Silene

HET XX. CAPITEL.

Van de Bloeme van Constantinopelen.

Gheslachten.

Nae de Keykens magh de Bloeme van Constantinopelen oft Chalcedonien volghen, die tweederhande is by de Cruydt-beschrijvers bekent: de eerste is de grootste ende de ghemeynste; de ander de kleynste, ende is van Gesnerus beschreven.

Ghedaente.

1. De Bloeme van Constantinopelen krijght uyt haer wortel veel dunne gheknoopte, van binnen holle steelen, omtrent de dry voeten hoogh: uyt elck lidt oft knoopken van de steelen spruyten twee lanckworpighe bladeren, wat breedachtigh, spits van voren, doncker groen, wat rouw oft hayrigh, als de steelen oock zijn. De bloemen wassen in breede meykens oft tuylkens kransghewijse in de ronde vergadert, veel by een, fraey om sien, [269] maer sonder eenigen reuck, van verwen de Goudt-bloemen ghelijckende, oft de purpure Lelien, diemen Martagons pleegh te noemen; oft Orange, dat is heel nae de verwe van de schorsse van eenen rijpen Orange-appel treckende: somwijlen zijn sy oock wit. Het saet is kleyn ende wat rosachtighe, in langhworpighe scherpe oft spitse huyskens besloten: de wortelen zijn dun, in meer andere dunne wortelkens verdeylt, wat scherpachtigh van smaeck.

2. De ander soorte van dit ghewas is van Gesnerus beschreven, wat hoogher dan anderhalven voet opschietende, niet soo veele bloemen by een hebbende.

Plaetse.

Dese bloemen zijn hier te lande vremt; ende worden in de hoven ghesaeyt.

Tijdt.

1. De bloemen van Constantinopelen plegen gemeynlijck te bloeyen in de Braeckmaendt ende Ooghstmaendt, het tweede iaer nae dat sy ghesaeyt zijn gheweest; ende blijven daer nae noch vele iaeren over: want dit cruydt heeft eene wortel die langh in ’t leven blijft, ende de kouwe des winters seer wel verdraghen kan. 2. De ander soorte bloeyt in ’t selve iaer dat sy ghesaeyt is.

Naem.

Men pleegh beyde dese soorten in onse Nederlanden Bloeme van Constantinopelen te heeten; in Hooghduydtschlandt Jerusalem-blum; daer nae hebbense sommighe op ’t Latijn Flos Constantinopolitanus ende Flos Hierosolymitanus gheheeten: Aldrovandus noemtse Flos Creticus; welcke naemen haer ghegheven zijn van de gene diese uyt Constantinopelen, Hierusalem ende het eylandt van Candien eerst hebben gekregen, aldaer in ’t wilt groeyende. Sommighe hebbense oock Lychnis coronaria ghenoemt, al oft sy soorten van Christus-oogen waeren. Andere zijn van meyninge, dat dit cruydt ’t selve is dat van de Latijnen Lanaria radix ghenoemt pleegh te wesen, in ’t Griecks Struthion, ende in ’t Arabisch Condisi gheheeten, met ’t welck sy hier voormaels de wolle ende wollen kleederen plegen reyn te maken, midts die in het water doende waer mede sy de wolle wasschen ende uytspoelen souden. Met welcke wortel dit cruydt nochtans soo luttel ghelijckenisse heeft, dat het my klaerder ende openbaerder dunckt te wesen, dan dat het noodigh zy om met redenen te betoonen: want dit en is gheen doornachtigh oft stekeligh ghewas (al is ’t sake dat de steelen ende bladeren wat ruygh ende hayrigh zijn) sulcks als het Struthion van Theophrastus ende Plinius beschreven wordt: voorts soo en heeft dit cruydt gheene groote wortel, ende geen bladeren als die van den Olijfboom, ghelijck het Struthion doet.

Ick gheloove oock seer wel dat sommige lichtelijck souden konnen beweeght worden, om te beduchten, dat dese Bloeme van Constantinopelen de selve is, die by de oude Griecken Pothos pleegh genoemt te wesen in ’t Latijn Desiderium, nae de oversettinghe van Theodorus Gaza; ’t welck Verlanghen oft Begheerte in onse tale beteeckent; welcke meyninghe ons niet heel sonder reden en dunckt te wesen; immers wy en vinden niet hoe wy die souden om konnen ghestooten oft wederlegghen willen; want de bloeme Pothos wort van Theophrastus, Plinius en Atheneus onder de cruyden gerekent die in den Somer bloeyen, ende is naer hun segghen tweederhande: de eene soorte is van verwen den Hyacinth ghelijck; de andere en heeft geen verwe, oft, om beter te segghen, is wit van verwe. Dierghelijck is onse Bloeme van Constantinopelen gantschelijck: want sy bloeyt in de Somersche maenden, ende komt van verwen seer nae by den Hyacinthus scriptus oft de purpure Lelie, Martagon van andere gheheeten; oft sy is heel wit. Waer uyt ghenoegh blijckt, dat dese bloeme groote ghemeynschap oft ghelijckenisse heeft met de bloeme Pothos van de ouders gheheeten.

1. De eerste ende ghemeynste soorte van dit ghewas wordt Flos Constantinopolitanus maior, dat is Groote Bloeme van Constantinopelen ghenoemt. 2. De andere, daer Gesnerus af vermaent, maghmen Flos Constantinopolitanus minor, dat is Kleyne Bloeme van Constantinopelen noemen.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De krachten van dese bloeme en zijn tot nu toe van niemanden ghevonden oft ondersocht, oft immers beschreven, daerom en worden sy in gheene sieckten oft ghebreken ghebesight oft voor nut ghehouden: dan sy dienen alleen om de hoven te vercieren, ende om daer kranssen oft tuylkens af te maken.

BIIVOEGHSEL.

Dit cruydt, seght den wijtvermaerden Lobel, gaet alle andere soorten van Christus-oogen van aerdigheydt ende schoonheyt seer lichtelijck te boven, voordtbrenghende uyt elck knoopken van de steelen twee bladers, eenighsins die van de Wilde Christus-ooge ghelijck, maer wat groender, rouwer ende scherper. De bloemen staen veel t’ samen by een, straels-ghewijs ende breedachtigh, seer aerdigh van een ghescheyden, de welcke schoon root zijn, ende gloeyender dan de Martagons, oft die van het Indiaens riet, somtijdts hoogh lijfverwigh (somtijdts heel menie-root oft orangie:) welcke bloemen, midts dat sy gheenen reuck en hebben, alleen begheert worden om haerlieder schoone verwe: ’t saet is den sade van de Colle oft Wilde Heul ghelijck, soo den selven betuyght. In der liefhebbers hoven worden van dese bloemen heel dobbel gevonden, als offer veele bloemkens in den andere ghegroeyt waeren, kransghewijs, seer cierlijck in ’t aenschouwen.

Bloeme van Constantinopelen met drijderhande oft verschietende verwe. Dese soorte is van Clusius beschreven, ende Lychnis Byzantina versicolore flore gheheeten. De welcke te Brusselen van sommighe lief-hebbers in de hoven onderhouden wordt, ende is van gedaente de ghemeyne Bloeme van Constantinopelen heel gelijck, dan sy verschilt daer van alleen aengaende de verwe van de bloeme: de welcke in de eersten menie root voordt-komt, daer nae allenghskens verschietende ende bleecker wordende, ten laetsten witachtigh, iae by nae heel sneeuwit wordt; sulcks datmen op eenen tijdt in een kransken oft op een steelken van dit ghewas bloemen van drijderhande verwe kan komen te sien, nae dat die eerst open gaen, op haer beste zijn, oft beghinnen te vergaen ende te verflenschen; te weten menie-root, menie-root met wittigheydt oft bleeckheydt gemenght, ende wit. Dan den selven Clusius schrijft, dat het saet van dese soorte uyt Brusselen ontfanghende hebbende, dat selve te Franckfort ghesaeyt heeft; van ’t welck sommighe dierghelijcke bloemen voortghekomen zijn, dan behalven die, noch sommighe die niet seer verscheyden oft verschietende verwen kreghen, maer bleecker root waren, ende bijnae uyt den rooden ende witten ghemenght, sulcks als de verwe van de Lever pleegh te wesen; dan aen de averrechte zijde waren sy heel wit. Somwijlen heeft dit ghewas seer luttel bloemen op eenen steel.

Flos Constantinopolitanus albus, dat is, Witte Bloeme van Constantinopelen, is van P. Hondius den 15. Augusti bloeyende gesien, van ’t saet dat hy in ’t laetste van Meert gesaeyt hadde. Dese bloemkens waeren wit, daer wat lijfverwighs by ghemenght scheen te wesen, ende dat aen plantkens die qualijck eenen voet hoogh waren, ende allenghskens wat hoogher op schoten.

De Kleyne Bloeme van Constantinopelen, die Dodoneus hier nae de meyninghe van Gesnerus beschrijft, wordt van sommighe gehouden voor de vierde soorte van Keykens in het naest voorgaende Capitel van Dodoneus beschreven, van Lobel de derde soorte [270] van Muscipula oft Vlieghenet-cruydt gheheeten; daerom is ’t noodeloos daer van hier meer woorden te maken.

