Clematis

HET XVIII. CAPITEL.

Van de Tweede Clematis.

Ghedaente.

Het cruydt dat tot onderscheydt van de Vincoorde, in ’t Latijn Clematis altera, dat is Tweede Clematis, van de oude Cruydt-beschrijvers gheheeten wordt, heeft seer langhe, dunne, teere, gheknoopte, roodachtighe ranghskens, waer mede dat het hem houdt ende vast maeckt al om daer ’t aen genaken kan, ’t zy boomen, heesteren, staken, prieelen ende latten, ’t zy andere dingen, de selve in de hooghte beklimmende ende vattende. Het heeft veele bladeren, ghesneden ende ghedeylt als de bladeren van de Eerste Flammula, doch grooter ende breeder dan die, seer heet ende scherp bijtende op de tonghe. De bloemen zijn bijster fraey ende lieffelijck om sien, van langhe dunne steelkens afhanghende, de bloemen van Vincoorde eenighsins ghelijckende, maer grooter ende alleen van vier bladerkens gemaeckt, die voorwaerts oft boven breeder zijn dan beneden, dickwijls blaeuw, somtijdts roodachtigh van verwe, van binnen ettelijcke draeykens hebbende. De saden zijn plat, breedt, rond, in een spits rondt tootken versamelt, ende by een vergadert oft ghehoopt. De wortelen zijn langh, dun, aen alle kanten herwaerts ende derwaerts verspreydt.

Plaetse.

Dit cruydt wast geerne op lochtighe, wel ter Sonnen staende ghewesten, doch die niet gantsch droogh oft dor en zijn; ende op goedt landt, dat met gheen water besproyt en wordt, groeyet veel weeldigher dan elders. Het is hier te lande vremdt, ende en wordt niet dan by sommighe Cruydt-beminners ghevonden: maer in Spaegnien ende ettelijcke landen van Italien komt het van selfs voort, neffens de hagen ende tuynen, aen de kanten van de velden ende bouwlanden.

Tijdt.

Het bloeyt in Oogstmaendt, ende somtijdts oock in Hoymaendt: ’t saedt wordt in de Herfstmaendt volkomen ende rijp.

Naem.

Dit cruydt en konnen wy geenen anderen naem gheven, dan Tweede Clematis; nae den Grieckschen Clematis hetera; ende den Latijnschen Clematis altera. Het heet nochtans oock in ’t Griecksch by sommighe Epigetis, in ’t Latijn Ambuxum, alsmen onder de bastaerdt-naemen by Dioscorides gheschreven vindt. De Spaegniaerts noemen ’t Gormadera; als ofmen in ’t Latijn Vomitoria, dat is Braeck-cruydt, seyde.

Aerd.

De bladeren van dit cruydt zijn bijster scherp ende seer verweckende ende ontstekende de huyt ophaelden van aerd, als Galenus seydt; ende zijn brandende ende bleynmakende van krachten; ende daerom moeten die onder de verwarmende oft heete dingen in ’t beghinsel van den vierden graed gherekent ende ghestelt worden.

Kracht ende Werckinghe.

Dioscorides verhaelt, dat de bladeren van de Tweede Clematis op de huyt geleydt, oft daer over ghewreven ende ghestreken, alle quade witte schorftheden ende melaetsheden doen vergaen: ende dat de selve met Sout oft Pekel (midts daer Peper-cruydt oft Merredick by doende) bereydt ende bewaert worden, om ghegheten ende voor spijse ghebruyckt te worden.

Het saedt van dit selve cruydt, kleyn gestooten, ende ’t zy [667] met klaer ende reyn water, ’t zy met Meede oft honigh-water ingenomen, iaeght door den kamergangh de taeye slijmachtighe koude ende oock de geele vochtigheden uyt den lijve, als den selven Dioscorides betuyght.

BIIVOEGHSEL.

In Italien is dit ghewas van den ghemeynen man voor de Flammula ghehouden, ende Flammola oft Flammela geheeten, maer meestendeel Vitalba purporea. Want sy maken daer twee soorten van: een met peersche oft blaeuwachtighe bloemen, die wy hier beschrijven; ende een met witte bloemen, dat is onse Flammula; oft oock Vitalba, oft Lijnen, voren van ons vermaent. Daerom soudemen de selve Flammula Italorum moghen noemen. Sommighe heeten ’t Iasminum caeruleum, dat is Blaeuwen Jasmijn; doch heel oneyghentlijck: want den Jasmijn is een gantsch ander gheslacht dan dit ghewas.

Het saedt is vremdt om sien: want het komt voort in veele gheschelferde dicke ghelijfvighe schubben, drijkantigh, vierkantigh oft vijfkantigh, plat, buyckigh, in ’t midden wat ghenavelt, boven spitsch, te samen het voorste van een stekende kudse uyt-makende. Elcke schubbe is omtrent soo groot als een Meloen-saedt.

In de hoven van Nederlandt, seydt Clusius, wordender verscheyden soorten van dese Tweede Clematis onderhouden, die alle van vremdt saedt voortghekomen zijn. Dan het is te weten, dat den selven Clusius onse Lijnen oft Vitalba, die wy in ’t voorgaende 15. Capitel beschreven hebben, oock voor een mede-soorte van Clematis altera houdt, ende Matthiolus oock. Maer Lobel en houdt dit teghenwoordigh cruydt voor gheen Tweede Clematis, maer houdt de Heete Clim, in het voorgaende 16. Capitel beschreven, voor de rechte Clematis urens, vulgi Flammula, als daer oock gheseydt is: ende dese Clematis heet hy Clematis peregrina caerulea & purpurea; ende twijffelt oftse Pothos Theophrasti soude moghen wesen.

Tweede Clematis met dobbele bloemen, in ’t Latijn Clematis altera pleno flore, is wel een mede-soorte van de gene die een blaeuwen nae den purpuren treckende bloeme heeft, seydt Clusius; maer de ghedaente van de bloeme is anders; want die is van seer veele bladeren vergadert, ende heel dobbel: dan de rijsen oft rancken en verschillen als niet van de ghemeyne Clematis altera die van Dodoneus hier beschreven is. Sy is hier te lande in de hoven onlanghs ghebroght; ende wordt vermenighvuldight van tacken oft wortelen: want sy, ghelijck meest alle de dobbele bloemen, gheen saedt voort en brenght. Dan haer bloemen en zijn niet seer behaeghlijck om aensien, midts dat de middelste bladeren in een ghetrocken zijn ende ghekronckelt, ende niet wijdt open en gaen; ende midts datse al te bruyn peersch zijn, de ooghen niet seer aenlockende oft verheughende. Het magh wesen, datse dese locht beter ghewent wordende, ende als den somer heet is, haer bloemen meer ontluycken sal, ende weeldigher wassen. Doch om de vremdigheydt hebbe ick haer schilderije alhier willen stellen, soo Clusius die heeft doen afteeckenen. P. Hondius seyde die ghesien te hebben met witte dobbele welrieckende bloemen, ende noemdese Clematis altera flore duplici valde odorato albo.

