Fagus

HET XI. CAPITEL.

Van Buecken-boom.

Gheslacht.

De Buecken-boomen worden van Dioscorides oock onder de Eeckeldraghende boomen gherekent, al is ’t saecke dat sy nootkens draghen, die met de Eeckelen gheen ghelijckenisse en hebben.

Ghedaente.

De Buecken worden oock seer hooghe boomen, die haer selven somtijdts in de ronde verre ende wijdt verbreyden ende uytspreyden: haeren struyck is gladt; het hout is wit, hardt, tot veele dingen nut ende bequaem. De bladeren zijn dun, effen, gladt, breedtachtigh, de Swarte Populier-bladeren schier ghelijck, maer kleyner. De bloemen zijn kleyne geelachtighe kattekens, kleyner ende korter dan die van de Berken-boomen: anders haer ghelijck. De vruchten zijn besloten in huyskens oft knopkens die van buyten heel ruygh zijn ende wat stekeligh, ghelijck de rouwe schellen oft snoesteren van de Castanien, doch niet soo stekende; ende vallen daer uyt als sy rijp zijn. Ende dese vruchten zijn kleyne nootkens, met een weecke gladde schelle bedeckt, van verwe ende gladdigheydt de Castanien, die uyt haer rouwe snoesteren genomen zijn, ghelijckende, doch veel kleyner, ende van de selve in ghedaente veel verschillende, te weten drijkantigh van maecksel. De binnenste keerne oft mergh van dese Nootkens is soet van smaeck, doch eenighe tsamentreckinghe daer by ghevoeght hebbende. De wortelen van dese boomen en zijn niet seer gheveselt oft in veele gedeylt, noch sy en sincken oock niet diep in d’aerde, maer wassen liefts langhs den risch ende het opperste der eerden.

Plaetse.

Buecken-boom wast gheerne op vlacke breede velden: hy wast oock wel op de ghebergthen, doch die wat vochtachtigh zijn.

Tijdt.

De Buecken bloeyen ende brenghen haer bladeren ende haer bloemen tsamen ende op eenen tijdt voort, te weten in het eynde van April, oft in den Mey; maer de Nootkens worden eerst in den Herfst rijp.

Naem.

Hier te lande heet desen boom Bueckenboom; in Hooghduytschlandt Buchbaum oft Buche; in Vranckrijck Fau oft Hestre; in Italien Faggi, in Spaegnien Haia, Faia ende Fax, in Engelandt Bech tree; in Beemerlandt Buk. Den Latijnschen naem is Fague; den Grieckschen Phegos.

De vruchten heeten Buecken-nootkens; in ’t Fransoys Faine; in ’t Beemsche Buckwice; in ’t Latijn Nuces fagi; in ’t Griecks Balani tou phegou.