Naemen.

Dese bloemen van Constantinopelen hebben by de nieuwe Cruydt-beschrijvers noch ettelijcke naemen, niet seer van dese verscheyden, te weten: Bloeme van Chalcedonien; in ’t Latijn Lychnis Chalcedonica sive Constantinopolitana miniata; nae de verwe van de bloemen, die ghemeynlijck menie-root zijn; ander noemense Lychnis Byzantina; dat is Christus-ooghen van Constantinopelen. Gesnerus schijnt dit cruydt oock wel Ocymoïdes peregrinum te noemen: ende meent datmense seer wel Phlox van Theophrastus soude moghen heeten, om dat dese bloeme soo vlammigh ende bloeyende van verwe is, waer het sake dat sy soo wel een bloeme waer die inde Lente bloeyt, als sy een somersche bloeme is; in Hooghduytschlant noemtmense niet alleen Ierusalem Blum; maer oock Turkisch Dosten.

Aengaende dat Dodoneus dit cruydt met Pothos van Theophrastus wilt verghelijcken; soo is ’t te weten, dat sommighe de Akeleyen daer voor houden, andere noch eenighe ander bloemen: sulcks dat daer gheen sekerheydt af en is.

Kracht ende Werckinghe.

De Bloeme van Constantinopelen, seght Lobel, suyvert de wolle ghelijck het Seep-cruydt, waer door sommighe ghelooft hebben dat dit cruydt de Lanaria radix van de ouders soude moghen wesen: ’t welck nochtans met de meyninge van Dodoneus niet wel over een en komt; ende oock alsse Lanaria radix waer, soo moest de wortel oock ende niet de bloeme alleen de voorseyde reynmakende kracht hebben.

HET XX. KAPITTEL.

Van de bloem van Constantinopel. (Silene chalcedonica)

Geslachten.

Na de keykens mag de bloem van Constantinopel of Chalcedonië volgen die tweevormig is en bij de kruidbeschrijvers bekent, de eerste is de grootste en de gewoonste, de ander de kleinste en is van Gesnerus beschreven.

Gedaante.

1. De bloem van Constantinopel krijgt uit haar wortel veel dunne geknoopte en van binnen holle stelen van omtrent negentig cm hoog en uit elk lid of knoopje van de stelen spruiten twee langwerpige bladeren die wat breedachtig en spits van voren zijn, donker groen en wat ruw of harig als de stelen ook zijn. De bloemen groeien in brede kransjes of tuiltjes kransvormig in de ronde verzameld en veel bijeen, fraai om te zien, [269] maar zonder enige reuk en van kleur op goudbloemen lijken of de purperen lelie die men Martagon plag te noemen of oranje, dat is geheel naar de kleur van de schors van een rijpe oranjeappel trekken, soms zijn ze ook wit. Het zaad is klein en wat rosachtig en in langwerpige scherpe of spitse huisjes besloten, de wortels zijn dun en in meer andere dunne worteltjes verdeeld, wat scherpachtig van smaak.

2. De andere soort van dit gewas is van Gesnerus beschreven die wat hoger dan vijf en veertig cm opschiet en niet zoveel bloemen bijeen heeft.

Plaats.

Deze bloemen zijn hier te lande vreemd en worden in de hoven gezaaid.

Tijd.

1. De bloemen van Constantinopel plegen gewoonlijk te bloeien in juni en augustus, het tweede jaar nadat ze gezaaid zijn geweest en blijven daarna noch vele jaren over, want dit kruid heeft een wortel die lang in het leven blijft en de koude van de winter zeer goed verdragen kan.

2. De andere soort bloeit in hetzelfde jaar dat ze gezaaid is.

Naam.

Men plag beide deze soorten in onze Nederlanden bloem van Constantinopel te noemen, in Hoogduitsland Jerusalem-blum en daarna hebben sommige het op het Latijn Flos Constantinopolitanus en Flos Hierosolymitanus genoemd, Aldrovandus noemt het Flos Creticus, welke namen haar gegeven zijn van diegene die ze uit Constantinopel, Jeruzalem en het eiland van Kreta eerst hebben gekregen die daar in het wild groeien. Sommige hebben het ook Lychnis coronaria genoemd al of ze soorten van Christusogen waren. Andere zijn van mening dat dit kruid hetzelfde is dat van de Latijnen Lanaria radix genoemd plag te wezen, in het Grieks Struthion en in het Arabisch Condisi genoemd waarmee ze hier vroeger de wol en wollen kleren plegen rein te maken door die in het water te doen waarmee ze de wol wasten en uitspoelden. Met welke wortel dit kruid nochtans zo weinig gelijkenis heeft dat het me duidelijk en openbaar lijkt te wezen dan dat het nodig is om met redenen aan te tonen, want dit is geen doornachtig of stekelig gewas (al is het zaak dat de stelen en bladeren wat ruig en harig zijn) zoals het Struthion van Theophrastus en Plinius beschreven wordt, voorts zo heeft dit kruid geen grote wortel en geen bladeren als die van de olijfboom zoals het Struthion doet.

Ik geloof ook zeer goed dat sommige gemakkelijk bewogen zouden kunnen worden om te beduchten dat deze bloem van Constantinopel dezelfde is die bij de oude Grieken Pothos plag genoemd te wezen en in het Latijn Desiderium, naar de overzetting van Theodorus Gaza, wat verlangen of begeerte in onze taal betekent, welke mening ons niet geheel zonder reden lijkt te wezen, immers we vinden niets hoe we die om zouden kunnen stoten of wederleggen willen, want de bloem Pothos wordt van Theophrastus, Plinius en Atheneus onder de kruiden gerekend die in de zomer bloeit en is naar hun zeggen tweevormig, de ene soort is van kleur de hyacint gelijk, de andere heeft geen kleur of, om beter te zeggen, is wit van kleur. Diergelijk is onze bloem van Constantinopel gans, want ze bloeit in de zomerse maanden en komt van kleur zeer dichtbij de Hyacinthus scriptus of de purperen lelie die Martagon van andere genoemd wordt of ze is geheel wit. Waaruit genoeg blijkt dat deze bloem grote gemeenschap of gelijkenis heeft met de bloem van de ouders die Pothos genoemd wordt.

1. De eerste en gewoonste soort van dit gewas wordt Flos Constantinopolitanus major, dat is grote bloem van Constantinopel genoemd. (Silene latifolia) 2. De andere, daar Gesnerus van vermaant, mag men Flos Constantinopolitanus minor, dat is kleine bloem van Constantinopel noemen.

Aard, kracht en werking.

De krachten van deze bloem zijn tot nu toe van niemand gevonden of onderzocht of immers beschreven en daarom worden ze in geen ziekten of gebreken gebruikt of voor nuttig gehouden, dan ze dienen alleen om de hoven te versieren en om er kransen of tuiltjes van te maken.

BIJVOEGING.

Dit kruid, zegt de wijdvermaarde Lobel, gaat alle andere soorten van Christusogen van aardigheid en schoonheid zeer gemakkelijk te boven en brengt uit elk knoopje van de stelen twee bladeren voort die enigszins op die van de wilde Christusoog lijkt, maar wat groener, ruwer en scherper. De bloemen staan veel tezamen bijeen, straalvormig en breedachtig, zeer aardig vaneen gescheiden die mooi rood zijn en meer gloeien dan de Martagons of die van het Indiaans riet, soms diep vleeskleurig (soms heel menierood of oranje) welke bloemen omdat ze geen reuk hebben alleen begeerd worden om hun mooie kleur, het zaad is het zaad van de kolle of wilde heul gelijk, zo dezelfde betuigt. In de liefhebbershoven worden van deze bloemen heel dubbele gevonden als of er vele bloempjes in de andere gegroeid waren die kransvormig en zeer sierlijk zijn in het aanschouwen.

Bloem van Constantinopel met drievormige of verschietende kleur. Deze soort is van Clusius beschreven en Lychnis Byzantina versicolore flore genoemd. Die te Brussel van sommige liefhebbers in de hoven onderhouden wordt en is van gedaante de gewone bloem van Constantinopel heel gelijk, dan ze verschilt daarvan alleen aangaande de kleur van de bloem die in het begin menierood voortkomt en daarna geleidelijk aan verschiet en bleker wordt en tenslotte witachtig, ja bijna heel sneeuwwit wordt zodat men op een tijd in een kransje of op een steeltje van dit gewas bloemen van drie kleuren kan komen te zien nadat die eerste open gaan en op hun beste zijn of beginnen te vergaan en te verflensen, te weten menierood, menierood met witheid of bleekheid gemengd en wit. Dan dezelfde Clusius schrijft dat het zaad van deze soort uit Brussel ontvangen heeft en dat te Frankfort gezaaid heeft waarvan sommige diergelijke bloemen voortgekomen zijn, dan behalve die noch sommige die niet zeer verschillend of verschietende kleuren kregen, maar bleker rood waren en bijna uit het rode en witte gemengd zoals de kleur van de lever plag te wezen, dan aan de onderkant waren ze heel wit. Soms heeft dit gewas zeer weinig bloemen op een steel.