Spaensche Clematis van Clusius, in ’t Latijn Clematis altera Baetica gheheeten, heeft rijsachtighe taeye rancken, altijdt met twee teghen den anderen over staende klauwierkens hebbende; met de welcke sy de bijstaende boomkens omvat, ende somtijdts soo beklimt, dat se deselve door haer ghewicht verdruckt ende t’onder houdt. De bladeren zijn hardt, groen, bijnae als die van den Peerboom, doch kleyner, rondom ghesneden ende ghekerft, seer scherp van smaeck, elck op een bijsonder kleyn steelken voortkomende: maer nochtans veel te samen uyt den oorsprongh van de klauwierkens spruytende: tusschen de welcke aen beyde sijden van de rancken andere steelkens voortkomen, op haer tsop een schotelken oft kopken dragende, sulcks als aen de soorten van Wolfs-melck pleghen te wassen: uyt ’t midden van de welcke een hoofdeken komt ghesproten, van veele sadekens als Hirs vergadert, waer op latighworpighe locken oft vlocken staen, langhe witte hayrighe vederboschkens ghelijckende. Dese locken gaen in Spaegnien somtijdts in de maendt van Januarius open. Datse een soorte van Clematis is, wijst de gedaente ghenoeghsaem uyt, ende den brandighen smaeck diese heeft. Lobel ghelijckt de ghekronckelde wolachtigheydt met ghekrolt hayr, oft ghekamt catoen, ofte eenen ghehayrden krans, oft met Eerdt-Mosch.

Honghersche Clematis met blaeuwe bloemen, van Clusius in ’t Latijn Clematis Pannonica caeruleo flore gheheeten, schijnt de Clematis met langhe bladers te wesen, die Lobel in ’t Latijn Clematis altera minor longifolia noemt. Sy wast in Hongarijen: ende is in Oostenrijck van sommighe voor Clymenon ghehouden gheweest: maer, naer Clusius meyninghe, sy is beter een soorte van Clematis ghelijck, dan het Clymenum van de ouders. Want (ghelijck hy dat beschrijft) dit gewas recht vier oft vijf steelen op, die houtigh, hardt ende ros, zijn, vierkantigh, ghestreept, met veele bladeren bewassen, bijnae als die van Swaluwortel, altijdt twee teghen den anderen over staende: de welcke in ’t eerste malkanderen omhelsen ende ghenaken, ende soo een blaesken oft gheswollen huysken ghelijcken: maer daer nae wijder open-gaende, breedt, ghezenuwet zijn, niet seer hardt, brandende van smaeck, als de bladeren van Flammula. Op ’t uyterste van de rijsen ende sijd-steelen hanghen groote bloemen af, van vier bladeren kruys-ghewijs gevoeght zijnde gemaeckt, nederwaerts afhanghende, als die van de ghemeyne peersche Clematis altera, doch met haer voorste spitsen wat omgekromt, schoon blaeuw van verwe, buytenwaerts donckerer, binnenwaerts bleecker, niet sonder reuck, in ’t midden besett met veel hayrighe draeykens, die uyt den geelen wat peersachtigh zijn. ‘Tsaedt volght als dat van de Pulsatilla, in ronde hoofdekens ende bollekens ghehoopt, als in de vruchten van de Lijnen ghebeurt, verciert met een langh ruygh omghekromde hayrs-ghewijse locke. De wortel is tamelijcken dick ende langhachtigh, veel rosachtighe dweerse slimmen faselinghen uyt-spreydende. Alle iaer vergaen de steelen tot de wortel toe: ende in ’t Vooriaer komender andere nieuwe voort. Het bloeyt in Mey ende Braeckmaendt; in de Oogstmaendt is het saedt rijp.

Clematis Cruciata alpina van Joannes Pona beschreven, wast in Italien op den bergh Baldo gheheeten: wiens rijsachtighe wortel veele buyghelijcke steelen voortbrenght, dunner dan in de andere soorten van Clematis, houtigh, kantigh, taey, by de vijf voeten langh: daer noch ander dunner sijd-spruyten aen komen, maer vier vingheren hoogh, ghelijckelijck ter sijden uyt in tweeen verspreydt, elck dry bladeren voortbrenghende, ghelijckelijck ghesnippelt, aen een kort steelken oft voetken, van gedaente als Myrtus bladeren, maer grooter, diepachtigh om de randen ghesneden, zenuachtigh, gherimpelt, van ongelijcke grootte, bruyn groen. De bloem gelijckt een Cruys met spitse bladerkens, ruygh blaeuw-witachtigh, in ’t midden met eenen hoop kleyne bladerkens verciert, als de Rosa Alexandrinae. De wortel leeft langh: dan de bladeren verdorren teghen den winter. De bladeren zijn wat scherp oft heetachtigh van smaeck: de wortelen zijn sonder smaeck.

Clematis alpina geranifolia, van Caspar Bauhinus vermaent, heeft bladeren als Craeyenbeck.

Clematis maritima repens is een kruypende soorte van Clematis, aen de Zee wassende.

HET XVIII. KAPITTEL.

Van de tweede Clematis. (Clematis viticella)

Gedaante.

Het kruid dat tot onderscheidt van de vincoorde in het Latijn Clematis altera, wat tweede Clematis van de oude kruidbeschrijvers genoemd wordt, heeft zeer lange, dunne, tere, geknoopte, roodachtige rankjes waarmee dat het zich vasthoudt en vastmaakt alles daar het aan genaken kan, hetzij bomen, heesters, staken, prielen en latten, hetzij andere dingen en beklimt die in de hoogte en omvat. Het heeft vele bladeren die gesneden en gedeeld zijn als de bladeren van de eerste Flammula, doch groter en breder dan die en zeer heet en scherp bijtend op de tong. De bloemen zijn bijster fraai en lieflijk om te zien en hangen van lange dunne steeltjes af en zijn de bloemen van vincoorde enigszins gelijk, maar groter en alleen van vier blaadjes gemaakt die voorwaarts of boven breder zijn dan beneden en dikwijls blauw, soms roodachtig van kleur die van binnen ettelijke draadjes hebben. De zaden zijn plat, breed en rond die in een spits rond tandje verzameld en bijeen verzameld of gehoopt zijn. De wortels zijn lang, dun die aan alle kanten herwaarts en derwaarts verspreid zijn.