Oxya van Theophrastus. In het gheslacht van de Buecken-boomen wordt van sommige oock gerekent den boom die Theophrastus Oxye, ende Gaza Sciscima noemt. Ende dit is eenen rechten boom, gladt ende sonder knoopen, van dickte ende hooghden den Witte Denne-boom niet onghelijck: sijn hout is goet van verwe, vast, sterck ende vol zenuwen oft draeyen; de schorsse is gladt: de bladeren zijn dick, gesnippelt, langer dan de Peer-boom bladeren, aen hun uytersten spits oft scherp afgaende: sijn wortelen en zijn niet menighvuldigh, noch en sincken niet diep in d’aerde. De vrucht is gladt als een Note (in ’t Griecks Balanodes) ende schuylt in een snoester; de welcke nochtans niet doornachtigh maer gladt is, ende niet ruygh als de Castanie snoester: nochtans soo is sy aengaende haer binnenste keerne seer goet ende soet van smaeck, ende de Castanie ghelijck. Desen boom wast oock veel op ’t geberghte. Sijn hout is tot veele dingen nut. Dit zijn de woorden van Theophrastus aengaende desen boom: waer van Plinius oock schijnt gesproken te hebben in het 23.capitel van sijn 13.boeck: doch hy noemt hem Ostrya; welck woordt nochtans misschien in Oxya soude moghen verandert worden. In Grieckenlandt (seydt hy) wast eenen boom Ostrys ghenoemt; den welcken oock Ostrya heet; ende desen boom staet ghemeynlijck alleen op woeste plaetsen, in de vochte ende waterachtige steenachtige gronden oft rotsen: ende is den Esschen-boom van schorssen ende tacken ghelijck: heeft bladeren als den Peer-boom; doch wat langer ende dicker, met gherimpelde kervingen ghekertelt: de welcke de heele bladeren door loopen: het saedt is de Castanien van verwe ghelijck: (te voren stont daer qualijck Hordeo geschreven in stede van Castaneae.) Sijn hout is hardt ende vast; maer het brenght ongeluck in huys, soo men seydt: want de vrouwen konnen qualijck van kinde verlost worden daer dit hout is; ende de inwoonders het het selve huys sterven ghemeynlijck van een quade oft iammerlijcke doodt, schrijft den selven Plinius.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De bladeren van de Beucken-boom zijn verkoelende van aerdt, ende hebben daer eenighe tsamentreckinghe by.

Dese Buecken-bladeren zijn goedt gheleydt op de heete gheswillen, die eerst beghinnen, ende op alle dierghelijcke puysten ende ontsteken sweeringhen.

De selve gheknauwt, ende langh in den mondt ghehouden, ghenesen de rouwigheydt van de lippen, ende den weedom van het tandt-vleesch.

De keernen van de Buecken-nootkens zijn van smaeck soet, met een kleyne tsamentreckinghe; ende zijn warm ende vocht van aerdt. Men seydt dat de selve gegeten zijnde de pijne der nieren, door den ghebroken steen oft graveel komende, versoeten; ende seer nut zijn om het graveel, ende de ghebroken steenkens ghemackelijck te doen rijsen ende voortkomen, om met de pisse uytghedreven te worden.

De Muysen ende de Eeckhorenkens eten dese Buecken-nootkens seer geerne: selfs men seydt datse veel doen om de selve Muysen ende Eeckhorenkens te vermenighvuldighen.

Men pleegh de Verckens ende sommige andere beesten met dese Buecken-nootkens oock te mesten ende vet te maecken.

De Lijsters ende de Duyven nemen oock groot behaghen in dese nootkens.

De asschens van Buecken-hout zijn dienstelijck om het Glas te maecken, als Petrus Crescentius schrijft.

BIIVOEGHSEL.

Den naem Fagus wordt den Esculentus oock mede-gedeylt: andere heeten Fagus den Kleynen Ilex, andere dien Eeckeldraghenden boom die heel bittere vruchten draeght. Dan den Fagus Theophrasti, alsoo ghenoemt, om dat de vrucht etelijck is, ende naest de Eeckel, voor de soetste vrucht ghehouden wordt (waer mede ons voor-vaders den hongher verdreven, eer sy menighte van Korenwerck bekomen kosten) dat is een mede-soorte van Eycken, met harder houdt dan ghemeyn Eycken-hout: ende die wordt [1304] hedensdaeghs (als Lobel betuyght) in ’t Italiaensch Fargui oft Fargus gheheeten; in Vranckrijck Gargui oft Hargnes.

Dan onse teghenwoordighen Fagus, die wy Buecken-boom noemen, heet in ’t Spaensch oock wel Hasa oft Haja; in ’t Portugies Faya, in ’t Enghelsch Bechtree; in ’t Fransch Feine, ende Fouteau oft Fousteau. Eenighe heeten hem Oxya Theophrasti; ende in Grieckenlandt wordt hy nu ter tijdt van den gemeynen man Oxya gheheeten; om dat de vruchten op beyde sijden spits zijn, ghelijck het korenwerck datmen Bockweyd, nae dese Bueck-noten, ende Fagopyron oft Fagopyron pleeght te noemen. Van het Griecks Phago ( dat is Eten) heet hy Phagos, ende misschien Bicken-boom van het Bicken, nae sijn etelijcke vrucht, om dat sijn keerne in veele landen van het arm volck geten wordt, ende in Italien Faggiuolo ende Faggiuola heet.

