige en soms vijf en veertig cm voet hoge, stamachtige, kantige en met knoopjes verdeelde en geenszins rechtop staande maar meestal ter aarde liggende steeltjes waaraan bladeren groeien die uit elke knoop spruiten en twee tegenover de andere staan, rondachtig, groter en witter dan die van polei en zijn met een zacht grijsachtig wolletje bekleed. De bloemen lijken op die van de dove netels en komen boven de bladeren kroonsgewijs voort als in de polei en zijn wit van kleur maar met zoveel tussen door lopende stikkeltjes of vlekjes getekend dat ze purperachtig schijnen te wezen. De wortel is vezelachtig.

Plaats.

Men vindt dit kruid nergens meer dan in de weilanden of korenvelden en vooral als die rusten of braak liggen of als het koren afgemaaid is, men ziet dat ook wel elders groeien in open en goed ter zon staan plaatsen waar dit kruid zeer graag groeit.

Tijd.

Het is op zijn best en bloeit in de zomerse maanden, omtrent de herfst mag men het allerbeste plukken en bewaren.

Namen.

We noemen dit kruid in het Nederlands wilde paleye en ook wilde munt. Het is zonder twijfel een soort van Calamintha. Dioscorides zegt dat het Glechon agria genoemd is, in het Latijn Pulegium silvestre of meest Nepeta, hoewel de apothekers een andere Nepeta kennen. Apuleius in zijn 94^ste kapittel zegt dat Minthe agria in het Italiaanse Nepeta in zijn tijden plag genoemd te zijn, dan nu noemen ze dat in Italië nipotella, in het Hoogduits noemt men het Wilder Poley, in het Frans poulliot sauvage, in het Spaans nevada of neveda, in het Behems Marulka Polnii.

Aard.

Deze soort van Calamintha is ook warm en droog van aard.

Kracht en werking.

Wilde polei doet hetzelfde dat als de berg calament, maar is wat zwakker want Galenus heeft de berg Calamintha voor de krachtigste van alle soorten van Calamintha gehouden.

BIJVOEGING.

Dit is ook een zeer algemeen kruid in alle hete landen en wordt veel gebruikt in de spijs, droog en groen, in de medicijnen wordt het ook zeer veel in plaats of in gebrek van berg calament gebruikt.

Geslachten.

Men zou sommige soorten van dit gewas mogen voortbrengen, maar die verschillen niets anders dan in grootte en kleur of grijsachtigheid en hebben diergelijke andere verschillen die nergens van dan door de verschillen van de plaatsen daar ze groeien veroorzaakt zijn en daarom acht ik het nodeloos die hier te willen verhalen, gemerkt dat die de ene kent de andere terstond herkent. Dan het is te weten dat dictam ook Pulegium silvestre genoemd wordt.

Calament zonder reuk, in het Latijn Calamentum inodorum genoemd, is het Clinopodium van Matthiolus en elders beter gesteld.

Kracht en werking.

Dit kruid plag in hete landen veel gebruikt te wezen in de pijn van de buik of koliek en vooral als men dat in een pan gedroogd heeft en zo warm in een linnen zakje doet en op de buik legt met wat hete wijn besproeid.

HET XI. CAPITEL.

Van Roode VVilde Munte oft Sisymbrion.

Gheslachten.

Daer worden dry diversche soorten van Sisymbrion ghevonden: van de welcke d’ eerste, de Tamme Munte ghenoeghsaem ghelijckt: de andere is van [133] Theophrastus beschreven, ende en ghelijckt de Tamme Munte niet. De derde is oock een soorte van Sisymbrion, met den toenaem Cardamine, anders Water-kersse ghenoemt, die van ons hier naemaels, als wy van de Water-cruyden spreken sullen, beschreven sal worden, in ‘t 13.capitel van het twintighste Boeck.

Ghedaente.

1. Sisymbrion is een soorte van Wilde Munte, ende is van ghedaente de eerste Hof-Munte, dat is Bruynheylighe, seer gelijck: het heeft ronde bladeren, ende kantighe steelen, allebeyde bruyn-rood van verwe: de wortelen cruypen breedt ende wijdt. Maer sy is in alle haer deelen grooter dan de Bruynheylighe; ende is oock wat swaerder van reuck. De bloemen staen op het opperste van de tackskens, als in een bollachtigh kopken vergaert, purpurachtigh van verwe.