Plaats.

Dit kruid groeit graag op luchtige en goed in de zon staande gewesten, doch die niet gans droog of dor zijn en op goed land dat met geen water besproeid wordt groeit het veel weliger dan elders. Het is hier te lande vreemd en wordt niet anders dan bij sommige kruidbeminnaars gevonden, maar in Spanje en ettelijke landen van Italië komt het vanzelf voort naast de hagen en tuinen, aan de kanten van de velden en bouwlanden.

Tijd.

Het bloeit in augustus en soms ook in juli en het zaad wordt in de herfstmaand volkomen en rijp.

Naam.

Dit kruid kunnen we geen andere naam geven dan tweede Clematis naar de Griekse Clematis hetera en de Latijnse Clematis altera. Het heet nochtans ook in het Grieks bij sommige Epigetis en in het Latijn Ambuxum zoals men onder de bastaardnamen bij Dioscorides geschreven vindt. De Spanjaarden noemen het gormadera als of men in het Latijn Vomitoria, dat is braakkruid, zei.

Aard.

De bladeren van dit kruid zijn bijster scherp die zeer de huid verwekken en ontsteken en open halend van aard, als Galenus zegt, en zijn brandend en blaar makend van krachten en daarom moeten die onder de verwarmende of hete dingen in het begin van de vierde graad gerekend en gesteld worden.

Kracht en werking.

Dioscorides verhaalt dat de bladeren van de tweede Clematis op de huid gelegd of er over gewreven en gestreken alle kwade witte schurft en melaatsheden laten vergaan en dat die met zout of pekel (mits er peperkruid of meerwortel bij te doen) bereid en bewaard worden om gegeten en voor spijs gebruikt te worden.

Het zaad van dit kruid klein gestoten en hetzij [667] met helder en rein water, hetzij met mede of honingwater ingenomen jaagt door de kamergang de taaie slijmachtige koude en ook gele vochtigheden uit het lijf zoals dezelfde Dioscorides betuigt.

BIJVOEGING.

In Italië is dit gewas van de gewone man voor de Flammula gehouden en flammola of flammela genoemd, maar meestal Vitalba purporea. Want ze maken er twee soorten van, een met paarse of blauwachtige bloemen die we hier beschrijven en een met witte bloemen, dat is onze Flammula, of ook Vitalba of lijnen die tevoren van ons vermaand zijn. Daarom zou men die Flammula Italorum mogen noemen. Sommige noemen het Jasminum caeruleum, dat is blauwe jasmijn, doch heel oneigenlijk, want de jasmijn is een gans ander geslacht dan dit gewas.

Het zaad is vreemd om te zien want het komt in vele geschilferde dikke stevige schubben voort die drie- of vier- of vijfkantig zijn, plat, buikig en in het midden wat genaveld, boven spits die tezamen het voorste van een stekende knots uitmaken. Elke schub is omtrent zo groot als een meloenzaad.

In de hoven van Nederland, zegt Clusius, worden er verschillende soorten van deze tweede Clematis onderhouden die alle van vreemd zaad voortgekomen zijn. Dan het is te weten dat dezelfde Clusius onze lijnen of Vitalba die we in het voorgaande 15^de kapittel beschreven hebben ook voor een medesoort van Clematis altera houdt en Matthiolus ook. Maar Lobel houdt dit tegenwoordig kruid niet voor de tweede Clematis, maar houdt de hete klim die in het voorgaande 16^de kapittel beschreven is voor de echte Clematis urens, vulgi Flammula, als er ook gezegd is en deze Clematis noemt hij Clematis peregrina caerulea & purpurea en twijfelt of ze Pothos Theophrasti zou mogen wezen.

Tweede Clematis met dubbele bloemen, in het Latijn Clematis altera pleno flore, is wel een medesoort van diegene die een blauwe naar het purper trekkende bloem heeft, zegt Clusius, maar de gedaante van de bloem is anders want die is van zeer vele bladeren verzameld en heel dubbel, dan de twijgen of ranken verschillen vrijwel niet van de gewone Clematis altera die van Dodonaeus hier beschreven is. Ze is onlangs hier te lande in de hoven gebracht en wordt vermenigvuldigd van takken of wortels want ze brengt net zoals meest alle dubbele bloemen geen zaad voort. Dan haar bloemen zijn niet zeer behaaglijk om te zien omdat de middelste bladeren ineen getrokken zijn en gekronkeld en niet wijdt open gaan en omdat ze al te bruinpaars zijn de ogen niet zeer aanlokken of verheugen. Het mag wezen dat als ze deze lucht beter gewend worden en als de zomer heet is hun bloemen meer ontluiken zal en weliger groeien, doch om de vreemdheid heb ik haar schilderij hier willen stellen zo Clusius die heeft laten aftekenen. P. Hondius zei die gezien te hebben met witte dubbele welriekende bloemen en noemt deze Clematis altera flore duplici valde odorato albo.

(Clematis cirrhosa)

Spaanse Clematis van Clusius, in het Latijn Clematis altera Baetica genoemd, heeft twijgachtige taaie ranken die altijd twee tegenover elkaar staande klauwiertjes heeft waarmee ze de bijstaande boompjes omvat en soms zo beklimt dat ze die door haar gewicht verdrukt en ten onder houdt. De bladeren zijn hard, groen en bijna als die van de peerboom, doch kleiner en rondom gesneden en gekerfd en zeer scherp van smaak die elk op een bijzonder klein steeltje voortkomen, maar nochtans veel tezamen uit de oorsprong van de klauwiertjes spruiten waartussen aan beide zijden van de ranken andere steeltjes voortkomen die op hun top een schoteltje of kopje dragen zulks als aan de soorten van wolfsmelk plegen te groeien waaruit het midden er van een hoofdje komt gesproten die van vele zaadjes als hirs verzameld is waarop op langwerpige lokken of vlokken staan die op lange witte harige vederbosjes lijken. Deze lokken gaan in Spanje soms in de maand januari open. Dat ze een soort van Clematis is wijst de gedaante voldoende uit en de brandende smaak die ze heeft. Lobel vergelijkt de gekronkelde wolligheid met gekruld haar of gekamd katoen of een harige krans of met aardmos.