Maer aengaende de oprecht Ostrya oft Ostrys van Theophrastus (daer sommighe de Witte Syringa voor hielden, maer qualijck; ende andere den Cerrus, met wat meer redens, midts dat den Cerrus oock Eeckelen draeght) Clusius versekert ons, dat die anders niet en is, dan dat gheboomte, ’t welck in Duytschlandt, Vranckrijck ende meer andere landen ghemeyn is, in ’t Hooghduytsch Hanen-Buche (dat is Hanen-Buecken-boom) oft Stein-buchen, gheheeten, als Steenbuecke; in Vranckrijck Cherte; in Artoys Hestre oft Haistre; ’t welck in ’t Latijn oock Fagus sepium, als Haghen-Buecken, ende Fagulus heet; om dat het den oprechten Buecken-boom van ghedaente ende schorsse ghelijckt, beter dan den Esschen-boom (als qualijck in de boecken van Plinius gheschreven staet) oock met dierghelijcke bladeren, maer kleyner, harder, rondom gheschaert, niet blinckende aen d’een sijde, maer oock voor den winter geelachtigh wordende, eer sy afvallen: draghende aen sijn uyterste tackskens een aers-ghewijse vergaderinghen van tonghskens, daer saedt in schuylt als Gerst. Ende soo soude het woordt hordeo in de boecken van Plinius niet hoeven in Castaneae verandert te worden, als Dodoneus hier wilt doen. Dan dierghelijcken boom is den Derden Carpinus in het 1315 ende 1316 bladt beschreven.

Voorts om tot onsen oprechten Bucken-boom weder te keeren, soo pleghen de Herten de schorssen van de Buecken-boomen seer geerne te eten, ende de selve (als Petrus Hondius vermaent) van onder af tot boven toe soo verre te knagen oft af te plucken als sy eenighsins bereycken konnen, hoe goedt dat de eerdweydinghe oft omstaende Gras oock is.

Noch van de krachten.

De bladeren van Buecken zijn kouder dan de vruchten: daerom zijnse goedt gheknauwt om de kloven van de lippen te ghenesen, ende de sweeringhen des tandts-vleesch, als eensdeels gheseydt is: maer de selve ghestooten ende opgheleydt, ghenesen de leden die hun ghevoelen verloren hebben.

Om met Buecken-nootkens ’t graveel af te drijven, pleghen sommighe de selve te drooghen, oft tot asschens te branden, ende dat selve met eenighen dranck in te gheven: oft een salve daer van te maecken, ende daer mede de lendenen te strijcken. Dan dese nootkens worden van sommighe veel geacht ende ghebruyckt in Toerten, Marsepeynen, Koecken ende andere dinghen, daer de Pingels oft keernen van de Pijnappels nut toe zijn. In koude landen etense de Beeren veel. Ende, als gheseydt is, in veele landen zijn sy spijse van de arme lieden.

In oude tijden maecktmen van de schorsse van desen boom wijntonnekens, kuypen ende dranckvaeten oft bekers. Andere segghen datmen daer op pleegh te schrijven oft letteren te snijden: ende dat de Boecken ende Boeckstaven (oft letteren) daer van den naem hebben.

Het hout is beter om te branden dan Eycken-hout. Het wordt oock van sommighe nu ter tijdt ghebruyckt om daer manden, doosen ende korven van te maecken, om druyven in te draghen: want het is weeck, ende niet seer vast oft sterck.

‘Twater dat in de holle Buecken ghevonden wordt, gheneest de schorftheydt van de menschen; ende oock de ruydigheydt van de Peerden, Ossen ende Schapen, alsmen de huyt daer mede wasscht.