2. Sisymbrion van Theophrastus. De andere soorte die van Theophrastus Sisymbrion genoemt wordt, is een van de cruyden die hy struyckachtighe tuylkens-cruyden oft kranskens-cruyden met smalle bladeren noemt; de welcke scherper van reuck is dan Serpyllum oft Wilden Thijm: ende is van dien aerd, datse, indien sy met gheene oeffeninghe onder-houden en wordt, seer lichtelijck verandert, ende de ghedaente van de Munte heel aen-neemt. Maer dit gheslacht van Sisymbrion verschilt seer veel van dat Sisymbrion ’t welck wy nu nae de meyninghe van Dioscorides ende ons goedt-duncken beschrijven. Want dese onse Wilde Munte en hoeft met gheene oeffeninge onderhouden te worden, op datse gheene Munte en worde; maer aenghesien dat sy van haeren gantschen aerd wildt ende onghetemt is, soo en kan men die, hoe groote neerstigheyt datmen daer aen doet, gheensins tam maken, ende de oprechte Bruynheylighe doen ghelijcken.

Plaetse.

Onse Wilde Munte oft Sisymbrion wast in vochten ende met water besproeyden grondt, als zijn de weyen en natte beemden; by de grachten daer water in is, ende by de loopende oft stroomende beken ende rivieren.

Tijdt.

Dese Wilde Munte bloeydt oock in de Somersche maenden, met de andere gheslachten van Munte; ende spruyt in de Lente gemeynlijck op een nieuw uyt der aerden.

Naemen.

Dit cruydt wordt in ’t Griecks Sisymbrion ghenoemt; in ’t Latijn Sisymbrium; in ’t Hooghduydtsch Ross muntz, Wasser muntz; in ’t Fransch Menthe sauvage; wy moghen ’t in Nederduydtsch Roode Wilde Munte noemen, om dat van de Witte Wilde Munte te onder-scheyden.

Aerd.

Het Sisymbrion, niet dat van Theophrastus beschreven is, maer daer wy nu af spreken, en ’t welck wy voor een soorte van Wilde Munte houden, is werm ende droogh van aerd, alsoo wel als de Munte self; van reuck is het noch veel krachtigher.

Kracht ende Werckinghe.

Men ghebruyckt dit cruydt in de selve ghebreken daer de Munte in nut is; maer boven dien is sy beproeft ende krachtigh bevonden om de steken van de Bien ende van de Wespen te ghenesen.

Anders en wordt sy in het ghenesen nimmermeer ghebesight, aenghesien datmen de Munte overvloedighlijcken ghenoegh over al vindt; de welcke lieflijcker ende der menschen aerd bequaemer ende meer toe-ghedaen schijnt te wesen.

BIIVOEGHSEL.

Dese Munte die in dit Capitel beschreven is, wordt meest bekent met den naem van Water-Munte; daerom en behoeftmen gheene beschrijvinghe van eenighe ander Water-Munte te verwachten.

Noch van de Munte ende haer gheslachten. De Munten (nae het segghen van Lobel) ende zijn gheensins in ’t Latijn Mentha ghenoemt gheweest, om dat sy souden den gheest verslaen; gemerckt dat sy eer den gheest verheughen door haeren reuck, waerom datse in ’t Griecks ghenoemt is Hediosmos; hoe wel dat Plinius van een andere meyninghe is; noch oock om des reucks wille en is dien naem ghegheven, die altijdts niet lieflijck en is, als Galenus oock aenmerckt heeft, oft om het contrarie van dien: maer schijnt eer in ’t Griecks Mintha ghenoemt te zijn, oft Minthos (als Theophrastus schrijft) om dat sy hayrigh zijn; want Minthos is te segghen een hayrigheydt, oft schimmelhayrigheydt, die bijkants op alle vochte ende rottende dinghen, open staende in de locht, ghewoonlijck is te komen: gelijckmen magh sien op sapen oft decoctien van cruyden diemen wat tijdt bewaert heeft, ende andere dierghelijcke dinghen: den welcken niet onghelijck en is die bruyne teere hayrigheydt die men siet aen de Wilde Munte, maer sonderlinghen aen den Calamentum: waer door de selfde Calamintha ghenoemt is, soo veel te segghen, als Schoonder Munte oft Hayrighe Munte.