Flos Constantinopolitanus albus is witte bloem van Constantinopel en is van P. Hondius de 15^de augustus bloeiend gezien van het zaad dat hij op het eind van maar gezaaid had. Deze bloempjes waren wit daar wat vleeskleurigs bij gemengd scheen te wezen en dat aan plantje die nauwelijks dertig cm hoog was en geleidelijk aan wat hoger opschoot.

De kleine bloem van Constantinopel die Dodonaeus hier naar de mening van Gesnerus beschrijft wordt van sommige voor de vierde soort van keykens gehouden die in het naast voorgaande kapittel van Dodonaeus beschreven is en van Lobel de derde soort [270] van Muscipula of vliegenetkruid genoemd en daarom is het nodeloos daarvan hier meer woorden te maken.

Namen.

Deze bloemen van Constantinopel hebben bij de nieuwe kruidbeschrijvers noch ettelijke namen die niet zeer verschillend zijn van deze, te weten bloem van Chalcedonië, in het Latijn Lychnis Chalcedonica sive Constantinopolitana miniata naar de kleur van de bloemen die gewoonlijk menierood zijn, andere noemen het Lychnis Byzantina, dat is Christusogen van Constantinopel. Gesnerus schijnt dit kruid ook wel Ocymoïdes peregrinum te noemen en meent dat men ze zeer goed Phlox van Theophrastus zou mogen noemen omdat deze bloem zo vlammend en bloeiend van kleur is waar het zaak dat ze zowel een bloem was die in de lente bloeit als een zomerse bloem, in Hoogduitsland noemt men ze niet alleen Jerusalem Blum, maar ook Turkisch Dosten.

Aangaande dat Dodonaeus dit kruid met Pothos van Theophrastus wil vergelijken is het te weten dat sommige de akeleien daarvoor houden, andere noch enige andere bloemen zodat daar geen zekerheid van is.

Kracht en werking.

De bloem van Constantinopel, zegt Lobel, zuivert de wol gelijk het zeepkruid waardoor sommige geloofd hebben dat dit kruid de Lanaria radix van de ouders zou mogen wezen wat nochtans niet goed met de mening van Dodonaeus overeen komt en ook als ze Lanaria radix is dan moet de wortel ook en niet de bloem alleen de voor vermelde zuiver makende kracht hebben.

HET XV. CAPITEL.

Van Jenettekens oft Wilde Lychnis, dat is, Wilde Christus-ooghen.

Gheslachten.

Men vindt vele soorten van Wilde Lychnides oft Christus-ooghen: van de welcke wy in dit Capitel ander gheen beschrijven en sullen dan de ghemeynste, die Jenettekens pleghen te heeten; seyndende den ghenen die de ander soeckt te kennen, tot het Boeck van de beschrijvinghe der Cruyden die in Spaegnien ende elders te vinden zijn, ghedaen van den seer gheleerden ende neerstighen Carolus Clusius: alwaer hy vele andere dierghelijcke Wilde Christus-Ooghen beschrijft: maer daer in wil ick een ieder vermaenen, dat de gene die van hem voor de eerste soorte van Wilde Lychnis beschreven wordt, van ons voor de vierde soorte van Flos Armerius oft Keykens gherekent is. Voorts soo is dese die wy hier beschrijven sullen oock tweederhande, te weten met enckele ende met dobbele bloemen.

Ghedaente.

1. De Jenettekens oft Wilde Christus-ooghen, zijn met haer geknoopte oft knies-gewijs gedeylde steelkens, ende met haer sachte wolachtighe bladeren, de Tamme Christus-ooghen ghenoeghsaem ghelijck, dan sy en zijn soo grijs oft wolachtigh niet als die: sy hebben oock smaller bladeren, ende

teerder oft dunner steelen, die oock in veel meer andere sijd-tackskens verdeylt worden: de bloemen zijn oock kleynder dan die van de Tamme, wit van verwen, oft oock roodt, die nochtans uyt grooter huyskens voortkomende, dan die van de Tamme, waer in kleyn rondt, swartachtigh saet schuylt. De wortelen zijn langh, ende somtijdts eenen vingher dick.

2. De ander met dobbel bloemen, is de selve die in ’t wilt ghewassen hebbende, van daer in de hoven ghebroght zijnde, door konste ende oeffeninghe een volbladighe oft dobbel bloeme krijght. Dese bloemen wassen van selfs in ’t wildt [256] aen de kanten van de weyen ende velden, ende oock elders: van daer worden sy in de hoven gebroght, als voorseydt is, ende worden somtijdts door veel verplanten ende met langhe oeffeninghe heel dobbel van bloemen.

Tijdt.

Sy bloeyen den heelen Somer door, tot bijnae in den Herfst.

Naem.

Dese bloemen worden hier te lande Jenettekens gheheeten; in Hooghduytschlandt oock Marien roszlin, ende Wilde Marien roszlin, ende oock Lydweyck ende Widerstosz; in Vranckrijck Oeillets sauvages: men noemtse in ’t Griecks Lychnis agria, in ’t Latijn Lychnis silvestris.

1. De ghemeynste soorte heet Lychnis silvestris; in ’t Nederduytsch Wilde Christus-ooghen, oft Enckel Jenettekens. 2. Die met dobbel bloemen mogen in ’t Latijn Lychnis silvestris flore multiplici heeten, dat is Jenettekens met dobbel bloemen.

Daer zijn noch veel ander toenaemen die dese soorte van Wilde Christus-ooghen toe schijnen te komen; als dese Griecksche, Tragonaton, Atocion, Hierocopodion, ende Lampas; ende desen Romeynschen, Intybum agreste: welcke naemen nochtans onder de verworpen ende bastaert-naemen gherekent worden. Veel van de nieuwe Cruydt-beschrijvers heetense Saponaria oft Seep-cruydt; daer is nochtans een ander oprecht Saponaria, daer wy hier naemaels af handelen sullen. Sommighe siense oock voor Ocimastrum aen; dan het Ocimoïdes oft Ocimastrum is van bladeren het Ocimum oft Basilicon ghelijck, ende heeft korter steelen, niet meer dan een spanne langh, met een dunne onnutte wortel: daer-en-teghen soo heeft dese onse Wilde Lychnis steelen die hoogher zijn dan anderhalven voet, met langhworpighe bladeren, die van Basilicon nergens in gelijckende, ende daer-en-boven langhe dicke wortelen: waer uyt merckelijcken blijckt, dat dese bloeme seer verscheyden is van het Ocimastrum daer sy dat voor willen houden.

Niet teghenstaende alle de voorseyde naemen die dese cruyden voeren, soo wordt den selven naem Lychnis silvestris oft Wilde Lychnis noch meer andere cruyden toegheeyghent, die nochtans met de Jenettekens gheen gemeynschap met allen en hebben; sulcks als is den Orant oft Antirrhinon, soo Dioscorides betuyght; ende het Leontopetalon, soo Apuleius schrijft.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Het saet van Jenettekens, oft immers van de Wilde Lychnis, als Dioscorides schrijft, een half loot swaer, dat is ’t gewight van twee draghmen, inghedroncken, iaeght af metten kamergangh alle heete geele oft gallachtighe vochtigheden, ende gheneest de ghene die van den Scorpioen ghesteken zijn.

Jae sommighe willen versekeren, dat de Scorpioenen gantsch krachteloos ende onschadelijck worden, wanneermen dit cruydt alleen by haer leydt, oft datmen haer daer mede aenraeckt, seydt Dioscorides.

BIIVOEGHSEL.

Andere geslachten van Wilde Lychnis oft Christus-oogen. Den voorseyden Clusius heeft de naevolghende soorten van Wilde Lychnis beschreven, die met de soorte daer Dodoneus af spreeckt wel eenighe ghelijckenisse hebben, maer met sommighe bijsondere merckteeckenen daer af onderscheyden ende t’ onderkennen zijn, als nu blijcken sal.

1. Eerste Wilde Lychnis van Clusius, te Salamanca Roode Behen gheheeten, in ’t Latijn Lychnis silvestris prima Clusij, heeft dickachtighe, ronde, gheknoopte steelen, in vele sijd-tacken verdeylt, die met lijmachtighe taeye vochtigheydt beset zijn: aen de welcke de mugghen ende vlieghen ende ander dierghelijck onghediert pleegh te blijven hanghen, ende daerom hebbense sommighe Muscipula gheheeten. Wt elck knoopken komen altijdt twee bladeren teghen over den anderen staende, uyt den groenen witachtigh ende bijnae hemels-blauw, groot ende breedtachtigh ghenoegh. De bloemen staen in de ronde krans-gewijse versamelt, schoon om sien, rood, van vijf, gheensins in tweeen ghesnippelde oft ghesneden bladerkens ghemaeckt. Het saet is kleyn, rond, dat van Wilde Heul oft Colle ghelijck, aschverwigh, in kleyne teere huyskens stekende. De wortel is dick ende gheveselt, ghemeynlijck des winters vergaende. Sommighe houden dese soorte voor de Odontitis van Plinius, maer nochtans t’ onrecht. Sy wast in Oudt-Castilien; ende bloeyt van Mey af tot in den Herfst toe, als de twee naevolghende soorten oock doen. Dit is de soorte die Dodoneus voor de Vierde soorte van Flos Armerius rekent.