Asschen van verrot oft oudt Buecken-hout wordt gebruyckt om de lakenen te verwen.

Den Buecken-boom helpt de Jaghers oock by ghevalle op de rechte spoor om de Herten te vanghen: want als sy door de bosschen gaen, daer veele Buecken staen ende de selve versch ghepelt oft ontschorst sien, dan oordeelen sy daer uyt sekerlijck, dat daer Herten gheweyt hebben: waer door sy somtijdts het wildt betrappen. ‘Twelck in Vranckrijck ende Henegouw dickwijls ghebeurt.

De dickste rijsen van de Hanen-Buecke dienen om daer horden van te vlechten; dan hier van handelen wy met Dodoneus in ’t volghende 19. Capitel noch breeder.

HET XI. KAPITTEL.

Van beukenboom. (Fagus sylvatica)

Geslacht.

Beukenbomen worden van Dioscorides ook onder de eikeldragende bomen gerekend al is het zo dat ze nootjes dragen die met de eikels geen gelijkenis hebben.

Gedaante.

De beuken worden ook zeer hoge bomen die zichzelf soms in de rondte ver en wijdt verbreiden en uitspreiden, haar stam is glad, het hout is wit, hard en tot vele dingen nuttig en geschikt. De bladeren zijn dun, effen, glad en, breedachtig die veel op de zwarte populierbladeren lijken, maar kleiner. De bloemen zijn kleine geelachtige katjes, kleiner en korter dan die van de berkenbomen, anders die gelijk. De vruchten zijn in huisjes of knopjes besloten die van buiten heel ruig zijn en wat stekelig net zoals de ruwe schillen of schalen van de kastanjes, doch steken niet zo en vallen er uit als ze rijp zijn. En deze vruchten zijn kleine nootjes die met een weke gladde schil bedekt zijn en van kleur en gladheid op de kastanjes die uit hun ruwe schalen genomen zijn lijken, doch veel kleiner en verschillen veel van die in gedaante, te weten driekantig van vorm. De binnenste kern of merg van deze nootjes is zoet van smaak doch enige tezamen trekking is er bij gevoegd. De wortels van deze bomen zijn niet zeer gevezeld of in velen gedeeld en zinken ook niet diep in de aarde, maar groeien liefst langs de ris en het opperste van de aarde.

Plaats.

Beukenboom groeit graag op vlakke brede velden en groeit ook wel op de gebergten, doch die wat vochtachtig zijn.

Tijd.

De beuken bloeien en brengen hun bladeren en hun bloemen tezamen en op een tijd voort, te weten op het eind van april of in mei, maar de nootjes worden eerst in de herfst rijp.

Naam.

Hier te lande heet deze boom bueckenboom, in Hoogduitsland Buchbaum of Buche, in Frankrijk fau of hestre, in Italië faggi, in Spanje haia, faia en fax, in Engeland bech tree, in Bohemen buk. De Latijnse naam is Fague, de Griekse Phegos.

De vruchten heten buecken-nootkens, in het Frans faine, in het Boheems buckwice, in het Latijn Nuces fagi en in het Grieks Balani tou phegou.