Den selven Lobel beschrijft sommighe gheslachten van Munte, ende onder andere verhaelt vijf soorten van Munte met gheaderde bloemen, in ’t Latijn Mentha spicata. De eerste is de Roomsche, met langhe oft smalle bladers: de tweede is oock dierghelijcke, met bruynder en stijver bladers: de derde heeft breeder bladers: de vierde heeft ronde ghekrolde bladers: de vijfde heeft min spitse bladers. Maer alle dese soorten zijn goet te onder-kennen, die al te langh ende te verdrietelijck, iae noodeloos souden wesen om breeder te beschrijven.

Mentha corymbifera maior & minor, ende Mentha Graeca, ende oock Mentha Sarracenica oft Saracena, is anders niet dan het Balsem-cruydt oft Kost, elders in ’t lanck beschreven.

Gheslachten van Wilde Munte.

Daer worden twee gheslachten van Menthastrum van Clusius beschreven; waer van wy spreken sullen in ’t Bijvoeghsel van ’t Capitel van Katten-cruydt.

Veranderinghe van de Wilde Munte.

De Wilde Munte oft Water-munte, is van bladeren ende ghedaente de Bruyne ghelijck, maer de bladers zijn grooter: daerom de ghene die de selfde kent, sal hem te min verwonderen, is ’t dat hy gheraeckt te lesen dat sy verandert in Water-Munte, oft datse van selfs weder verandert in Bruyne Munte, door oeffeninghe oft gheen oeffeninghe.

Krachten van de Wilde Munte, eyghentlijck Menthastrum.

Al is ’t sake dat Wilde Munte voor onstercker ghehouden worde dan de Tamme Munte, nochtans heeft sy haer eyghentheden, die in gheen andere cruyden soo merckelijcken en blijcken: als zijn de naevolghende.

Het sap oft het afsietsel van Wilde Munte, suyvert de vrouwen die ghebaert hebben: ende dat selve water daer dit cruydt in ghesoden is gheweest, wordt seer nuttelijck te drincken ghegheven de ghene die kort van borst zijn, en hunnen adem niet wel verhaelen en konnen, ende oock de ghene die pijn in den buyck hebben. Het selve ghedroncken helpt de gene die hun ’s nachts in hunnen slaep al droomende met oncuyscheydt besmetten: het sap van ’t selve van buyten aen de schamelheydt ghestreken, doet het selfde oock.

Men gheeft dat selve water oock seer nuttelijck te drincken in de geelsucht.

Met edick ghedroncken doodt de wormen des lichaems.

De bladeren inghenomen met eenigh nat, ghenesen alle beten van de vergiftighe dieren.

Het en wordt niet veel ghebruyckt in de spijse, om dat het soo swaer van reuck is: dan alleen in Italien van sommighe visschers, dien de visschen van ettelijcke meeren oft poelen daer mede sieden, oft te stoven, om hun den grondighen smaeck te benemen.

Langhs der aerden ghespreyt, oft ghebrandt, kan met sijnen roock ende reuck de slanghen veriaeghen, ende oock de vloeyen.

Men druypt het sap nuttelijck in de wormachtighe ooren.

Alsmen dit cruydt stampt, ende met dat sap den hals oft andere ghebreckelijcke leden strijckt, gheneestmen de kropsweeren, ende klieren.

De bladeren alleen van buyten opgheleyt, ghenesen de beten van de verwoede honden.

Het ghedistilleert water van dese Wilde Munte is goedt teghen alle de voornoemde ghebreken, in de welcke de Tamme Munt pleegh ghebruyckt te wesen: selfs is krachtiger dan dat van de Tamme Munte ghedistilleert wordt, om dat dese Wilde Munte in alle dinghen veel gheweldigher bevonden wordt dan de Tamme; al is ’t dat sommighe dat niet wel bekennen en willen. Dat selve water door de neusgaten opghetrocken, suyvert het hooft van quade vochtigheden: ghedroncken nae het ghebruyck van de badstoven, helpt de ghene die ghescheurt zijn.

