Raphanus

HET V. CAPITEL.

Van Radijs.

Gheslachten.

Den Radijs is tweederley, Tam ende Wildt: enden ten derden wordt daer een groote soorte by gherekent, diemen Meer-Radijs noemt. Van dese dry gheslachten sullen wy in dry bijsondere Capitelen handelen; te weten in dit teghenwoordigh Capitel van de Tamme soorte; de welcke gheen ander veranderinghe en heeft, dan alleen, dat sy somtijdts grooter wordt, ende somtijdts kleyner blijft.

Ghedaente.

Den Tammen Radijs, dat is den Ghemeynen, heeft groote breede rouwe groene bladeren, over beyde sijden diep gesneden, de bladeren van Rapen niet seer ongelijck, maer grooter. De steelen zijn rondt, ende in sijd-steelen verspreyt: ende daer op wassen veele licht peersche bloemkens, elck in vier bladerkens verdeylt; ende als die geresen zijn, soo volgen daer ronde, dicke, voor spitse, van binnen voose hauwkens nae; ende daer in ligghen twee oft dry saden, grooter dan Raepsaedt oft Koolsaedt. De wortel is van buyten ende van binnen meestendeel wit, somtijdts van buyten wat bruyn oft swartachtigh, scherpachtigh van smaeck, van maecksel dick ende langh, als den grondt goet is; somtijdts oock wat dicker ende korter.

Plaetse.

De Tamme Radijsen worden in de moeshoven ghesaeyt; ende groeyen gheerne in wel ende langh ongheroerde, ontlokene ende tamelijcken vette aerde: dan in sandighen oft savelachtighen grondt sietmense somtijdts oock niet qualijck aerden.

Tijdt.

De Tamme oft ghemeyne Radijsen worden best ende allerbequaemelijckste gesaeyt in Braeckmaendt ende Hoymaendt. De ghene, die heel vroegh in ’t Vooriaer, dat is in den Meert, gesaeyt worden, en krijghen soo dicke oft groote wortelen niet, ende zijn midts dien om ter tafelen ghedient te worden onbequaem. Want sy schieten al te haest op, ende krijgen steelen, ende bloeyen van ’t selve iaer in Mey oft Braeckmaendt, ende korts daer nae draghen sy saedt. Dan de ghene, die spaede ghesaeyt zijn, krijghen dicke langhe wortelen, die bequaem zijn om in den winter t’eten; maer sy en bloeyen oft en krijgen geen rijp saedt voor de Lente van het volghende iaer.

Naem.

Hier te lande is dit ghewas, ende in sonderheyt de wortel daer van, Radijs gheheeten, in ’t Latijn Radicula, te weten de eene eyghentlijck Radicula oft Radicula sativa, dat is Ghemeyne oft Tammen Radijs; ende de ander, die soo grove dicke wortel niet en krijght, maer langher ende smaller, Radicula sativa minus, dat is Kleynen Tammen Radijs; in de Apoteken heet het Raphanus; in Hooghduytschlandt Rettich; in Vranckrijck Raifort; in Italien Radice, Rafano; in Spaegnien Ranance, in Enghelandt Raddissche, Rabon; in Behemerlandt Rzebkew. Theophrastus, Dioscorides, Galenus ende meer andere oude schrijvers noemen dese wortelen in ’t Griecks Rhaphanis, ende dese Tamme soorte om dat sy gesaeyt wordt Rhaphanis hemeros: dan de nieuwe Griecksche meesters heetense Rhaphanon; maer in oude tijden, seydt Galenus, in sonderheyt te Athenen, wierdt de Koolen Raphanon in ’t Griecks gheheeten. [1057]Aelius schrijft, dat Marcellus Empiricus het Radijssaedt Bacanon noemde; ende insghelijcks oock Aëtius Tetrabibli lib.11.cap.11.dan Cornarius wilt daer het woort Bacanon in Cacanon verandert hebben. Doch men vindt het woordt Bacanon noch wel elders, te weten in het eerste boeck van Nicolaus Myreysus, Compos.255.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Den Radijs is merckelijck verwarmende ende verdrooghende van aerd: ende heeft een dunmaeckende ende openende kracht; door dien dat de scherpe eygentheydt ende gestaltenisse daer soo veel krachts in heeft, aenghesien dat hy scherp ende bijtende op de tonghe is. Dan Galenus stelt hem in den derden graed van de verwarmende, ende in den tweeden van de verdroogende dingen: ende seydt, dat hy bequaem is om andere spijsen als een sause oft salaet in te leyden, maer selfs voor gheene spijse oft voedtsel strecken en kan.