(Clematis integrifolia) Hongaarse Clematis met blauwe bloemen is van Clusius in het Latijn Clematis Pannonica caeruleo flore genoemd en schijnt de Clematis met lange bladeren te wezen die Lobel in het Latijn Clematis altera minor longifolia noemt. Ze groeit in Hongarije en is in Oostenrijk van sommige voor Clymenon gehouden geweest, maar naar Clusius mening lijkt het beter op een soort van Clematis dan het Clymenum van de ouders. Want (gelijk hij dat beschrijft) dit gewas richt vier of vijf stelen op die houtig, hard en ros zijn, vierkantig en gestreept en met vele bladeren begroeid bijna als die van zwaluwwortel die altijd twee tegenover elkaar staan die in het begin elkaar omhelzen en raken en zo op een blaasje of gezwollen huisje lijken, maar daarna gaan ze wijder open en zijn breed en met zenuwen en niet zeer hard, brandend van smaak als de bladeren van Flammula. Op het uiterste van de twijgen en zijstelen hangen grote bloemen die van vier bladeren die kruisvormig gevoegd gemaakt zijn en nederwaarts afhangen als die van de gewone paarse Clematis altera, doch met hun voorste spitsen wat omgekromd en mooi blauw van kleur, buitenwaarts donkerder en binnenwaarts bleker, niet zonder reuk en in het midden bezet met veel harige draadjes die uit het gele wat paarsachtig zijn. Het zaad volgt als dat van de Pulsatilla in ronde hoofdjes en bolletjes gehoopt zoals in de vruchten van de lijnen gebeurt en versiert met een lang ruig omgekromd haarvormige lok. De wortel is tamelijk dik en langachtig die veel rosachtige dwarse kromme vezels uitspreidt. Elk jaar vergaan de stelen tot de wortel toe en in het voorjaar komen er andere nieuwe voort. Het bloeit in mei en juni en in augustus is het zaad rijp.

(Clematis alpina) Clematis Cruciata alpina is van Joannes Pona beschreven en groeit in Italië op de berg die Baldo genoemd wordt wiens twijgachtige wortel vele buigzame stelen voortbrengt die dunner dan zijn dan de andere soorten van Clematis, houtig, kantig, taai rondt de honderd vijftig cm lang daar noch andere dunnere zijspruiten aankomen van maar vier vingers hoog die gelijkelijk terzijde uit en in tweeën verspreidt elk drie bladeren voortbrengen die gelijk gesnipperd zijn aan een kort steeltje of voetje en van gedaante als Myrtus bladeren, maar groter en diep om de randen gesneden, zenuwachtig, gerimpeld en van ongelijke grootte, bruin groen. De bloem lijkt op een kruid met spitse bladertjes die ruig en blauwwitachtig zijn en in het midden met een hoop kleine bladertjes versierd zijn als Rosa Alexandrinae. De wortel leeft lang, dan de bladeren verdorren tegen de winter. De bladeren zijn wat scherp of heetachtig van smaak, de wortels zijn zonder smaak.

Clematis alpina geranifolia is van Caspar Bauhinus vermaand en heeft bladeren als kraaienbek.

(Clematis repens) Clematis maritima repens is een kruipende soort van Clematis die aan zee groeit.

HET XV. CAPITEL.

Van Lijnen oft Vitalba.

Ghedaente.

Het ghewas dat hedensdaeghs Lijnen ghenoemt wordt, heeft veele ranckachtighe, dicke, ghetackte ende gheknoopte steelen, wat roodtachtigh van verwe, ende somtijdts taey ende buyghsaem; haer aen de haghen ende hegghen verwerren ende vlechten, ende al ’t ghene daer sy by staen beklimmen, ende van hooghte te boven gaen: daer aen wassen bladeren, vier oft vijf aen een steelken oft middel-ribbe staende; van de welcke een boven alle de andere uytsteeckt: elck bijsonder bladt is breedt als een Veyl-bladt, nochtans gheensins ghekant, maer rondtom een weynigh ghekerft. De bloemen wassen veel by een, als een trosachtigh kransken ghevoeght, wit van verwe ende welrieckende, de bloemen van Myrtus niet seer onghelijck: ende als die vergaen, soo komen daer bruyne kleyne sadekens voort, veel op een hoofdeken wassende, drijkantigh van maecksel, ende elck een langh ghevedert oft pluymachtigh krom steertken oft kammeken draghende: die al t’samen by een, eenen graeuwen grijsen verwerreden baerdt ghelijcken: den smaeck van dese is scherp op de tonghe. De wortel heeft veele faselinghen, ende en is niet groot, ende van kleyner weerden..

Plaetse.

Dese Lijnen wassen neffens de kanten van de koren-velden, ende dickwijls tusschen de haghen ende tuynen, soo wel in Hoogh als Nederduytschlandt, als in Italien ende Vranckrijck, in goede en wel ghemeste oft immers vruchtbaere aerde.

Tijdt.

Lijnen bloeyen in Hoymaendt: ende haer vruchten met het pluymachtigh grijs saedt sietmen in den Herfst aen de steelkens hanghen ende rijp worden.

Naem.

Soo wel hier te lande als in Hooghduytschlandt wordt dit ghewas hedensdaeghs Lijnen ende Linen gheheeten; in Vranckrijck, als Ruellius betuyght, Viorne; [663] hoe wel dat het nochtans verscheyden is van dat heesterachtigh ghewas, ’t welck de selve Fransoysen oock Viorne noemen, ende in ’t Latijn eyghentlijck Viburnum heet, ende van ons elders beschreven sal worden. Dan aengaende den Latijnschen naem van dit ghewas, soo en komen de nieuwe oft ionghe Cruydt-beschrijvers niet wel over een, wat naem dat het eyghentlijck behoorden te voeren, ende voor welckerhande cruydt van de ouders dat te houden souden mogen wesen. Fuchsius heeft het Vitis nigra oft Bryonia nigra, dat is Swarten Wijngaert, ende Swarte Bryonie genoemt: Matthiolus houdt het voor de Tweede Clematis. Dan de oprechte Swarte Bryonie is van ons voor beschreven: maer dat het met de Tweede Clematis eenighe ghelijckenisse heeft, ende oock een medesoorte van de selve is, is soo merckelijck, datmen dat niet wel en soude moghen gheloochenen oft wederlegghen. Daer is nochtans een ander Clematis altera oft Tweede Clematis, die wy hier naemaels beschrijven sullen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Dit cruydt is scherp ende warm van aerd ende krachten; nochtans tot wat sieckten dat het nut oft goedt is, en is van niemanden geschreven, noch oock ondervonden, dat ick weet.