HET XI. KAPITTEL.

Van rode wilde munt of Sisymbrium. (Mentha aquatica)

Geslachten.

Daar worden drie diverse soorten van Sisymbrion gevonden waarvan de eerste voldoende op de tamme munt lijkt, de andere is van [133] Theophrastus beschreven en lijkt niet de tamme munt. De derde is ook een soort van Sisymbrion met de toenaam Cardamine die anders waterkers genoemd wordt en van ons hierna als we van de waterkruiden spreken zullen beschreven zal worden in het 13^de kapittel van het twintigste boek.

Gedaante.

1. Sisymbrion is een soort van wilde munt en is van gedaante de eerste hofmunt, dat is bruinheilige, zeer gelijk en heeft ronde bladeren en kantige stelen die allebei bruinrood van kleur worden, de wortels kruipen breed en wijdt. Maar ze is in al haar delen groter dan bruinheilige en is ook wat zwaarder van reuk. De bloemen staan op het opperste van de takjes als in een bolachtig kopje verzameld en purperachtig van kleur.

2. Sisymbrion van Theophrastus. De andere soort die van Theophrastus Sisymbrion genoemd wordt is een van de kruiden die hij stamachtige tuilkruiden of kranskruiden met smalle bladeren noemt die scherper van reuk is dan Serpyllum of wilde tijm en is van die aard dat als ze niet door teelt onderhouden wordt zeer gemakkelijk verandert en de gedaante van munt geheel aanneemt. Maar dit geslacht van Sisymbrion verschilt zeer veel van dat Sisymbrion wat we nu naar de mening van Dioscorides en ons goeddunken beschrijven. Want deze onze wilde munt behoeft met geen teelt onderhouden te worden zodat ze geen munt wordt, maar aangezien dat ze van haar ganse aard wild en ongetemd is kan men die hoe grote vlijt dat men daaraan doet geenszins tam maken en op de echte bruinheilige laten lijken.

Plaats.

Onze wilde munt of Sisymbrion groeit in vochtige en met water besproeide grond als zijn de weiden en natte beemden bij de grachten daar water in is en bij de lopende of stromende beken en rivieren.

Tijd.

Deze wilde munt bloeit ook in de zomerse maanden met de andere geslachten van munt en spruit in de lente gewoonlijk opnieuw uit de aarde.

Namen.

Dit kruid wordt in het Grieks Sisymbrion genoemd, in het Latijn Sisymbrium, in het Hoogduits Ross muntz en Wasser muntz, in het Frans menthe sauvage en we mogen het in Nederduits rode wilde munt noemen om dat van de witte wilde munt te onderscheiden.

Aard.

Het Sisymbrion, niet dat van Theophrastus beschreven is, maar daar we nu van spreken en wat we voor een soort van wilde munt houden is warm en droog van aard al zo goed als de munt zelf, van reuk is het noch veel krachtiger.

Kracht en werking.

Men gebruikt dit kruid in dezelfde gebreken daar de munt nuttig in is maar bovendien is ze beproefd en krachtig bevonden om de steken van de bijen en van de wespen te genezen.

Anders wordt ze in het genezen nimmermeer gebruikt aangezien dat men munt overal overvloedig genoeg vindt die lieflijker en voor de mensen aard beter en meer toegedaan schijnt te wezen.

BIJVOEGING.

Deze munt die in dit kapittel beschreven is, is meestal bekend met de naam van watermunt en daarom behoeft men geen beschrijving van enige ander watermunt te verwachten.