Men eet de Radijsen rauw: sommige etense met broodt in stede van ander spijse oft toe-spijse: maer soo ghegeten zijnde, gheven sy het lichaem heel weynigh voedtsel; ende dat selve is quaedt ende onprijselijck. Sommige andere en etense niet alleen met broodt: maer etense tusschen de spijse, ende om den appetijt oft etens lust te verwecken: ende dan geven sy ’t lichaem wat beter voedtsel; maer ghemerckt, dat sy moeyelijcker ende traegelijcker verteert oft verdouwt worden dan de andere spijsen, daerom sy de mage somtijdts lastigh, ende keerense om, ende veroorsaecken opworpinghen ende winden in de selve: sy zijn nochtans behulpelijck om de spijse te doen verteeren, ende om de selve, nae datse verteert zijn, het gantsche lichaem door te seynden oft te verspreyden, sonderlinghen alsmense in ’t laetste van de maeltijt eet: want in ’t beginsel van de maeltijdt voor andere spijse genoten, doen sy de selve spijse in de maghe vlotten ende drijven; veroorsaecken winden ende rispinghen, keeren de maghe om, ende doense walghen.

De selve wortelen van Radijs voor den eten met Oxymel, dat is Syroop oft Honigh van Azijn, inghenomen, zijn oock bequaem om te doen braecken oft overgheven, ende sonderlinghen de schorssen daer af; de welcke veel scherper van smaeck, ende daerom oock stercker van krachten zijn dan het binnenste van de wortelen.

De Radijsen doen oock water maecken, ende breken den steen, ende doen den selven lossen ende rijsen; te weten alsmen dry kroesen van het water, daer sy in gesoden zijn geweest, des morgens inneemt, als Plinius betuyght.

‘Tselve water, daer de Radijsen in ghesoden zijn, doet oock de taeye dicke fluymen, die op de borst liggen, rijpen; ende doet de selve lossen: ende is midtsdien goedt tegen den verouderden hoest, ende alle verladenheydt van de borste ghedroncken, als Dioscorides betuyght.

In stede van ’t voorseyde afsiedtsel van de Radijsen, wordter hedensdaeghs een water van de selve ghedistilleert: ’t welck de pisse oock seer sterckelijk doet rijsen, ende doet het graveel ende de ghebroken steenen van de Nieren voortkomen. ‘Tselve ghedistilleert water met andere daer toe dienende dinghen vermenght, is oock bequaem om te doen overgheven oft braecken.

De Radijsen ghestampt oft kleyn ghestooten, genesen de herdigheydt van de Milte, daer op geleydt. De selve wortelen zijn oock goedt, met meel van Dravick oft Dolick vermengt, om te verdrijven ende doen vergaen alle blauw gheslaghen, ghestooten, gheblutste buylen, lickteeckenen, sproeten ende placken van het aensicht ende van andere deelen des lichaems; ende ghenesen de beten oft steken van de adderslanghen, ende dierghelijck vergiftigh ghedrocht.

‘Tsaedt van de Radijsen heeft oock alle de voorseyde krachten: want van binnen den lijfve ghenomen doet sterckelijck overgheven: ende doet de pisse oock ghemackelijk oft overvloedighlijck voortkomen: ende met Azijn inghenomen, oft opgheleydt, maeckt de Milte kleyn, ende doet de herdigheydt van de selve vergaen.

De ionge steelkens van de Radijsen, als sy beginnen op te schieten, mogen oock, seydt Galenus, als spijse gegeten worden, als sy te voren ghesoden geweest zijn; ende dan geven sy meer voedtsel dan de rouwe wortelen; om dieswille dat sy door het sieden een groot deel van haer scherpigheydt in het water ghelaten ende afgeleydt hebben; hoe wel dat sy oock seer luttel voedtsels by brenghen.

BIIVOEGHSEL.