2. Tweede Wilde Lychnis, van Clusius in ’t Latijn Lychnis silvestris secunda gheheeten, van andere Ocymoides (Papaver spumeum van sommighe) heeft oock eenen gheknoopten steel, nochtans in min sijd-tacken verdeylt: uyt elck knoopken komen oock twee bladeren ghesproten, groender ende vaster dan die van de voorgaende soorte. Op elck tacksken komen de bloemen voort, die van de voorgaende schier ghelijck, maer grooter, bleecker oft lichter roodt, met bladerkens die in tweeen ghesneden zijn. Het saet-bolleken oft huysken is dick met een hardt, seer ghestreept oft ghevoort velleken bedeckt, waer in aschverwigh dickachtigh saet steeckt. De wortel is enckel, niet seer gheveselt, oock des winters stervende. Sy wast oock in Oudt Castilien.

3. Derde Wilde Lychnis gheeft uyt elck knoopken ander sijd-steelkens van omtrent eenen voet langh, die oock gheknoopt ende in ander sijd-tackskens verdeylt zijn: de bladeren zijn smaller dan die van de voorgaende, uyt den doncker-groenen schier swartachtigh van verwen: de bloemen zijn oock van vijf bladerkens ghemaeckt, roodt van verwen: het saet is dat van de voorgaende ghelijck, maer nochtans kleynder ende graeuw, oft bruyn. Sy heet in ’t Latijn Lychnis silvestris tertia, ende wordt oock voor een soorte van Flos Armerius van sommighe aenghesien. In Spaegnien wordt dit cruydt oock ghevonden.

4. Vierde Wilde Lychnis, in ’t Latijn Lychnis silvestris quarta gheheeten, ende nu ter tijdt in Hongarijen Vadzek fiu, dat is Wilde Ginoffel, oft eyghentlijck Nywlzek fiu, dat is Hasen-Ginoffel, heeft eerst eenen enckelen steel, omtrent eenen voet hoogh, oft wat hoogher, gheknoopt, uyt den groenen purpurverwigh, oock twee bladeren uyt elck knoopken voortbrenghende, die langh, scherp, vast, dickachtigh ende groen zijn, van het midden bijnae tot boven toe, uyt den oorsprongh van de bladeren vele bloemen op langhachtighe steelkens voortbrenghende. Dese bloemkens zijn van vijf bladerkens ghemaeckt, die in de ronde in tweeen ghedeylt zijn, ende met een seer fraeye roode verwe blincken, wat nae den purpuren treckende, hebbende in ’t midden een wat uytpuylende kroonken, ’t welck wat bleecker van verwen is: sy en hebben nochtans gantsch gheenen reuck. Hier nae volghen vellachtighe, doch hardachtighe bollekens, omtrent de steelkens engher, ende van voren dicker, die rijp wordende gapende ende open gaen, verthoonende seer kleyn uyt den rossen

swart saet. De wortel is dickachtigh, swart, vele faselinghen hier ende daer uytghevende, alle iaer nieuwe uytspruytselen voortbrenghende, ende des winters niet vergaende, als de andere voorgaende soorten doen. Sy wast in Oostenrijck, ende Hooghduytschlandt. In den Mey bloeyende, heeft in Braeckmaendt rijp saet.

5. Vijfde Wilde Lychnis, in ’t Latijn Lychnis silvestris quinta, krijght seer vele steelen, die rondt ende langhachtigh zijn, malsser ende slapper dan die van de andere soorten, ter aerden verspreydt ligghende: uyt elck knoopken spruyten oock twee bladeren, langh ende sacht, met eenighe wolachtigheydt grijs: tusschen de welcke de bloemen komen ghesproten, langhs de steelen wassende, die van de boven-verhaelde soorten wat ghelijck, maer grooter ende bleecker roodt, bijnae lijfverwigh oft incarnaet. Het saet steeckt [257] in ghestreepte huyskens, wat rosachtigh van verwen. De wortel is dick ende gheveselt, selden nochtans meer dan twee iaeren overblijvende. Sy wast oock in Castilien.

6. Seste Wilde Lychnis. Dese is kleynder dan eenigh van alle de voorbeschreven gheslachten, ende is in ’t Latijn Lychnis silvestris sexta gheheeten. Sy heeft een recht opstaende steelken omtrent een palme hoogh, teer, wolachtigh, gheknoopt, aen elck knieken oft knoopken komen twee dunne, langhachtighe, wolachtighe bladeren. De bloemen komen ongheschicktelijck, doch met beurten uyt elck knoopken ghesproten, ende zijn kleyn, purpur van verwen, daer seer lustigh roodt by ghemenght is, in een langh wolachtigh huysken ghesloten. De wortel is dun ende teer. Sy wordt by Salamanca ghevonden.

7. Sevenste Wilde Lychnis. Dese is oock seer kleyn ende leegh; ende is in ’t Latijn Lychnis silvestris septima Cretica gheheeten, om dat sy in Candie veel wast: te Salamanca noemtmense oock Behen, oft eyghentlijck Callejas. Wt Candien is het saet van dit cruydt ghesonden gheweest met naeme Ocymoides. Dese krijght uyt haer wortel terstondt vele tackskens van een palme hoogh, oft noch leegher, rondt, teer, gheknoopt: aen elck knoopken wassen oock twee bladeren recht teghen over den anderen, kleyn, dickachtigh, bijnae als met hayr bedeckt; elck tacksken draeght een velachtigh huysken, ghestreept oft gevoort, met wolachtighheydt bedeckt, onder smaller, boven wijder, waer uyt een bloeme komt ghesproten, van vijf bladerkens ghemaeckt, boven in tweeen ghedeylt, eerst roodachtigh, daer nae wat witachtigh, daer sommighe draeykens in steken met geelachtighe tipkens oft t’sopkens begaeft: nae de bloemen volghen kopkens oft bollekens, daer saet in schuylt, dat van Christus-ooghen ghelijckende: de wortel is dun, in verscheyden tackskens

ghedeylt, nochtans des winters niet overblijvende. Dese soorte bloeyt in Hoymaendt, ende spruyt het ander iaer wederom uyt van ’t saet dat daer af ghevallen is. Sy wast oock veel in Spaegnien.

8. Achtste Wilde Lychnis heeft dunne steelen, doch in meer andere verdeylt, eenen voet oft meer hoogh: uyt elck knoopken spruyten twee oft dry bladeren, somtijdts oock meer, smaller dan die van de andere gheslachten, van verwen groen uyt den witten, ende bijnae graeuw. Op ’t sop van de steelkens komen de bloemen voort, van vijf bladeren ghemaeckt, die twee scherpe puntkens hebben, van binnen wit, van buyten wat purpurverwigh, die eer sy heel vergaen, haer selven in een trecken ende omkronckelen: de huyskens zijn seer hardt, kort, rondachtigh, met kleyn aschverwigh rondt saet, het saet van Colle oft Wilden Heul ghelijckende. De wortel is wit, tamelijcken dick, in vele andere verdeylt: de welcke het naest-komende iaer pleegh te vergaen, dese is in ’t Latijn Lychnis silvestris octava gheheeten, in Hongarien Vad zek fiu, oft Wilde Ginoffelen, soo sy alle de soorten van Wilde Lychnis pleghen te noemen. Dese soorte is wat suerachtigh van smaeck, daer alle de andere wat bitterachtigh in den mondt zijn. Sy wast in Hongarien ende oock in Oostenrijck: selfs in ’t Hertoghdom van Lutzenburgh. Dese ghelijckt seer de ghene die Lobel Wit Behen van Salamanca noemt.

9. Neghenste Wilde Lychnis, in ’t Latijn Lychnis silvestris nona, wast overvloedigh op de sneeuw-bergen van Stiermarckt. Sy heeft vele bladeren uyt de wortel, eenen vingher langh, allenghskens breeder wordende, voren-aen scherp oft spitsch, groen, wat hayrigh, seer nae komende by de bladeren van de ghemeyne Jenettekens met witte bloemen, maer nochtans veel smaller, ende suerachtigh van smaeck: daer tusschen komen steelen van omtrent eenen voet oft anderhalf hoogh: uyt elck knoopken komen twee bladeren op een breedachtigh steelken wassende, korter dan de andere, ende aen ’t sop van de steelen noch veel kleynder ende spitsch. De tackskens, die op ’t hooghste van de midden-steel wassen, draghen ghemeynlijck dry oft meer bloemen, ghemaeckt van vijf bladerkens, die elck in tweeen gedeylt zijn tot het middel van de bloeme toe, ende by het midden van de selve bloeme twee scherpe aenhanghselen hebben, wit van verwe, met vijf draeykens in ’t midden. Dese bloemen krimpen oock in een, als sy beghinnen te vergaen: daer nae volghen dickachtighe spitsche huyskens oft blaeskens, vol kleyn hardt aschverwigh saet. De wortel is veselachtigh, vele iaeren overblijvende, ende haer selven seer lichtelijck vermenighvuldighende.