BIIVOEGHSEL.

Anguillara ende Clusius heeten dit ghewas Atragene Theophrasti: daer Theophrastus af schrijft, dat de rancken oft steelen van ’t selve teghen een gheklopt oft ghewreven zijnde, vier van haer gheven. Dan Plinius schijnt dat oock Vitis silvestris te noemen, hoe wel dat hy elders van een ander Vitis silvestris spreeckt. Den selven Clusius heeft den steelen van dese Lijnen in Oostenrijck somtijdts eenen arm dick sien worden, sonder knoopen, recht opstaende, met een gherimpelde oft ghekloven schorsse bedeckt, iae somtijdts soo langh als een sperre oft lancie tusschen de hooghe boomen wassende, ende sich selven daer om vlechtende. De Italiaenen heeten ’t Clematide terza ende Vitalba, als ofmen Witten Wijngaerdt ende Derde Clematis seyde. Sommighe verghelijcken de bladeren met die van de Roomsche Boonkens, maer sy zijn kleyner. Lobel twijffelt oft het de Vitis silvestris van Dioscorides soude moghen wesen. Sommighe noement op ’t Latijnsch oock Viorna ende Vitis alba; hoe wel dat naemen van de Bryonie zijn. In ’t Enghelsch heetet Wilde Wine; in ’t Hooghduytsch oock wel Reben ende Waldreben. Lobel verghelijckt de bladeren met die van de Hof-Nachtschaeye; maer sy zijn grooter, vijf aen elck tacksken. Het heeft somtijdts boven dry oft vier tackskens, door dat den omloop ghedeylt oft ghetandt is, gelijck somtijdts van de Nachtschaeye ghesien wordt, die ghekerft zijnde, de soorte van Melde, die Ganse-voet ghenoemt wordt, soo seer ghelijck zijn, datmen qualijck onderscheyden kan, oftse van Nachtschaeye oft van Melde zijn. De welrieckende bloemen staen ghestraelt, seydt Lobel, die in Mey ende Wedemaendt voortskomen: de welcke ghepluckt zijnde een wolachtigheydt krijghen, die tot in ’t herte van de Winter duert, nae dat de bladers vergaen zijn.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De bladeren van dese Lijnen zijn scherp van smaeck ende bijtende, ende bequaem om zeeren ende bleynen aen de huyt te doen komen: de selve kracht is in de bruyne vrucht oock: ende daerom wordt dit ghewas voor heet ghehouden tot in den vierden graedt: ende, als de Italiaensche meesters betuyghen, men kan daer mede uytrechten al ’t ghene datmen met de Tweede Clematis kan doen. De middelste schorsse wordt in Olie ghesoden, ende by die Olie doetmen koperroodt ende wasch: ende men maeckt daer een salve van teghen de schorftheydt des hoofts, als dat eerst ghewasschen is met water daer Netelen in ghesoden zijn, oft met pisse, alle dry daghen eens: daer nae netmen ’t hooft met roose-water daer koperroodt in ontdaen wordt: ende men laet daer de doecken op droogh worden.

HET XV. KAPITTEL.

Van lijnen of Vitalba. (Clematis vitalba)

Gedaante.

Het gewas dat tegenwoordig lijnen genoemd wordt heeft vele rankachtige, dikke, getakte en geknoopte stelen die wat roodachtig van kleur zijn en soms taai en buigzaam en zich aan de hagen en heggen verwarren en vlechten en al hetgeen daar ze bij staan beklimmen en van hoogte te boven gaan en daaraan groeien bladeren die met vier of vijf aan een steeltje of middenrib staan waarvan een boven alle andere uitsteekt en elk apart blad is breed als een klimopblad, nochtans geenszins gekant, maar rondom wat gekerfd. De bloemen groeien veel bijeen als een trosachtig kransje gevoegd en wit van kleur en welriekend, de bloemen van Myrtus vrij gelijk en als die vergaan dan komen er bruine kleine zaadjes voort die veel op een hoofdje groeien en driekantig van vorm zijn en elk draagt een lang geveerd of pluimachtig krom staartje of kammetje die alle tezamen bijeen op een grauwe grijze verwarde baard lijken en de smaak er van is scherp op de tong. De wortel heeft vele vezels en is niet groot en van kleine waarde.

Plaats.

Deze lijnen groeien naast de kanten van de korenvelden en dikwijls tussen de hagen en tuinen zowel in Hoog als Nederduitsland als in Italië en Frankrijk in goede en goed gemeste of immers vruchtbare aarde.

Tijd.

Lijnen bloeien in juli en haar vruchten met het pluimachtig grijs zaad ziet men in de herfst aan de steeltjes hangen en rijp worden.

Naam.

Zowel hier te lande als in Hoogduitsland wordt dit gewas tegenwoordig Lijnen en Linen genoemd, in Frankrijk als Ruellius betuigt viorne, [663] hoewel dat het nochtans verschilt van dat heesterachtig gewas wat dezelfde Fransen ook viorne noemen en in het Latijn eigenlijk Viburnum heet en van ons elders beschreven zal worden. Dan aangaande de Latijnse naam van dit gewas zo komen de nieuwe of jonge kruidbeschrijvers niet goed overeen welke naam dat het eigenlijk behoorde te voeren en voor welk kruid van de ouders dat te houden zou mogen wezen. Fuchsius heeft het Vitis nigra of Bryonia nigra, dat is zwarte wijngaard en zwarte Bryonia genoemd, Matthiolus houdt het voor de tweede Clematis. Dan de echte zwarte Bryonia is van ons voor beschreven, maar dat het met de tweede Clematis enige gelijkenis heeft en ook een medesoort er van is zo opmerkelijk dat men dat niet goed zou mogen loochenen of weerleggen. Daar is nochtans een ander Clematis altera of tweede Clematis die we hier later beschrijven zullen.

Aard, kracht en werking.

Dit kruid is scherp en warm van aard ende krachten, nochtans tot welke ziekten dat het nuttig of goed is is van niemand geschreven, noch ook ondervonden dat ik weet.

BIJVOEGING.