Te Constantinopelen wassen schoone van buyten roode seer smaeckelijcke Radijsen: dan als het saedt van de selve hier te lande ghebroght wordt, soo komen daer heel harde ende houtachtighe Radijsen van, als Camerarius schrijft. Te Straesborgh is den Radijs seer ghemeyn met heel swarte schorssen, maer van binnen wit, als d’andere. Elders vindtmense met heel geel wortelen. De bladeren zijn ghemeynlijck smaller dan het Raep-loof; oock rouwer ende hayrigher om aen te tasten. De bloemen zijn dickwijls heel wit: de hauwen viermael grooter dan die van de Raepen; het saedt is rondt, rosachtigh, oft bruyn, grooter, harder ende scherper van smaeck, dan dat van de Raepen. De Grote dicke soorte van Radijs noemt Lobel Grooten Radijs; in ’t Latijn Raphanus magnus seu purpureus, ende Raphanus magnus primus van Matthiolus. Andere heetense Raphanus sativus in ’t Latijn; in Spaensch Rayz; in ’t Fransoys oock somtijdts Rays; maer meest Raye. De Kleyne soorte, die ghemeynlijck met een roode schelle bedeckt is, heet daerom Raphanus minor purpureus, ende in onse tael Kleynen Radijs. De ander soorte met swarte wortelen heet Raphanus niger, dat is Swarte Radijs.

Sommighe vermaenen van heel Raeps-gewijs ronde Radijsen: ’t welck hier diende by gheteeckent te worden: hoe wel dat sulcke veranderingen dickwijls wel maer by ghevalle gebeuren, oft door oeffeninghe, ende nae ghelegentheydt van plaets, konste oft grondt gheschieden konnen.

Om seer soeten Radijs te hebben, weycken sommighe ’t saedt in soeten Wijn, oft in water daer Rosijnen in ghesoden zijn: andere besproeyen hun dickwijls met sout water: want daer door wordt hem veel van sijn sterckte benomen.

De deught van de Radijsen kentmen aen de bladers: want hoe die sachter in de handelingen zijn, hoe den Radijs malscher is ende lieflijcker om eten. ‘Tselve bewijst oock de schelle: want hoe sy dunner is, hoe den Radijs lieflijcker is.

Men moet de bladers van de Radijsen vertreden, op dat de wortels te dicker worden. Maer men maghse by gheenen Wijngaerdt saeyen: want sy zijn den Wijngaerdt heel vijandt, ende doen hem door haer scherpigheydt traenen ende druypen.

Noch van de krachten.

De langhe smalle ende malsse Radijsen zijn wel de smaeckelijckste in den mondt, ende zijn soeter ende min scherp oft sterck op de tonghe, dan de dicke grove, die eer dienen voor een medicijne, dan voor spijse: want sy zijn goedt de watersuchtighe ghebruyckt, ende den ghenen die in de Lever ghebreck, ende in de lendenen weedom oft verstoptheydt hebben; ende de ghene die swaerhoofdigh ende slaperigh zijn, met Azijn ende Mostaert gheten. De selve wortelen zijn oock goedt de ghene die van de vergiftighe Campernoellien sieck zijn, oft Bilsen-cruydt oft ander vergift inghenomen hebben; ende de ghene die pijne ende weedom in den buyck ende de Colijcke hebben. Sy zijn best in snippelinghen gesneden met sout bespreydt, in water geleydt, ende soo geten. Eenige versekeren, dat ’t gebruyck van de Radijsen oft van [1058] haer sop met suycker inghenomen de uyt-teeringhe gheneest, ende daer in uytnemende goedt is. Radijs verweckt oock de maendtstonden, ende, als Plinius seydt, doet de voesters veel melcks ende sochs krijghen. De selve met Syroop oft Honigh van Azijn ingenomen, oft liever de afgheschrapte schorssen van de selve, pleghen veele taeye fluymen ende slijmerige vochtigheden uyt den lijve ende uyt den hoofde te halen; ende de sinnen ende ’t verstandt te scherpen, den mensche tot braecken verweckende. De sanghers eten de Radijsen oock veel, om dat sy de stem suyver ende helder maecken. Doch te veel ghebruyckt, maecken de menschen magher, veroorsaecken eenen stinckende adem, doen de swangher vrouwen misvallen, verhitten ’t bloedt, doen luysen groeyen, zijn de tanden ende ooghen schadelijck; ende doen het melck in de maghe rinnen: daerom en moetmen voor oft nae oft met de Radijsen gheen melck eten. Het ghedistilleert water is nochtans goedt om de ooghen te suyveren, ende ’t ghesicht te verscherpen; ende de wortelen selve van buyten opgheleydt met Honigh vermenght; bedwinghen de voortsetende sweeringhen; ende ghenesen de quade schorftheden ende uytvallinghen des hayrs van den hoofde.