10. Thiende Wilde Lychnis, in Oostenrijck ende oock in Stiermarckt voortskomende, in ’t Latijn Lychnis silvestris decima gheheeten, met haer teere tackskens langhs der aerden verspreydt ligghende, ende somtijdts by de kniekens oft knoopkens kleyne wortelkens oft faselinghen krijghende: de welcke steelen haer selven daer nae wederom op-rechtende, omtrent een palme hoogh worden, seer dun wesende ende gheknoopt, in elck knoopken twee bladeren krijghende recht teghen over den anderen staende, langhworpigh, smal, van voren botachtigh, groen, met eenen uytpuylende rugghe, dat is met een uytstekende ribbe in ’t midden verdeylt. Op ’t hooghste van de steelen ende aen de sijden wassen schoone bloemen, wit, van vijf ghesnippelde bladerkens ghemaeckt, sonder reuck: naer de welcke volghen stompe huyskens, gheladen met kleyn swartachtigh plat saet. De wortel is faselachtigh, ende wordt seer lichtelijck verplant. Het saet van dit cruydt (oock de bloemen) wijst ghenoegh uyt, datmen ’t seer wel voor een soorte van Flos Armerius oft Keykens magh rekenen.

Veranderinghe. Men vindt het somtijts met veel kleynder ende smaller bladeren, ende oock kleynder bloemen, andersins ’t voorgaende in alles ghelijck.

Veranderinghe van Lychnis silvestris flore lacteo, dat is Wilde Christus-ooghen met melck-witte bloemen, die in Vlaenderen op vele plaetsen in ’t wildt wassen, van Petrus Hondius aengheteeckent. Ten eersten: de knoppen daer de bloemen uyt-spruyten, zijn in sommighe soorten langh, dun, min inghedouwt: in sommighe andere zijnse seer dick ende opgheblasen, self eer de bloemen voortkomen. Ten tweeden: In sommighe zijn de vijf bloem-bladers van ’t opperste tot de middel toe met een snede ghedeylt, voorts heel: in sommighe sietmen ter syde van de selve noch ettelijcke snippelinghen, tandts-ghewijs gheschaert, weynigh oft veel: dan de schoonste zijn, wiens bladeren aen beyde sijden in dry oft vier snippelen verdeylt zijn. Dese soo ghesnippelde bloemen zijn ghemeynlijck van binnen met yser-mael poeder bestroeyt, ’t welck in d’ andere oock somtijdts ghebeurt. Voorts soo zijn de gesnippelde bloemen oock ghemeynlijck kleynder dan d’ andere. Ten derden: De Draeykens zijn in sommighe bloemen heel weynigh, meestendeel vijf, selden sesse in ’t ghetal: somtijdts heel langh, verre uyt-kijckende: somtijdts korter, ende niet verre boven de bloem uyt-staende. Soo wel de langhe als de korte zijn dick, gelijfvigh, ghestickelt, sonder noppen, ende komen uyt ’t sop van de inwendighe beworpsels der saet-huyskens. Somtijdts zijn de draeyen wel eens soo veel in ’t ghetal, noch dieper beghinnende, ende haer selven naeuws uyt de bloem verheffende, veel dunner dan de voorgaende, meestendeel met kleyne geelachtighe nopkens begaeft. Sulcke draeyen sietmen ghemeynlijck aen de bloemen die seer ghesnippelt zijn, somtijdts oock aen de onghesnippelde, maer nochtans niet wel soo dickwijls.

Enghelsche Zee Christus-ooghen, seydt Lobel is een cruydeken dat van de wortel af zeer veel dicke bladers heeft, kleynder ende smaller dan die van de Zee porceleyne. Oock heeft het vele gheboghen steelen, langhs der aerden ligghende, eenen cubitus oft anderhalf langh: in ’t opperste van de welcke een wit huysken komt, dat van het Ocymastrum oft Christus-ooghen ghelijck: in ’t welcke voortkomen seer aerdighe witte bloemkens, die van het Ocymastrum niet onghelijck, hebbende binnen swarte draeykens. ‘Tsaet groeyet in de hauwkens oft bladerkens, ende is bruyn, die van de Christus-oogen oft Ocymastrum ghelijck. Dit cruydt heeft eenen souten smaeck, nochtans niet onlieffelijck, ende is mals om eten. ’T groeyt tusschen de Keyen ende Zee-Coolen, daer de baren van de Zee aenslaen. ‘Tbloeyt in Wedemaendt, Hoymaendt, Ooghstmaendt, iae oock September. Den selven Lobel beschrijft oock sommighe soorten van Wilde Christus-ooghen: maer die voren alle uyt Clusius beschreven zijn.

De Witte Enghelsche Wilde Christus-ooghen zijn dese selve ghemeyne Jenettekens met dobbele bloemen daer Dodoneus af vermaent, ende zijn in ’t Fransch Bourbonnoise, in ’t Enghelsch Doble Rose Campion gheheeten.

De Dobbele roode Wilde Christus-ooghen worden van Lobel oock in ’t Nederduytsch Dobbele-roode Materfionen gheheeten, in ’t Latijn Lychnis agrestis multiflora.

Voorts zijn alle dese Wilde Christus-ooghen in ’t Enghelsch Wilde Campion; in ’t Hooghduytsch Widerstosz ghenoemt.

Wel-rieckende Wilde Christus-ooghen, die van sommighe voor de Hesperis Theophrasti ghehouden wordt, doet des nachts een seer welrieckende bloeme open, van verwe wit, nae den rooden treckende. Het kelcksken van de bloemen is met veel taey sap beset: aen het welcke de vlieghen ende mugghen vast blijven, sonder voorts te moghen gaen oft wegh vlieghen, ghelijck men siet ghebeuren aen de steelen van dat ghewas ’t welck Muscipula ghenoemt wordt. Sommighe heetense Ocymoïdes noctiflorum.

Kracht ende Werckinghe.

Alle dese soorten van Wilde Lychnis souden wel moghen de selve krachten toegheschreven worden die de ghemeyne Jenettekens hebben, om dat sy meest alle bitterachtigh van smaeck zijn als de Jenettekens: dan nochtans sommighe (als de achtste ende neghenste van Clusius beschreven) zijn eer suerachtigh dan bitter van smaeck: sulcks dat sy van krachten met de andere niet wel over een en schijnen te komen.

Het saet van alle dese Wilde Christus-ooghen wordt voor droogh ende werm ghehouden tot in den derden graed.

HET XV. KAPITTEL.

Van jenettekens of wilde Lychnis, dat is wilde Christusogen. (Silene coeli-rosa)

Geslachten.

Men vindt vele soorten van wilde Lychnides of Christusogen waarvan we in dit kapittel niets anders zullen beschrijven dan de gewoonste die jenettekens plegen te heten en zenden diegene die de anderen zoekt te kennen tot het boek van de beschrijving der

kruiden die in Spanje en elders te vinden zijn en van de zeer geleerde en vlijtige Carolus Clusius gedaan is waar hij vele andere diergelijke wilde Christusogen beschrijft, maar daarin wil ik iedereen vermanen dat diegene die van hem voor de eerste soort van wilde Lychnis beschreven wordt van ons voor de vierde soort van Flos Armerius of keikens gerekend is. Voorts zo is deze die we hier beschrijven zullen ook tweevormig, te weten met enkele en met dubbele bloemen.

Gedaante.

1. De jenettekens of wilde Christusogen zijn met hun geknoopte of knievormige gedeelde steeltjes en met hun zachte wolachtige bladeren de tamme Christusogen voldoende gelijk, dan ze zijn niet zo grijs of wolachtig als die en hebben ook smallere bladeren en

teerder of dunner stelen die ook in veel meer andere zijtakjes verdeeld worden, de bloemen zijn ook kleiner dan die van de tamme en wit van kleur of ook rood die nochtans uit grotere huisjes voortkomen dan die van de tamme waarin klein rond zwartachtig zaad in schuilt. De wortels zijn lang en soms een vinger dik.

2. De andere met dubbele bloemen is dezelfde die in het wild gegroeid en vandaar in de hoven gebracht zijn door kunst en teelt een volbladige of dubbele bloem krijgt. Deze bloemen groeien vanzelf in het wild [256] aan de kanten van de weiden en velden en ook elders en vandaar worden ze in de hoven gebracht, als gezegd is, en worden soms door veel verplanten en met lange telen heel dubbel van bloemen.

Tijd.

Ze bloeien de hele zomer door tot bijna in de herfst.

Naam.