Noch van munt en haar geslachten. De munten (naar het zeggen van Lobel) zijn geenszins in het Latijn Mentha genoemd geweest omdat ze de geest zouden verslaan, gemerkt dat ze eerder de geest verheugen door hun reuk waarom ze in het Grieks Hediosmos genoemd zijn, hoewel Plinius van een andere mening is, noch ook vanwege de reuk is die naam gegeven die altijd niet lieflijk is als Galenus ook aangemerkt heeft of om het tegendeel er van, maar schijnt eerder in het Grieks Mintha genoemd te zijn of Minthos (als Theophrastus schrijft) omdat ze harig zijn, want Minthos betekent een harigheid of schimmelharigheid die vrijwel op alle vochtige en rottende dingen die open staan in de lucht gewoonlijk komt zoals men mag zien op sappen of aftreksels van kruiden die men wat tijd bewaard heeft en andere diergelijke dingen wat veel lijkt op die bruine tere harigheid die men aan wilde munt ziet, maar vooral aan Calamentum waardoor die Calamintha genoemd is wat zoveel zegt als mooiere munt of harige munt.

Dezelfde Lobel beschrijft sommige geslachten van munt en onder andere verhaalt hij vijf soorten van munt met aarvormige bloemen, in het Latijn Mentha spicata. (Mentha spicata en Mentha sylvestris) De eerste is de Roomse met lange of smalle bladeren, de tweede is ook diergelijke met bruinere en stijvere bladeren, de derde heeft bredere bladeren, de vierde heeft ronde gekrulde bladeren, de vijfde heeft minder spitse bladeren. Maar al deze soorten zijn goed te herkennen die al te lang en te verdrietig, ja nodeloos zouden wezen om uitvoeriger te beschrijven.

Mentha corymbosa maior & minor en Mentha Graeca en ook Mentha Sarracenica of Saracena is niets anders dan het balsemkruid of kost, elders in het lang beschreven. (Tanacetum balsamita)

Geslachten van wilde munt.

Daar worden twee geslachten van Menthastrum van Clusius beschreven waarvan we spreken zullen in het bijvoegsel van het kapittel van kattenkruid.

Verandering van wilde munt.

Wilde munt of watermunt is van bladeren en gedaante de bruine gelijk, maar de bladeren zijn groter en daarom diegene die diezelfde kent zal zich minder verwonderen als hij aan het lezen raakt dat ze in watermunt verandert of dat ze vanzelf weer verandert in bruine munt door teelt of geen teelt.

Krachten van de wilde munt, eigenlijk Menthastrum.

Al is het zaak dat wilde munt voor zwakker gehouden wordt dan de tamme munt, nochtans heeft ze haar eigenschappen die in geen andere kruiden zo merkelijk en blijkbaar zijn als zijn de volgende.

Het sap of het afkooksel van wilde munt zuivert de vrouwen die gebaard hebben en dat water daar dit kruid in gekookt is geweest wordt zeer nuttig te drinken gegeven aan diegene die kort van borst zijn en hun adem niet goed ophalen kunnen en ook diegene die pijn in de buik hebben. Hetzelfde gedronken helpt diegene die ’s nachts in hun slaap zich al dromende met onkuisheid besmetten, het sap er van buiten aan de schaamstreek gestreken doet hetzelfde ook.

Men geeft dat water ook zeer nuttig te drinken in de geelzucht.

Met azijn gedronken doodt het de wormen van het lichaam.

De bladeren met enig nat ingenomen genezen alle beten van de vergiftige dieren.

Het wordt niet veel gebruikt in de spijs omdat het zo zwaar van reuk is, dan alleen in Italië van sommige vissers die de vissen van ettelijke meren of poelen daarmee koken of stoven om van hun de grondige smaak te benemen.

Langs de aarde gespreid of gebrand kan met zijn rook en reuk de slangen verjagen en ook de vlooien.

Men drupt het sap nuttig in de wormachtige oren.

Als men dit kruid stampt en met dat sap de hals of andere gebrekkige leden strijkt geneest men de kropzweren en klieren.

De bladeren alleen van buiten opgelegd genezen de beten van de dolle honden.

Het gedistilleerd water van deze wilde munt is goed tegen alle voornoemde gebreken waarin de tamme munt plag gebruikt te worden, zelfs is krachtiger dan dat van de tamme munt gedistilleerd wordt omdat deze wilde munt in alle dingen veel geweldiger bevonden wordt dan de tamme, al is het dat sommige dat niet goed bekennen willen. Dat water door de neusgaten opgetrokken zuivert het hoofd van kwade vochtigheden en gedronken na het gebruik van de badstoven helpt diegene die een breuk hebben.