Het saet van dit cruydt is stercker dan de wortelen oft het cruyt: ende als dat met Honigh ende Azijn gedroncken wordt, soo doodet de wormen oft iaeghtse af. ‘Tselve saedt met Syroop van Edick oft Oxymel gesoden, is goedt tegen de Squinantie ende ghebreken van de keele, alsmen dickwijls daer mede gorghelt. Met witten Wijn ghesoden, door ghedaen ende ghedroncken, geneest de pest, als dickwijls versocht is: ende gheneest de beten oft steken van de Slangen. Ende den Radijs nuchteren ghegeten, bewaert den menschen van alle fenijn.

Teghen alle verbrandtheydt van den viere neemt water daer Radijs in ghesoden is met Looghe van ongheblust Calck.

Radijs sap verdrijft de mazen van ’t aensicht, ende gheneest de straemen oft blauwe placken die met wissen oft roeden geslagen zijn.

Maer boven al en isser geen seekerer baete tegen de pijne van de lendenen, steen, graveel ende droppelpisse, dan ‘savonts ende ‘smorghen, alsmen opstaet ende slapen gaet, te drincken omtrent twee oft dry vingheren breedt lauwen witten Wijn, daer in dat den tijdt van acht uren gheleghen hebben schorssen van Radijs. Tot het selve, ende in sonderheydt om den steen te breken, maghmen eenen Wijn bereyden om langhe te besighen, daer in dat eenighen tijdt poeyer van ghedrooghden Radijs heeft gheleghen.

Verschen Radijs kleyn gekapt, ende met suyveren witten Wijn besproeyt, in een panne verwarmt, ende boven de schamelheydt gebonden, doet de ghene, die seer qualijck hun water konnen maecken, ghemackelijck pissen. Twee oncen sap van Radijs met Malveseye ghedroncken, doet het selve.

Een once schellen van Radijs, ende soo veel bladers van Bingel-cruydt, vier greynen Saffraen, een vierendeel loots Lavender, ende een half loot sap van Savelboom, al t’samen in eenen mortier seer wel ghestooten, ende in een doecksken ghebonden, is een sonderlinghe hulpe de vrouwen die in arbeydt gaen, in de vrouwelijckheydt ghesteken.

Sap van Radijs schellen met Olie van Roosen ghemenght, oft met Olie van Soete oft Bitter Amandelen, ende een luttel goeden witten Wijn, met een weynigh Coloquint, al t’samen op het vier warm ghemaeckt, ende uytgheperst, daer nae in d’oore ghedrupt, verdrijft de ruyschinge ende windt der ooren, ende het stijf hooren: maer met Honigh-water ghedroncken, gheneest de geelsucht.

Bladers van Radijs voor pottagie gheten in stede van Koolen, verdrijven de verstoptheydt van de Lever ende Milte; ’t selve doet het water daer sy in ghesoden zijn.

Om te beteren oft te verminderen de ghebreken, die den Radijs heeft, salmen hem met Olie eten, oft terstondt daer nae eenige tsopkens van Hysope oft Thijm oft Orega eten; maer nimmermeer ghesoden: want rouw voor de maeltijdt gheten, maeckt lust om eten, ende ghesoden zijnde doet dien gantsch vergaen.

Radijs geleydt in bedorven Wijn, geeft hem sijnen ouden smaeck ende reuck wederom; ende een water, hoe stinckende dat is, is ’t datter Radijs in ghesoden heeft, ’t sal goedt worden.

HET V. KAPITTEL.

Van radijs. (Raphanus sativus)

Geslachten.

De radijs is tweevormig, tam en wild, ten derde wordt er een grote soort bij gerekend die men meerradijs noemt. Van deze drie geslachten zullen we in drie aparte kapittels handelen, te weten in dit tegenwoordig kapittel van de tamme soort die geen andere verandering heeft dan alleen dat ze soms groter wordt en soms kleiner blijft.

Gedaante.

De tamme radijs, dat is de gewone, heeft grote brede ruwe groene bladeren die aan beide zijden diep gesneden zijn en veel op de bladeren van rapen lijken, maar groter. De stelen zijn rond en in zijstelen verspreid en daarop groeien vele licht paarse bloempjes die elk in vier bladertjes verdeeld zijn en als die gevallen zijn volgen er ronde, dikke, voor spitse en van binnen voze hauwtje na en daarin liggen twee of drie zaden die groter zijn dan raapzaad of koolzaad. De wortel is van buiten en van binnen meestal wit en soms van buiten wat bruin of zwartachtig en scherpachtig van smaak, van vorm dik en lang als de grond goed is en soms ook wat dikker en korter.