(Ostrya carpinifolia) Oxya van Theophrastus. In het geslacht van de beukenbomen wordt van sommige ook gerekend de boom die Theophrastus Oxye en Gaza Sciscima noemt. En dit is een rechte boom, glad en zonder knopen en van dikte en hoogte de witte dennenboom vrij gelijk, zijn hout is goed van kleur, vast, sterk en vol zenuwen of draden, de schors is glad en de bladeren zijn dik en gesnipperd, langer dan de peerboom bladeren die aan hun uiterste spits of scherp afgaan, zijn wortels zijn niet menigvuldig en zinken ook niet diep in de aarde. De vrucht is glad als een noot (in het Grieks Balanodes) en schuilt in een schaal die nochtans niet doornachtig, maar glad is en niet ruig als de kastanjeschaal, nochtans zo is ze aangaande haar binnenste kern zeer goed en zoet van smaak en de kastanje gelijk. Deze boom groeit ook veel op het gebergte. Zijn hout is tot vele dingen nut. Dit zijn de woorden van Theophrastus aangaande deze boom waarvan Plinius ook schijnt gesproken te hebben in het 23^ste kapittel van zijn 13^de boek, doch hij noemt hem Ostrya welk woord nochtans misschien in Oxya zou mogen veranderd worden. In Griekenland (zegt hij) groeit een boom die Ostrys genoemd wordt die ook Ostrya heet en deze boom staat gewoonlijk alleen op woeste plaatsen in de vochtige en waterachtige steenachtige gronden of rotsen en is de essenboom van schorsen en takken gelijk en heeft bladeren als de peerboom, doch wat langer en dikker met gerimpelde kerven gekarteld die de hele bladeren doorlopen, het zaad is de kastanje van kleur gelijk. (tevoren stond er kwalijk Hordeo geschreven in plaats van Castaneae) Zijn hout is hard en vast, maar het brengt ongeluk in huis, zo men zegt, want de vrouwen kunnen slecht van kind verlost worden daar dit hout is en de inwoners het dat huis sterven gewoonlijk van een kwade of jammerlijke dood’, schrijft dezelfde Plinius.

Aard, kracht en werking.

De bladeren van de beukenboom zijn verkoelend van aard en hebben er enige tezamen trekking bij.

Deze beukenbladeren zijn goed op de hete gezwellen gelegd die net beginnen en op alle diergelijke puisten en ontstoken zweren.

Die gekauwd en lang in de mond gehouden genezen de rouwheid van de lippen en de weedom van het tandvlees.

De kernen van de beukennootjes zijn van smaak zoet met een kleine tezamen trekking en zijn warm en vochtig van aard. Men zegt dat als die gegeten worden de pijn van de nieren dat door gebroken steen of niergruis komt te verzoeten en zeer nuttig zijn om het niergruis en de gebroken steentjes gemakkelijk te laten rijzen en voortkomen om met de plas uitgedreven te worden.

De muizen en eekhorens eten deze beukennootjes zeer graag en zelfs zegt men dat ze veel doen om die muizen en eekhorentjes te vermenigvuldigen.

Men plag de varkens en sommige andere beesten met deze beukennootjes ook te mesten en vet te maken.

De lijsters en duiven nemen ook groot behagen in deze nootjes.

De as van beukenhout is nuttig om het glas te maken, als Petrus Crescentius schrijft.

BIJVOEGING.

De naam Fagus wordt de Esculentus ook meegedeeld, andere noemen Fagus de kleine Ilex, andere die eikeldragende boom die heel bittere vruchten draagt. Dan Fagus Theophrasti, alzo genoemd omdat de vrucht eetbaar is en naast de eikel voor de zoetste vrucht gehouden wordt (waarmee onze voorvaders de honger verdreven eer ze aan menigte van korenwerk komen konden) dat is een medesoort van eik met harder hout dan gewoon eikenhout en die wordt [1304] tegenwoordig (als Lobel betuigt) in het Italiaans fargui of fargus genoemd, in Frankrijk gargui of hargnes.

Dan onze tegenwoordige Fagus die we beukenboom noemen heet in het Spaans ook wel hasa of haja, in het Portugees faya, in het Engels bechtree, in het Frans feine en fouteau of fousteau. Enige noemen hem Oxya Theophrasti en in Griekenland wordt hij tegenwoordig van de gewone man Oxya genoemd omdat de vruchten aan beide zijden spits zijn net zoals het korenwerk dat men boekweit naar deze beukennoten en Fagopyron of Fagopyron plag te noemen. Van het Grieks Phago ( dat is eten) heet het Phagos en misschien bicken-boom van het bikken, naar zijn eetbare vrucht omdat zijn kern in vele landen van het arme volk gegeten wordt en in Italië faggiuolo en faggiuola heet.