Anguillara en Clusius noemen dit gewas Atragene Theophrasti daar Theophrastus van schrijft dat de ranken of stelen er van die tegen elkaar geklopt of gewreven worden vuur van zich geven. Dan Plinius schijnt dat ook Vitis silvestris te noemen, hoewel dat hij elders van een ander Vitis silvestris spreekt. Dezelfde Clusius heeft de stelen van deze lijnen in Oostenrijk soms een arm dik zien worden zonder knopen en rechtopstaand met een gerimpelde of gekloven schors bedekt, ja soms zo lang als een speer of lans tussen de hoge bomen groeit en zichzelf daarom vlecht. De Italianen noemen het clematide terza en vitalba als of men witte wijngaard en derde Clematis zei. Sommige vergelijken de bladeren met die van de Roomse boontjes, maar ze zijn kleiner. Lobel twijfelt of het de Vitis silvestris van Dioscorides zou mogen wezen. Sommige noemen het op het Latijns ook Viorna en Vitis alba, hoewel dat namen van de Bryonia zijn. In het Engels heet het wilde wine en in het Hoogduits ook wel Reben en Waldreben Lobel vergelijkt de bladeren met die van de hof –nachtschade, maar ze zijn groter en vijf aan elk takje. Het heeft soms boven drie of vier takjes doordat de omloop gedeeld of getand is gelijk soms van de nachtschade gezien wordt en als die gekerfd zijn op de soort van melde die ganzenvoet genoemd wordt zo zeer lijken dat men ze slecht onderscheiden kan of ze van nachtschade of van melde zijn. De welriekende bloemen staan stervormig, zegt Lobel, die in mei en juni voortkomen en als die geplukt zijn een wolligheid krijgen die tot in het hart van de winter duurt nadat de bladeren vergaan zijn.

Aard, kracht en werking.

De bladeren van deze lijnen zijn scherp van smaak en bijtend en geschikt om zeren en blaren aan de huid te laten komen en die kracht is in de bruine vrucht ook en daarom wordt dit gewas voor heet gehouden tot in de vierde graad en zoals de Italiaanse meesters betuigen kan men er mee uitrichten al hetgeen dat men met de tweede Clematis kan doen. De middelste schors wordt in olie gekookt en bij die olie doet men koperrood en was en men maakt er een zalf van tegen de schurft van het hoofd als dat eerst gewassen is met water daar netels in gekookt zijn of met plas en alle drie dagen eens en daarna nat men het hoofd met rozenwater daar koperrood in opgelost wordt en men laat daar de doeken op droog worden.

HET XVI. CAPITEL.

Van Flammula oft Heete Clim.

Gheslachten.

De Flammula is tweederleye: de eene heeft steunsel van doen, om teghen te lenen: de ander staet recht over eynde, ende en behoeft gheen steunsel oft hulp om aen te rusten.

Ghedaente.

1. De Eerste Flammula heeft taeye ende seer volgende ende buyghsaeme ranckachtighe oft rijsachtighe steelkens, bekleedt met een groene schorsse. De bladeren zijn kleyner dan die van de Lijnen, veel te samen aen een steelken ongheschicktelijck ghevoeght staende: dit steelken windt hem selven somtijdts gelijck de klauwierkens van den Wijngaerdt oft Bryonie om de bijstaende boomkens, heesteren, staken oft haghen; ende maeckt sich selven vast aen al ’t ghene dat het genaken kan. De bloemen zijn wit. De sadekens zijn kleyn, veel by een hangende, oock met grijse vederen oft pluymen, doch kleyner ende korter dan die van de Lijnen, verciert. In stede van de wortelen heeft dit cruydt anders niet dan dunne faselinghen. Dit gantsche ghewas heeft eenen heeten ende brandenden smaeck in alle sijn deelen.

2. De Tweede soorte van Flammula heeft grooter ende menighvuldigher bladeren dan de voorgaende, die van de Lijnen beter ghelijckende: met de welcke sy oock groote ghemeynschap heeft aengaende haer sneeuwitte bloemkens; de welcke, midtsgaders haer saedt, dat met eenen pluymachtigen oft hayrachigen kam verciert is, op ’t sop van de steelkens uytmuyten. De steelkens zijn hoogher dan anderhalven voet, sonder eenighe hulpe oft steunsel haer selven oprechtende, ende overeynd wassende. Den heeten ende brandenden smaeck is in dit gantsche ghewas oock seer merckelijck.

Plaetse.

1. De Eerste soorte is een vremdt gewas, dat hier te lande niet gevonden en wordt dan alleen in sommighe Cruydt-liefhebbers hoven.

2. De andere wordt oock bijster selden in Duytschlandt ende hier te lande ghevonden, ende dat alleen in sommighe hoven.

Tijdt.

De Eerste Flammula bloeyt omtrent de Oogstmaendt, dan het saedt volght wat later.

2. De andere Flammula brenght haer bladeren in ’t Vooriaer eerst voort, midtsgaders haer steelkens. De bloemen vertoonen haer in den Somer. Des winters blijft daer niet van over, dan alleen de wortelen.

Naem.

1. De Eerste soorte heeft onlanghs den naem Flammula, dat is Brandende oft Vlammende oft Heete Clim ghekreeghen: want hier voortijdts hielmense voor een medesoorte van Clematis altera; daer sy nochtans van in saedt, ende in ghedaente, grootte ende verwe van haer bloemen verschilt; als wy betoonen sullen in het volghende 18. Capitel.

2. De Tweede soorte wordt oock Flammula, nae haeren vlammenden oft brandenden scherpen bijtenden smaeck, van de geleerde van dese tijden gheheeten. Matthiolus [664[ is van gevoelen, dat sy dat gewas is ’t welck Platearius in sijn boeck de Simplici medicina in het eerste capitel, in de letter F, den naem Flammula gheeft: ende warm ende droogh in den vierden graedt schrijft te wesen. Nochtans vindtmen een soorte van Hane-voet oft Ranunculus, oock Flammula van de gheleerde genoemt, wiens krachten merckelijck ende bekent zijn, door dien dat sy de huyt in korten tijdt ophaelen, branden ende ontsteken, daer bleynen, blaeren ende zeeren in makende: van de welcke, soo ick gheloove, Platearius veel eer ghesproken sal hebben, dan van dese onse Tweede Flammula daer wy nu af handelen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Beyde dese gheslachten van Flammula zijn seer scherp ende bijster heet van aerd, ende de tonghe seer brandende oft onstekende: nochtans schijnen sy een weynighsken sachter ende onstercker te wesen dan den brandenden Hane-voet, diemen Ranunculus Flammula noemt.

BIIVOEGHSEL.