Plaats.

De tamme radijzen worden in de moeshoven gezaaid en groeien graag in goed en lang ongeroerde, los en tamelijk vette aarde, dan in zandige of zavelachtige grond ziet men ze soms ook niet slecht aarden.

Tijd.

De tamme of gewone radijzen worden best en allerbeste gezaaid in juni en juli. Diegene die heel vroeg in het voorjaar, dat is in maart, gezaaid worden krijgen niet zulke dikke of grote wortels en zijn daardoor ongeschikt om ter tafel gebracht te worden. Want ze schieten al te gauw op en krijgen stelen en bloeien in hetzelfde jaar in mei of juni en kort daarna dragen ze zaad. Dan diegene die laat gezaaid zijn krijgen dikke lange wortels die geschikt zijn om in de winter te eten, maar ze bloeien of krijgen geen rijp zaad voor de lente van het volgende jaar.

Naam.

Hier te lande is dit gewas en vooral de wortel er van radijs genoemd, in het Latijn Radicula, te weten de ene eigenlijk Radicula of Radicula sativa, dat is gewone of tamme radijs en de ander die niet zo’n grove dikke wortel krijgt maar langer en smaller Radicula sativa minus, dat is kleine tamme radijs, in de apotheken heet het Raphanus, in Hoogduitsland Rettich, in Frankrijk raifort; in Italië radice, rafano, in Spanje ranance, in Engeland raddissche, rabon en in Bohemen rzebkew. Theophrastus, Dioscorides, Galenus en meer andere oude schrijvers noemen deze wortels in het Grieks Rhaphanis en deze tamme soort omdat ze gezaaid wordt Rhaphanis hemeros, dan de nieuwe Griekse meesters noemen ze Rhaphanon, maar in oude tijden, zegt Galenus, en vooral te Athene werd de kool Raphanon in het Grieks genoemd. [1057]Aelius schrijft dat Marcellus Empiricus het radijszaad Bacanon noemde en insgelijks ook Aëtius Tetrabibli in lib.11^de kap.11, dan Cornarius wil daar het woord Bacanon in Cacanon veranderd hebben. Doch men vindt het woord Bacanon noch wel elders, te weten in het eerste boek van Nicolaus Myreysus, Compos.255.

Aard, kracht en werking.

Radijs is merkelijk verwarmend en verdrogend van aard en heeft een dun makende en openende kracht doordat de scherpe eigenschap en gestalte er zoveel kracht in heeft aangezien dat het scherp en bijtend op de tong is. Dan Galenus stelt hem in de derde graad van de verwarmende en in de tweede van de verdrogende dingen en zegt dat het geschikt is om andere spijzen als een saus of salade in te leiden, maar zelf niet voor spijs of voedsel strekken kan.

Men eet de radijzen rauw en sommige eten ze met brood in plaats van andere spijs of toespijs, maar zo gegeten geven ze het lichaam heel weinig voedsel en dat is kwaad en onprijslijk. Sommige anderen eten ze niet alleen met brood, maar eten ze tussen de spijs en om appetijt of eetlust te verwekken en dan geven ze het lichaam wat beter voedsel, maar gemerkt dat ze moeilijker en trager verteerd of verduwd worden dan de andere spijzen daarom zijn ze de maag soms lastig en keren die om en veroorzaken opwerping en winden daarin en zijn nochtans behulpzaam om de spijs te laten verteren en om die nadat ze verteerd zijn het ganse lichaam door te zenden of te verspreiden en vooral als men ze op het eind van de maaltijd eet, want in het begin van de maaltijd voor andere spijs genoten laten ze die spijs in de maag vlotten en drijven, veroorzaken winden en oprispingen, keren de maag om en laten walgen.

Die wortels van radijs voor het eten met oxymel, dat is siroop of honig van azijn, ingenomen zijn ook geschikt om te laten braken of overgeven en vooral de schors er van die veel scherper van smaak is en daarom ook sterker van krachten is dan het binnenste van de wortels.

Radijzen laten ook water maken en breken de steen en laten die lossen en rijzen, te weten als men drie kroezen van het water daar ze in gekookt zijn geweest ‘s morgens inneemt, als Plinius betuigt.