Maar aangaande de echte Ostrya of Ostrys van Theophrastus (daar sommige de witte Syringa voor hielden, maar kwalijk en andere de Cerrus met wat meer reden omdat de Cerrus ook eikels draagt) Clusius verzekert ons dat dit niets anders is dan dat geboomte wat in Duitsland, Frankrijk en meer andere landen algemeen is en in het Hoogduits (Carpinus betulus) Hanen-Buche (dat is hanen-buecken-boom) of Stein-buchen genoemd wordt als steenbeek, in Frankrijk cherte, in Artoys hestre of haistre wat in het Latijn ook Fagus sepium, als haagbeuk, en Fagulus heet omdat het op de echte beukenboom van gedaante en schors lijkt, beter dan de essenboom (zoals kwalijk in de boeken van Plinius geschreven staat) en ook met diergelijke bladeren, maar kleiner, harder en rondom geschaard, niet blinkend aan de ene zijde, maar ook voor de winter geelachtig worden eer ze afvallen en draagt aan zijn uiterste takjes een aarvormige verzameling van tongetjes daar zaad in schuilt als gerst. En zo zou het woord hordeo in de boeken van Plinius niet in Castaneae veranderd behoeven te worden zoals Dodonaeus hier wil doen. Dan diergelijke boom is de derde Carpinus die in het 1315ste en 1316ste blad beschreven wordt.

Voorts om tot onze echte beukenboom weer te keren zo plegen de herten de schorsen van de beukenbomen zeer graag te eten en die (als Petrus Hondius vermaant) van onder af tot boven toe zover af te knagen of af te plukken als ze enigszins bereiken kunnen, hoe goed dat de weide of bijstaande gras ook is.

Noch van de krachten.

De bladeren van beuken zijn kouder dan de vruchten en daarom zijn ze goed gekauwd om de kloven van de lippen te genezen en de zweren van het tandvlees, als eensdeels gezegd is, maar die gestoten en opgelegd genezen de leden die hun gevoel verloren hebben.

Om met beukennootjes het niergruis af te drijven plegen sommige die te drogen of tot as te branden en dat met enige drank in te geven of een zalf er van te maken en daarmee de lendenen te bestrijken. Dan deze nootjes worden van sommige veel geacht en gebruikt in taarten, marsepeinen, koeken en andere dingen daar de pingels of kernen van de pijnappels nuttig toe zijn. In koude landen eten de beren het veel. En, als gezegd is, in vele landen zijn ze spijs van de arme lieden.

In oude tijden maakte men van de schors van deze boom wijntonnetjes, kuipen en drankvaten of bekers. Andere zeggen dat men daarop plag te schrijven of letters te snijden en dat de boeken en boekstaven (of letters) daarvan de naam hebben.

Het hout is beter om te branden dan eikenhout. Het wordt ook van sommige tegenwoordig gebruikt om er manden, dozen en korven van te maken om druiven in te dragen want het is week en niet zeer vast of sterk.

Het water dat in de holle beuken gevonden wordt geneest de schurft van de mensen en ook de ruigheid van de paarden, ossen en schapen als men de huid daarmee wast.

As van verrot of oud beukenhout wordt gebruikt om de lakens te verven.

De beukenboom helpt de jagers ook per toeval op het rechte spoor om de herten te vangen want als ze door de bossen gaan daar vele beuken staan en die vers gepelt of ontschorst zien dan oordelen ze daaruit zeker dat er herten geweid hebben waardoor ze soms het wild betrappen. Wat in Frankrijk en Henegouwen dikwijls gebeurt.

De dikste twijgen van de haagbeuk dienen om er horden van te vlechten, dan hiervan handelen we met Dodonaeus in het volgende 19^de kapittel noch uitvoeriger.