Deze bloemen worden hier te lande jenettekens genoemd, in Hoogduitsland ook Marien roszlin en Wilde Marien roszlin en ook Lydweyck en Widerstosz, in Frankrijk oeillets sauvages, men noemt ze in het Grieks Lychnis agria en in het Latijn Lychnis silvestris.

1. De gewoonste soorte heet Lychnis silvestris, in het Nederduits wilde Christus-ooghen of enckel jenettekens. 2. Die met dubbele bloemen mogen in het Latijn Lychnis silvestris flore multiplici heten, dat is jenettekens met dubbele bloemen.

Daar zijn noch veel andere toenamen die deze soort van wilde Christusogen toe schijnen te komen als deze Griekse, Tragonaton, Atocion, Hierocopodion en Lampas en deze Romeinse Intybum agreste, welke namen nochtans onder de verworpen en bastaardnamen gerekend worden. Veel van de nieuwe kruidbeschrijvers noemen ze Saponaria of zeepkruid maar er is nochtans een andere echte Saponaria daar we hierna van handelen zullen. Sommige zien ze ook voor Ocimastrum aan, dan het Ocimoïdes of Ocimastrum is van bladeren het Ocimum of basilicum gelijk en heeft kortere stelen die niet meer dan een zeventien cm lang zijn met een dunne onnutte wortel, daartegen heeft deze onze wilde Lychnis stelen die hoger zijn dan vijf en veertig cm met langwerpige bladeren die op van de basilicum nergens in lijken en daarboven lange dikke wortels waaruit merkelijk blijkt dat deze bloemen zeer verschillen van het Ocimastrum daar ze dat voor willen houden.

Niet tegenstaande alle voor vermelde namen die deze kruiden voeren zo wordt dezelfde naam Lychnis silvestris of wilde Lychnis noch meer andere kruiden toegeëigend die nochtans met de jenettekens geheel geen gemeenschap hebben zoals is de orant of Antirrhinum, zo Dioscorides betuigt, en het Leontopetalon, zo Apuleius schrijft.

Aard, kracht en werking.

Het zaad van jenettekens of immers van de wilde Lychnis, zoals Dioscorides schrijft, een half lood zwaar, dat is het gewicht van twee drachmen gedronken jaagt met de kamergang alle hete gele of galachtige vochtigheden af en geneest diegene die van de schorpioen gestoken zijn.

Ja, sommige willen verzekeren dat de schorpioenen gans krachteloos en onschadelijk worden wanneer men dit kruid alleen bij hun legt of dat men hun daarmee aanraakt, zegt Dioscorides.

BIJVOEGING.

Andere geslachten van wilde Lychnis of Christusogen. De voor vermelde Clusius heeft de volgende soorten van wilde Lychnis beschreven die met de soort daar Dodonaeus van spreekt wel enige gelijkenis hebben, maar met sommige aparte merktekens daarvan te onderscheiden en te herkennen zijn als nu blijken zal.

1. (Silene armeria) Eerste wilde Lychnis van Clusius die te Salamanca rode behen heet en in het Latijn Lychnis silvestris prima Clusij, die heeft dikachtige, ronde en geknoopte stelen die in vele zijtakken verdeeld en met lijmachtige taaie vochtigheid bezet zijn waaraan de muggen en vliegen en ander diergelijk ongedierte plag te blijven hangen en daarom hebben sommige het Muscipula genoemd. Uit elk knoopje komen altijd twee bladeren die tegenover elkaar staan en uit het groene witachtig en bijna hemelsblauw zijn en groot en breedachtig genoeg. De bloemen staan in de rondte kransvormig verzameld en zijn mooi om te zien, rood en van vijf en geenszins in tweeën gesnipperde of gesneden blaadjes gemaakt. Het zaad is klein en rond en dat van wilde heul of kolle gelijk, askleurig en steekt in kleine tere huisjes. De wortel is dik en gevezeld en vergaat gewoonlijk ‘s winters. Sommige houden deze soort voor de Odontitis van Plinius, maar nochtans te onrecht. Ze groeit in oud Castilië en bloeit van mei af tot in de herfst toe zoals de twee navolgende soorten ook doen. Dit is de soort die Dodonaeus voor de vierde soort van Flos Armerius rekent.

(Silene conica) 2. Tweede wilde Lychnis is van Clusius in het Latijn Lychnis silvestris secunda genoemd en van andere Ocymoides (Papaver spumeum van sommige) heeft ook een geknoopte steel, nochtans in minder zijtakken verdeelt en uit elk knoopje komen ook twee bladeren gesproten die groener en vaster zijn dan die van de voorgaande soort. Op elk takje komen de bloemen voort die van de voorgaande vrijwel gelijk, maar groter en bleker of lichter rood met blaadjes die in tweeën gesneden zijn. Het zaadbolletje of huisje is dik en met een hard en zeer gestreept of gevoord velletje bedekt waarin askleurig dikachtig zaad steekt. De wortel is enkel en niet zeer gevezeld en sterft ook in de winter. Ze groeit ook in oud Castilië.

(Silene muscipula) 3. Derde wilde Lychnis geeft uit elk knoopje andere zijsteeltjes van omtrent een dertig cm lang die ook geknoopt en in andere zijtakjes verdeeld zijn, de bladeren zijn smaller dan die van de voorgaande en uit het donkergroene vrijwel zwartachtig van kleur en de bloemen zijn ook van vijf blaadjes gemaakt en rood van kleur, het zaad is dat van de voorgaande gelijk, maar nochtans kleiner en grauw of bruin. Ze heet in het Latijn Lychnis silvestris tertia en wordt ook van sommige voor een soort van Flos Armerius aangezien. In Spanje wordt dit kruid ook gevonden.

(Silene viscaria) 4. Vierde wilde Lychnis heet in het Latijn Lychnis silvestris quarta en nu ter tijd in Hongarije vadzek fiu, dat is wilde anjer of eigenlijk nywlzek fiu, dat is hazenanjer. Het heeft eerst een enkele steel van omtrent een dertig cm hoog of wat hoger, geknoopt en uit het groene purperkleurig en brengt ook twee bladeren uit elk knoopje voort die lang, scherp, vast en dikachtig en groen zijn die van het midden bijna tot boven toe uit de oorsprong van de bladeren vele bloemen op langachtige steeltjes voortbrengen. Deze bloempjes zijn van vijf blaadjes gemaakt die in de rondte in tweeën gedeeld zijn en met een zeer fraaie rode kleur blinken en wat naar het purper trekken en hebben in het midden een wat uitpuilend kroontje dat wat bleker van kleur is, ze hebben nochtans gans geen reuk. Hierna volgen velachtige, doch hardachtige bolletjes die omtrent de steeltjes enger worden en van voren dikker en als die rijp worden gapen ze en gaan open en vertonen zeer klein uit het rosse zwart zaad. De wortel is dikachtig en zwart en geeft hier en daar vele vezels uit die elk jaar nieuwe uitspruitsels voortbrengen en ‘s winters niet vergaan als de andere voorgaande soorten doen. Ze groeit in Oostenrijk en Hoogduitsland. In mei bloeit het en heeft in juni rijp zaad.

(Silene vespertina) 5. Vijfde wilde Lychnis, in het Latijn Lychnis silvestris quinta, krijgt zeer vele stelen die rond en langachtig zijn, malser en slapper dan die van de andere soorten die ter aarden verspreidt liggen en uit elk knoopje spruiten ook twee bladeren, lang en zacht en met enige wolligheid grijs waartussen de bloemen komen gesproten die langs de stelen groeien en die op van de bovenverhaalde soorten wat lijken, maar groter en bleker rood, bijna vleeskleurig of inkarnaat. Het zaad steekt [257] in gestreepte huisjes en is wat rosachtig van kleur. De wortel is dik en gevezeld die nochtans zelden meer dan twee jaren overblijft. Ze groeit ook in Castilië.

(Silene tridentata) 6. Zesde wilde Lychnis. Deze is kleiner dan enig van alle voorbeschreven geslachten en is in het Latijn Lychnis silvestris sexta genoemd. Ze heeft een recht opstaand steeltje van omtrent een tien cm hoog die teer, wolachtig en geknoopt is en aan elk knietje of knoopje komen twee dunne, langachtige, wolachtige bladeren. De bloemen komen onregelmatig, doch om beurten uit elk knoopje gesproten en zijn klein en purper van kleur waar zeer lustig rood bij gemengd en in een lang wolachtig huisje gesloten is. De wortel is dun en teer. Ze wordt bij Salamanca gevonden.