Hetzelfde water daar de radijzen in gekookt zijn laat ook de taaie dikke fluimen die op de borst liggen rijpen en laat die lossen en is daardoor goed tegen de verouderde hoest en alle verlading van de borst, gedronken als Dioscorides betuigt.

In plaats van het voor vermelde afkooksel van de radijzen wordt er tegenwoordig een water van gedistilleerd wat de plas ook zeer sterk laat rijzen en laat het niergruis en de gebroken stenen van de nieren voortkomen. Hetzelfde gedistilleerd water met andere daartoe dienende dingen vermengt is ook geschikt om te laten overgeven of braken.

Radijzen gestampt of klein gestoten genezen de hardheid van de milt, daarop gelegd. Die wortels zijn ook goed met meel van dravik of dolik vermengt om alle blauw geslagen, gestoten, geblutste builen, liktekens, sproeten en plekken van het aanzicht en van andere delen van het lichaam te verdrijven en te laten vergaan en genezen de beten of steken van de adderslangen en diergelijk vergiftig gedrocht.

Het zaad van de radijzen heeft ook alle voor vermelde krachten, want van binnen het lijf genomen laat sterk overgeven en laat de plas ook gemakkelijk of overvloedig voortkomen en met azijn ingenomen of opgelegd maakt de milt klein en laat de hardheid er van vergaan.

De jonge steeltjes van de radijzen als ze beginnen op te schieten mogen ook, zegt Galenus, als spijs gegeten worden als ze tevoren gekookt geweest zijn en dan geven ze meer voedsel dan de rouwe wortels omdat ze door het koken een groot deel van haar scherpheid in het water gelaten en afgelegd hebben, hoewel dat ze ook zeer weinig voedsel bij brengen.

BIJVOEGING.

Te Constantinopel groeien mooie en van buiten rode zeer smakelijke radijzen, dan als het zaad van die hier te lande gebracht wordt komen er heel harde en houtachtige radijzen van, als Camerarius schrijft. Te Straatsburg is radijs zeer algemeen met heel zwarte schors, maar van binnen wit zoals de andere. Elders vindt men ze met heel gele wortels. De bladeren zijn gewoonlijk smaller dan het raaploof, ook ruwer en hariger om aan te tasten. De bloemen zijn dikwijls heel wit en de hauwen viermaal groter dan die van de rapen, het zaad is rond, rosachtig of bruin, groter, harder en scherper van smaak dan dat van de rapen. De grote dikke soort van radijs noemt Lobel grote radijs, in het Latijn Raphanus magnus seu purpureus en Raphanus magnus primus van Matthiolus. Andere noemen het Raphanus sativus in het Latijn, in Spaans rayz, in het Frans ook soms rays, maar meest raye. (Var. radicula) De kleine soort die gewoonlijk met een rode schil bedekt is heet daarom Raphanus minor purpureus en in onze taal kleine radijs. (subsp. niger) De andere soort met zwarte wortels heet Raphanus niger, dat is zwarte radijs.

Sommige vermanen van heel raapvormige ronde radijzen wat hier bij getekent dient te worden, hoewel dat zulke veranderingen dikwijls wel maar bij toeval gebeuren of door teelt en naar gelegenheid van plaats, kunst of grond gebeuren kunnen.

Om zeer zoete radijs te hebben weken sommige het zaad in zoete wijn of in water daar rozijnen in gekookt zijn, andere besproeien ze dikwijls met zout water want daardoor wordt veel van hun sterkte benomen.

De deugd van de radijzen kent men aan de bladeren, want hoe die zachter in behandeling zijn, hoe die radijs malser is en lieflijker om eten. Hetzelfde bewijst ook de schil, want hoe die dunner is, hoe de radijs lieflijker is.

Men moet de bladeren van de radijzen betreden zodat de wortels dikker worden. Maar men mag ze niet bij wijngaard zaaien want ze zijn de wijngaard heel vijandig en laten hem door haar scherpte tranen en druipen.

Noch van de krachten.