Het eerste van dese twee brandende oft heete cruyden is van sommighe Flammula repens, dat is Kruypende Flammula, gheheeten gheweest, hoe wel dat dien naem Flammula repens van sommighe Italiaenen onse Tweede Clematis oft Clematis altera (die sy voor een soorte van Flammula hielden, om dat sy oock eenen heeten brandenden smaeck in alle haer deelen heeft) oock medeghedeylt wordt. Lobel houdtse voor de oprechte Clematis hetera oft Clematis altera van de ouders; ende noemtse Clematis altera urens, vulgi Flammula, dat is Tweede Clematis brandende, oft Flammula van den ghemeynen man. Den selven naem Flammula vulgi wordt de Eghelcole, ende de Ligghende Flammula by Lobel ghegheven. Sommighe verduytschen den naem Flammula in onse tael Vier-cruydt oft Vlam-cruydt, Bern-cruydt oft Brandt-cruydt. De bloemen van dese eerste soorte zijn sterres-ghewijs, kleyn ende wit, met kleyne draeykens in de middel, ghelijck die van Hypericon. Lobel ghelijckt de bladeren met die van Vincoorde van verwe ende gladdigheydt; ende de wortelen met die van de Nies-worte. ‘Tsaedt, seydt hy oock, is geelachtigh oft bruyn, rondt, platachtigh, met punctkens, ende groeyt overvloedigh by een, ghelijck een trosken. In ’t landt van Languedock ende Provencen groeyt het van selfs.

De tweede soorte is de selve die sommighe Flammula recta noemen, oft, als Lobel schrijft, Flammula surrecta. Dese heeft ghelijfvigher bladers. De steelen zijn somtijdts wel eens manslenghde hoogh. Clusius noemtse eyghentlijck Flammula Matthioli; ende heeft daer tweederhande soorten van ghesien in Oostenrijck.

1. De eerste heeft roodachtighe rancken ende ribben als zenuen van de bladeren, ende bloeyt vroegher, ende heeft welrieckende bloemen.

2. De ander heeft groene steelen ende ribben, ende bloeyt spader.

3. Dierghelijck ghewas met naeme van Clematis flore albo pleno, dat is Clematis oft Clim met witte dobbele bloemen, is van sommighe ghesien gheweest, betuyght den selven Clusius: dan hy selve heeft het noyt bloeyende konnen te sien komen.

Dese cruyden krijghen alle iaer nieuwe steelen ende bladeren in de Lente: want de oude vergaen des winters.

Flammula van Plinius is onse ghemeyne Christus-ooghe.

Ranunculus flammula (anders Eghelcolen) is by de gheslachten van Hane-voet beschreven.

Flammula Italorum is de Tweede Clematis.

Flamma oft Flox is den naem van de soorten van Wolle-cruydt, ende oock van de Fluweel-bloemen.

Flammeolum is de Duyvels-melck oft Peplus

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Den naem Flammula, als Vier-cruydt oft Vlam-cruydt, wijst de kracht van ’t selve uyt; om dat het op de huyt ghebonden zijnde, ghelijck een vlammende hitte, blaerkens, bleynkens, blaeskens oft kortsen ende zeerigheden brandt. Jae dat meer is, seydt Lobel, de hitte van dese cruyden is soo doordringhende ende fijn, dat de bladers, als sy tusschen de vinghers gewreven worden, haeren brandenden gheest met den roock oft stof van verre in den neuse iaghen, ende de herssenen ende sinnen terstondt seer beroeren ende onstellen. ‘Twelck ons bekender dan aenghenaemer was om de kracht te leeren kennen. Daerom oock den selven Lobel (ende met hem meer andere, die dese cruyden voor de Tweede Clematis van de ouders houden) betoont datse, nae de leeringhe van Galenus, tot in ’t beghinsel van den vierden graedt heet zijn: door welcke scherpe ende brandende kracht sy de quade zeerigheden ’t vel af trecken moghen: ende de bladers van de selve op de witte zeerigheydt; ende schorftheydt gheleydt, de selve doen vergaen. Nochtans indien dit de Tweede Clematis van Dioscorides is, soo magh het met Peper-cruydt gebruyckt worden, ende in Pekel geleydt worden, om t’eten. Want, dat de hitte van dit cruydt niet en is in de binnenste aerdachtighe deelen, maer in de lichte buytenste, blijckt by de verckenen in Languedock ende elders, de welcke (als den selven Lobel betuyght) dat selve in den somer sonder letsel eten, soo wel groen als droogh, ende (als de boerinnen van die landen ghelooven) daer af vet worden.

Het sap, ende den voorloop van ’t ghedistilleert water van dit cruydt brandt ghelijck den voorloop van ghebranden wijn.

Dan oft de wortel ende ’t saedt van dit cruydt den buyck weeck maeckt, als Dioscorides van sijne Tweede Clematis schrijft, is ons noch niet wel bekent, seydt den selven Lobel.

De Nederlanders ende de Hooghduytschen weten dit cruydt met de Blaeuwe Klockskens (dat is de tweede Clematis van Dodoneus) aerdigh in malkanderen te vlechten, ende over de prieelen ende langhs de wanden ende latten te leyden; ’t welck om de drijderhande verwe seer lustigh om sien is.

HET XVI. KAPITTEL.

Van Flammula of hete klim. (Clematis flammula, Clematis recta)

Geslachten.

Flammula is tweevormig, de ene heeft steun nodig om tegen te leunen en de ander staat rechtovereind en behoeft geen steun of hulp om aan te rusten.

Gedaante.

1. De eerste Flammula heeft taaie en zeer volgende en buigbare rankachtige of twijgachtige steeltjes die bekleed zijn met een groene schors. De bladeren zijn kleiner dan die van de lijnen en staan veel tezamen onregelmatig aan een steeltje gevoegd en dit steeltje windt zichzelf soms als de klauwiertjes van de wijngaard of Bryonia om de bijstaande boompjes, heesters, staken of hagen en maakt zichzelf vast aan al hetgeen dat het genaken kan. De bloemen zijn wit. De zaadjes zijn klein en hangen veel bijeen en ook met grijze veren of pluimen, doch kleiner en korter dan die van de lijnen versiert. In plaats van wortels heeft dit kruid niets anders dan dunne vezels. Dit ganse gewas heeft een hete en brandende smaak in al zijn delen.

2. De tweede soort van Flammula heeft grotere en meer bladeren dan de voorgaande en lijken beter op die van de lijnen waarmee ze ook grote gemeenschap heeft aangaande haar sneeuwwitte bloempjes die met haar zaad dat met een pluimachtige of haarachtige kam versierd is op de top van de steeltjes uitspruiten. De steeltjes zijn hoger dan vijf en veertig cm die zonder enige hulp of steun zichzelf oprichten en overeind groeien. De hete en brandende smaak is in dit ganse gewas ook zeer merkelijk.

Plaats.