(Saponaria ocymoides?)7. Zevende wilde Lychnis. Deze is ook zeer klein en laag en is in het Latijn Lychnis silvestris septima Cretica genoemd omdat ze in Kreta veel groeit, te Salamanca noemt men het ook Behen of eigenlijk callejas. Uit Kreta is het zaad van dit kruid gezonden geweest met naam van Ocymoides. Deze krijgt uit haar wortel terstond vele takjes van een tien cm hoog of noch lager die rond, teer en geknoopt zijn en aan elk knoopje groeien ook twee bladeren recht tegenover elkaar die klein, dikachtig en bijna als met haar bedekt zijn en elk takje draagt een velachtig huisje dat gestreept of gevoord is en met wolligheid bedekt, onder smaller en boven wijder, waaruit een bloem komt gesproten van vijf blaadjes gemaakt die boven in tweeën gedeeld is en eerst roodachtig, daarna wat witachtig daar sommige draadjes in steken met geelachtige tipjes of topjes bezet, na de bloemen volgen kopjes of bolletjes daar zaad in schuilt dat op dat van Christusogen lijkt, de wortel is dun en in verschillende takjes

gedeeld die nochtans ‘s winters niet overblijven. Deze soort bloeit in juli en spruit het volgend jaar wederom uit van het zaad dat er van afgevallen is. Ze groeit ook veel in Spanje.

(Silene polyphylla) 8. Achtste wilde Lychnis heeft dunne stelen, doch in meer andere verdeeld van een dertig cm of meer hoog waar uit elk knoopje twee of drie bladeren spruiten en soms ook meer, smaller dan die van de andere geslachten en van kleur groen uit het witte en bijna grauw. Op de top van de steeltjes komen de bloemen voort die van vijf bladeren gemaakt zijn en twee scherpe puntjes hebben, van binnen wit en van buiten wat purperkleurig die eer ze heel vergaan zichzelf ineen trekken en omkronkelen, de huisjes zijn zeer hard, kort en rondachtig en met klein askleurig rond zaad dat op het zaad van colle of wilde heul lijkt. De wortel is wit en tamelijk dik en in vele anderen verdeeld die het volgende jaar plag te vergaan, deze is in het Latijn Lychnis silvestris octava genoemd en in Hongarije vad zek fiu of wilde anjer zo ze alle soorten van wilde Lychnis plegen te noemen. Deze soort is wat zuurachtig van smaak daar alle andere wat bitterachtig in de mond zijn. Ze groeit in Hongarije en ook in Oostenrijk, zelfs in het hertogdom van Luxemburg. Deze lijkt zeer op diegene die Lobel wit behen van Salamanca noemt.

(Silene nutans) 9. Negende wilde Lychnis, in ’t Latijn Lychnis silvestris nona, groeit overvloedig op de sneeuwbergen van Stiermark. Ze heeft vele bladeren uit de wortel van een vinger lang die geleidelijk aan breder worden en vooraan scherp of spits, groen en wat harig en zeer dichtbij de bladeren van de gewone jenettekens komen met witte bloemen, maar nochtans veel smaller en zuurachtig van smaak, daartussen komen stelen van omtrent een vijf en veertig cm hoog en uit elk knoopje komen twee bladeren die op een breedachtig steeltje groeien die korter dan de andere zijn en aan de top van de stelen noch veel kleiner en spits. De takjes die op het hoogste van de middensteel groeien dragen gewoonlijk drie of meer bloemen die van vijf blaadjes gemaakt zijn die elk in tweeën gedeeld zijn tot het midden van de bloem toe en bij het midden van de bloem twee scherpe aanhangsels hebben die wit van kleur zijn met vijf draadjes in het midden. Deze bloemen krimpen ook ineen als ze beginnen te vergaan en daarna volgen dikachtige spitse huisjes of blaasjes vol klein hard askleurig zaad. De wortel is vezelachtig en blijft vele jaren over en die zichzelf zeer gemakkelijk vermenigvuldigt.

(Silene alpestris) 10. Tiende wilde Lychnis die in Oostenrijk en ook in Stiermark voortkomt en in het Latijn Lychnis silvestris decima genoemd is die met haar tere takjes langs de aarde verspreid liggen en soms bij de knietjes of knoopjes kleine worteltjes of vezels krijgt welke stelen zichzelf daarna wederom oprichten en omtrent een tien cm hoog worden die zeer dun zijn en geknoopt en in elk knoopje twee bladeren krijgen die recht tegenover elkaar staan, langwerpig, smal en van voren bot, groen en met een uitpuilende rug, dat is met een uitstekende rib in het midden verdeelt. Op het hoogste van de stelen en aan de zijden groeien zeer mooie bloemen, wit en van vijf gesnipperde blaadjes gemaakt en zonder reuk waarna stompe huisjes volgen geladen met klein zwartachtig plat zaad. De wortel is vezelachtig en wordt zeer gemakkelijk verplant. Het zaad van dit kruid (ook de bloemen) wijst genoeg uit dat men het zeer goed voor een soort van Flos Armerius of keikens mag rekenen.

Verandering. Men vindt het soms veel kleiner en smaller van bladeren en ook kleinere bloemen, anderszins het voorgaande in alles gelijk.

Verandering van Lychnis silvestris flore lacteo, dat is wilde Christusogen met melkwitte bloemen die in Vlaanderen op vele plaatsen in het wild groeien en van Petrus Hondius aangetekend zijn. Ten eersten, de knoppen daar de bloemen uitspruiten zijn in sommige soorten lang, dun en minder ingeduwd en in sommige andere zijn ze zeer dik en opgeblazen, zelfs eer de bloemen voortkomen. Ten tweeden, in sommige zijn de vijf bloembladeren van het opperste tot de midden toe met een snede gedeeld en voorts heel, in sommige ziet men er ter zijde noch ettelijke snippels van die tandvormig geschaard zijn, weinig of veel, dan de mooiste zijn wiens bladeren aan beide zijden in drie of vier snippels verdeeld zijn. Deze zo gesnipperde bloemen zijn gewoonlijk van binnen met ijzerpoeder bestrooid wat in de andere ook soms gebeurt. Voorts zijn de gesnipperde bloemen ook gewoonlijk kleiner dan de andere. Ten derden, de draadjes zijn in sommige bloemen heel weinig en meestal vijf en zelden zes in het getal en soms heel lang die ver uitkijken, soms korter en niet ver boven de bloem uitstaan. Zowel de lange als de korte zijn dik, stevig, gespikkeld en zonder noppen en komen uit de top van de inwendige vormen van de zaadhuisjes. Soms zijn de draden wel eens zoveel in het getal die noch dieper beginnen en zichzelf nauwelijks uit de bloem verheffen en veel dunner dan de voorgaande en meestal met kleine geelachtige nopjes begaafd. Zulke draden ziet men gewoonlijk aan de bloemen die zeer gesnipperd zijn en soms ook aan de ongesnipperde, maar nochtans niet zo vaak.

(Silene gallica var. anglica)

Engelse zee Christusogen, zegt Lobel, is een kruidje dat van de wortel af zeer veel dikke bladeren heeft, kleiner en smaller dan die van de zeepostelein. Ook heeft het vele gebogen stelen die langs de aarde liggen en een zeventig cm lang met in het opperste er van komt een wit huisje dat van het Ocymastrum of Christusogen gelijk waarin zeer aardige witte bloempjes voortkomen die van het Ocymastrum vrij gelijk en hebben binnen zwarte draadjes. Het zaad groeit in de hauwtjes of blaadjes en is bruin die van de Christusogen of Ocymastrum gelijk. Dit kruid heeft een zoute smaak, nochtans niet onlieflijk en is mals om eten. Het groeit tussen de keien en zeekolen daar de baren van de zee tegenaan slaan. Het bloeit in juni, juli en augustus, ja ook september. Dezelfde Lobel beschrijft ook sommige soorten van wilde Christusogen, maar die zijn tevoren alle uit Clusius beschreven. (Silene conica?)

De witte Engelse wilde Christusogen zijn deze gewone jenettekens met dubbele bloemen daar Dodonaeus van vermaant en in het Frans bourbonnoise die in het Engels doble rose campion heten.

De dubbele rode wilde Christusogen worden van Lobel ook in het Nederduits dubbele rode materfionen genoemd en in het Latijn Lychnis agrestis multiflora.

Voorts zijn al deze wilde Christusogen in het Engels wilde campion en in het Hoogduits Widerstosz genoemd.

Welriekende wilde Christusogen die van sommige voor de Hesperis Theophrasti gehouden wordt doet ‘s nachts een zeer welriekende bloem open die van kleur wit is en naar het rood trekt. Het kelkje van de bloemen is met veel taai sap bezet waaraan de vliegen en muggen vast blijven zonder voort te mogen gaan of weg vliegen zoals men ziet gebeuren aan de stelen van dat gewas wat Muscipula genoemd wordt. Sommige noemen ze Ocymoïdes noctiflorum.

Kracht en werking.

Alle soorten van wilde Lychnis zouden wel dezelfde krachten toegeschreven mogen worden die de gewone jenettekens hebben omdat ze meestal bitterachtig van smaak zijn als de jenettekens, dan nochtans sommige (als de achtste en negende van Clusius beschreven) zijn eerder zuurachtig dan bitter van smaak zodat ze van krachten met de andere niet goed overeen schijnen te komen.

Het zaad van al deze wilde Christusogen wordt voor droog en warm gehouden tot in de derde graad.

HET XIV. CAPITEL.

Van de Christus-ooghen oft Tamme Lychnis.

Ghedaente.