De lange smalle en malse radijzen zijn wel de smakelijkste in de mond en zijn zoeter en minder scherp of sterk op de tong dan de dikke grove die eerder voor een medicijn dan voor spijs dienen, want ze zijn goed door de waterzuchtige gebruikt en diegenen die in de lever gebrek en in de lendenen weedom of verstopping hebben en diegene die zwaarhoofdig en slaperig zijn, met azijn en mosterd gegeten. Die wortels zijn ook goed voor diegene die van de vergiftige kampernoelies ziek zijn of bilzekruid of ander vergift ingenomen hebben en diegene die pijn en weedom in de buik of koliek hebben. Ze zijn best in snippers gesneden en met zout besproeid en in water gelegd en zo gegeten. Enige verzekeren dat het gebruik van radijzen of van [1058] haar sap met suiker ingenomen de uittering geneest en daarin uitnemend goed in is. Radijs verwekt ook de maandstonden en, als Plinius zegt, laat de voedsters veel melk en zog krijgen. Die met siroop of honig van azijn ingenomen of liever de afgeschrapte schors er van plegen vele taaie fluimen en slijmerige vochtigheden uit het lijf en uit het hoofd te halen en de zinnen en het verstand te scherpen en verwekken de mens tot braken. De zangers eten de radijzen ook veel omdat ze de stem zuiver en helder maken. Doch te veel gebruikt maken de mensen mager en veroorzaken een stinkende adem, laten de zwangere vrouwen misvallen, verhitten het bloed, laten luizen groeien, zijn de tanden en ogen schadelijk en laten het melk in de maag stollen en daarom moet men voor of na radijzen geen melk eten. Het gedistilleerd water is nochtans goed om de ogen te zuiveren en het gezicht te verscherpen en de wortels zelf van buiten opgelegd en met honig vermengt bedwingen de voortsetende zweren en genezen de kwade schurft en uitvallen van het haar van het hoofd.

Het zaad van dit kruid is sterker dan de wortels of het kruid en als dat met honig en azijn gedronken wordt doodt het de wormen of jaagt ze af. Hetzelfde zaad met siroop van azijn of Oxymel gekookt is goed tegen de keelblaren en gebreken van de keel als men er dikwijls mee gorgelt. Met witte wijn gekookt door gezeefd en gedronken geneest de pest zoals dikwijls onderzocht is en geneest de beten of steken van de slangen. En radijs nuchter gegeten bewaart de mens van alle venijn.

Tegen alle verbranding van vuur neem water daar radijs in gekookt is met loog van ongebluste kalk.

Radijssap verdrijft de mazelen van het aanzicht en geneest de striemen of blauwe plekken die met twijgen of roeden geslagen zijn.

Maar bovenal is er geen zekerder baat tegen de pijn van de lendenen, steen, niergruis en druppelplas dan ‘s avonds en ‘s morgens als men opstaat en slapen gaat omtrent twee of drie vingers breed lauwe witte wijn drinkt waarin de tijd van acht uren schorsen van radijs gelegen hebben. Tegen hetzelfde en vooral om de steen te breken mag men een wijn bereiden om lang te gebruiken waarin enige tijd poeder van gedroogde radijs heeft gelegen.

Verse radijs klein gekapt en met zuivere witte wijn besproeid en in een pan verwarmt en boven de schaamsteek gebonden laat diegene die zeer slecht hun water kunnen maken gemakkelijk plassen. Twee ons sap van radijs met malvezei gedronken doet hetzelfde.

Een ons schillen van radijs en zoveel bladeren van bingelkruid, vier greinen saffraan, een vierendeel lood lavendel en een half lood sap van savelboom, alles tezamen in een mortier zeer goed gestoten en in een doekje gebonden is een bijzondere hulp voor de vrouwen die in arbeid gaan, in de vrouwelijkheid gestoken.

Sap van radijsschillen met olie van rozen gemengd of met olie van zoete of bittere amandelen en wat goede witte wijn met wat kolokwint en alles tezamen op het vuur warm gemaakt en uitgeperst en daarna in de oren gedrupt verdrijft het ruisen en wind van de oren en het slecht horen, maar met honigwater gedronken geneest het de geelzucht.

Bladeren van radijs voor stamppot gegeten in plaats van kolen verdrijven de verstopping van de lever en milt en hetzelfde doet het water daar ze in gekookt zijn.

Om de gebreken die radijs heeft te verbeteren of te verminderen zal men hem met olie eten of terstond daarna enige topjes van hysop of tijm of Origanum eten, maar nimmermeer gekookt, want rouw voor de maaltijd gegeten maakt lust om eten en gekookt laat het die gans vergaan.

Radijs in bedorven wijn gelegd geeft hem zijn oude smaak en reuk wederom en een water en dat ook stinkt en als er radijs in gekookt is zal het goed worden.