1. De eerste soort is een vreemd gewas dat hier te lande niet gevonden wordt dan alleen in sommige kruidliefhebbers hoven.

2. De andere wordt ook bijster zelden in Duitsland en hier te lande gevonden en dat alleen in sommige hoven.

Tijd.

De eerste Flammula bloeit omtrent augustus, dan het zaad volgt wat later.

2. De andere Flammula brengt haar bladeren in het voorjaar eerst voort met haar steeltjes. De bloemen vertonen zich in de zomer. ‘s Winters blijft er niets van over dan alleen de wortels. (een kruidachtige als C. recta)

Naam.

1. De eerste soort heeft onlangs de naam Flammula, dat is brandende of vlammende of hete klim gekregen want hier voortijds hield men het voor een medesoort van Clematis altera daar ze nochtans van verschilt in zaad en in gedaante, grootte en kleur van haar bloemen zoals we betonen zullen in het volgende 18^de kapittel.

2. De tweede soort wordt ook Flammula naar haar vlammende of brandende scherpe bijtende smaak van de geleerde van deze tijden genoemd. Matthiolus [664[ is van mening dat ze dat gewas is wat Platearius in zijn boek de Simplici medicina in het eerste kapittel in de letter F de naam Flammula geeft en warm en droog in de vierde graad schrijft te wezen. Nochtans vindt men een soort van hanenvoet of Ranunculus die ook Flammula van de geleerde genoemd wordt wiens krachten merkelijk en bekend zijn doordat ze de huid in korte tijd ophalen, branden en ontsteken en er bleinen, blaren en zeren in maken waarvan zo ik geloof Platearius veel eerder van gesproken zal hebben dan van deze onze tweede Flammula daar we nu van handelen.

Aard, kracht en werking.

Beide deze geslachten van Flammula zijn zeer scherp en bijster heet van aard en de tong zeer brandend of onsteken, nochtans schijnen ze wat zachter en zwakker te wezen dan de brandende hanenvoet die men Ranunculus Flammula noemt.

BIJVOEGING.

De eerste van deze twee brandende of hete kruiden is van sommige Flammula repens, dat is kruipende Flammula, genoemd hoewel dat die naam Flammula repens van sommige Italianen onze tweede Clematis of Clematis altera (die ze voor een soort van Flammula hielden omdat ze ook een hete brandende smaak in al haar delen heeft) ook meegedeeld wordt. Lobel houdt het voor de echte Clematis hetera of Clematis altera van de ouders en noemt het Clematis altera urens, vulgi Flammula, dat is tweede Clematis brandend of Flammula van de gewone man. (Ranunculus flammula) Dezelfde naam Flammula vulgi wordt de egelkool en liggende Flammula bij Lobel gegeven. Sommige verduitsen de naam Flammula in onze taal als vier-cruydt of vlam-cruydt, bern-cruydt of brandt-cruydt. De bloemen van deze eerste soort zijn stervormig, klein en wit en met kleine draadjes in het midden als die van Hypericum. Lobel vergelijkt de bladeren met die van maagdenpalm van kleur en gladheid en de wortels met die van de nieskruid. Het zaad, zegt hij ook, is geelachtig of bruin, rond, platachtig en met puntjes en groeit overvloedig bijeen als een trosje. In het land van Languedock en Provence groeit het vanzelf.

(Clematis recta) De tweede soort is dezelfde die sommige Flammula recta noemen of zoals Lobel schrijft Flammula surrecta. Deze heeft steviger bladeren. De stelen zijn soms wel eens mannen lengte hoog. Clusius noemt ze eigenlijk Flammula Matthioli en heeft er twee soorten van gezien in Oostenrijk.

1. De eerste heeft roodachtige ranken en ribben als zenuwen van de bladeren en bloeit vroeger en heeft welriekende bloemen.

2. De andere heeft groene stelen en ribben en bloeit later.

3. Diergelijk gewas met naam van Clematis flore albo pleno, dat is Clematis of klim met witte dubbele bloemen, is van sommige gezien geweest betuigt dezelfde Clusius, dan hij zelf heeft het nooit bloeiend te zien kunnen komen.

Deze kruiden krijgen elk jaar nieuwe stelen en bladeren in de lente, want de oude vergaan ‘s winters.

Flammula van Plinius is onze gewone Christusoog.

Ranunculus flammula (anders egelkolen) is bij de geslachten van hanenvoet beschreven.

Flammula Italorum is de tweede Clematis.

Flamma of Flox is de naam van de soorten van wolkruid en ook van de fluweelbloemen.

Flammeolum is de duivelsmelk of Peplus

Aard, kracht en werking.

De naam Flammula als vuurkruid of vlamkruid wijst de kracht er van uit omdat als het op de huid gebonden is als een vlammende hitte blaartjes, zweertjes, blaasjes of koortsen en zerigheden brandt. Ja dat meer is, zegt Lobel, de hitte van deze kruiden is zo doordringend en fijn dat als de bladeren tussen de vingers gewreven worden hun brandenden geest met de rook of stof van ver in de neus jagen en de hersens en zinnen terstond zeer beroeren en onstellen. Wat ons bekender dan aangenamer was om de kracht te leren kennen. Daarom ook dezelfde Lobel (en met hem meer andere die deze kruiden voor de tweede Clematis van de ouders houden) betoont dat ze naar de lering van Galenus tot in het begin van de vierde graad heet zijn en door die scherpe en brandende kracht ze de kwade zerigheden van het vel kunnen aftrekken en de bladeren er van op de witte zeerheid en schurft gelegd die laten vergaan. Nochtans indien dit de tweede Clematis van Dioscorides is mag het met peperkruid gebruikt worden en in pekel gelegd worden om te eten. Want dat de hitte van dit kruid niet is in de binnenste aardachtige delen, maar in de lichte buitenste blijkt bij de varkens in Languedock en elders die (als dezelfde Lobel betuigt) dat in de zomer zonder letsel eten en zowel groen als droog en (als de boerinnen van die landen geloven) daarvan vet worden.

Het sap en de voorloop van het gedistilleerd water van dit kruid brandt als de voorloop van gebrande wijn.

Dan of de wortel en het zaad van dit kruid de buik week maakt zoals Dioscorides van zijn tweede Clematis schrijft is ons noch niet goed bekend, zegt dezelfde Lobel.

De Nederlanders en de Hoogduitsers weten dit kruid met de blauwe klokjes (dat is de tweede Clematis van Dodonaeus) aardig in elkaar te vlechten en over de priëlen en langs de wanden en latten te leiden wat om de drie kleuren zeer lustig om te zien is.