De Tamme Lychnis, diemen hier te lande Christus-ooghen pleegh te noemen, heeft langhworpighe bladeren, omtrent eenen duym breedt, oft een weynighskens breeder, sacht, wolachtigh ende grijs, wel kleynder dan de bladeren van Wolle-cruydt, maer bovendien oock witter ende wolachtigher dan die: de steelen zijn omtrent anderhalven voet hoogh, rond, gheknoopt, oock grijs ende met dichte wolachtigheyt bedeckt, in vele andere korte sijd-tacken gedeylt; de welcke elck bijsonder op haer hooghste oft ’t sop een bloeme dragen uyt haer huysken uytstekende, fraey in ’t aenschouwen, maer sonder reuck, grooter dan de Damast-bloemen zijn, van verwen rood ende bijnae als een vlamme blinckende, somtijdts, maer selden, wit oft bleeck-roodt, ghemeynlijck van vijf bladerkens, seer selden ses, by een gemaeckt oft vergadert: noyt en krijgen sy meer bladerkens dan ses, wel verstaende die enckel zijn, ende niet dobbel en worden door oeffeninge oft konste: want het ghebeurt in dese bloemen, ’t welck in vele meer andere hofbloemen gesien wordt, dat sy somtijts haer bladeren vermenighvuldighen, ende gantsch dobbel worden door neerstigheyt ende groote sorghvuldigheyt van de hovenieren ende Cruyt-beminners. Voorts soo puylen uyt ’t middel van dese bloemen ettelijcke scherp stekende puntkens als langhe dorenkens. De wortelen zijn dun.

Plaetse.

Dese bloemen worden in de hoven ghesaeyt ende onderhouden: ende zijn door gantsch Italien, Duytschlandt, Vranckrijck ende Nederlandt ghemeyn ende bekent ghenoegh; dan, soo Matthiolus verhaelt, sy wassen by Anagni in Italien van selfs in ’t wilt.

Tijdt.

De Christus-ooghen bloeyen al dese dry Somersche maenden door; te weten in Braeckmaendt, Hoymaendt ende Oogstmaendt.

Naem.

De Nederduytschen hebben dese bloemen den naem van Christus-ooghen ghegheven; de Hooghduytschen Frauwen roszlin, Marien roszlin, Marghen roszlin ende Himmels roszlin; de Fransoysen Oeillets, ende Oeillets Dieu; de Italiaenen ende Spaegnieaerts Lychnide: wy hebbense Lychnis coronaria in ’t Latijn ghenoemt, hoe wel dat sy by sommighe bekent zijn met den naem Dominarum rosa, Mariana rosa, Caeli rosa, ende Caeli flos, ende Oculus Christi. Dat wijse Lychnis coronaria, oft Lychnis sativa, dat is Tamme Lychnis, oft Lychnis die tot de kranssen dient, ghenoemt hebben, komt by, door dien dat sy met de Lychnis stephanomatice van Dioscorides ghenoeghsaem schijnen over een te komen. Theodorus Gaza heeft dat woordt Lygnis (oft Lychnis) Lucernula op ’t Latijnsch vertaelt, al ofmen Keerksken oft Lichterken seyde. Dit selve cruydt schijnt te wesen de Lychnitis oft Lygnitis, een mede-soorte van Wolle-cruydt, die oock Thryallis gheheeten wordt: want het heeft sachte, ruyghe oft wolachtighe bladeren, bequaem om daer lemmetten oft koordekens af te maken, diemen in de lampen oft keersen pleegh te doen, om te branden ende te lichten, sulcks als Dioscorides seydt de bladeren van sijne Lychnitis te wesen. Voorts soo heeft het oock ghemeynlijck roode bloemen, als is de bloemen van de Thryallis, die van Nicander in sijn boeck Theriaca met roode bloemen beschreven is: alwaer hy in een veers oft ghedicht de Lychnis ende de Thryallis t’samen noemt: maer men moet met de Lychnis aldaer verstaen de Wilde soorte van Lychnis, oft Jenettekens; ende met de Thryallis dese Tamme Lychnis oft Christus-ooghen, die wy hier nu beschrijven; ghelijck ons oock wel gheleert ende vermaent wordt van den oversetter oft uyt-leggher van Nicander: ’t welck ick daerom schrijve, op dat niemandt bedroghen en worde, meynende dat de Christus-oogen oft onse Lychnis coronaria van de Thryallis verscheyden zijn.

Conradus Gesnerus is van ghevoelen, dat dit cruydt [255] Iovis flos in ’t Latijn, ende Dios anthos in ’t Griecks, dat is Bloeme van Jupiter, genoemt pleegh te wesen: maer Theophrastus stelt een onderschil tusschen de Lychnis ende den Iovis Flos, seggende aldus in sijn sevenste boeck: Onder de Somer-bloemen zijn de Lychnis ende Dios anthos, ende ander dierghelijcke. Van gelijcken doet Plinius oock in ‘t 11.capitel van sijn 21.boeck, wanneer hy de selfde woorden van Theophrastus verhaelenden, aldus schrijft: Hier na volgen de Somer-bloemen Lychnis ende Iovis Flos, ende meer ander. Voorts soo moetmen weten uyt het voorseyde 6.boeck van Theophrastus, dat Dios anthos oft Iovis Flos, een bloeme is, die in de Somersche maenden bloeyt, dienende tot de kranssen oft tuylkens sonder reuck, wiens wortelen houtachtigh zijn.

Sommighe houden voor seker, dat de Lychnis, oft dit cruyt daer wy nu af spreken, anders niet en is dan de Rosa Graeca van Plinius; de welcke, soo hy schrijft, nergens en pleegh te wassen dan in vochten gront, en nimmermeer in sijn bloeme meer bladeren en heeft dan vijf, van grootte de Violetten ghelijckende, gantsch gheenen reuck hebbende. Noch soo vindtmen veel meer andere naemen van dit selve ghewas, de welcke nochtans onder de valsche ende bastaert-naemen gestelt zijn; te weten Athanatos, als bynae onsterffelijck wesende, door dien dat dese bloemen seer langen tijt haer schoonheyt behouden, sonder te vergaen oft te verflenschen; ende oock Acylonion (oft Acydonion) ende Ballarion, oft anders Bellaria, anders ooch Geranopodion, dat is in ’t Latijn Gruis pes, in ’t Neerduytsch Craenen-voet; ende Corymbion noemt, seggende dat het de oogen quaet ende schadelijck is; door dien dat het onder ander krans-cruyden gestelt, in de kranssen oft tuylkens, met sijn vlammige blickinghe oft verwe, het ghesicht schijnt te verblijsteren oft te verduysteren. Voorts soo wordt het oock Taurion geheeten: dan het is nochtans seer verscheyden van dat vergiftigh ende venijnigh cruyt, ’t welck gemeynlijck Taura oft Tora pleegh te heeten, waer van wy onder de vergiftighe oft hinderlijcke cruyden sullen handelen. Dese selve Christus-ooghen worden, behalven alle dees voorseyde naemen, oock Sceptron ende Maloïon gheheeten op ’t Griecksch, op ’t Latijn Genicularis.

Aerd.

Van krachten is het saet van Christus-ooghen (nae het segghen van Galenus) heet, bijnae tot de tweede hooghte oft graed, ende droogh bijnae in den selven graed.

Kracht ende Werckinghe.

Het saet van Christus-ooghen met wijn ghedroncken, gheneest de ghene die van de Scorpioenen ghesteken oft ghequetst zijn, soo Dioscorides ons leert.

BIIVOEGHSEL.

Dese schoone bloemen zijn soo wel by de ouders als in onse tijden in grooter weerden ghehouden gheweest, die om haer schoonheydt ende fraeye verwe in de tuylkens ende hoeykens ghebruyckt werden. Dan sy zijn by de ouders Lychnides gheheeten gheweest, om de vierighe ende klaer-roode verwe van de bloemen, al ofmen seyde Blinckende ende klaere bloeme. Elcke bloeme komt bijsonder uyt langhachtighe gheribde huyskens, die van de Neghel-bloemen ghelijck, seer schoon blinckende, groot oft gloeyende, soo datse somtijdts ’t ghesichte verblinden, ghelijck eenen Balais oft Robijn.

Als dese bloemen door het langh verplanten ende onderhouden seer veel ende dobbel bloemen ghedraghen hebben, dan ghebeurt het dat sy daer naer gheen saet en geven, midts dat de kracht ende ‘tvoetsel verteert is tot meerderinghe van de bloeme, ghelijckmen oock sien magh in de Violette. Van de selfde nature zijn de ghene die somtijdts in ’t velt van selfs groeyen, oft in de hoven niet gheoeffent en worden, behalven datse witte bloemen hebben, die kleynder ende min in ’t ghetal zijn, ende oock saet krijghen.

Nae dat de bloemen afghevallen zijn, soo wast in de huyskens een rondt langh bolleken, daer in dat saet leydt, ’t welck bruyn is.

Naem.

Men noemt dese bloeme Caelestis rosula in ’t Latijn, ende oock Iesus-Ooghen in ’t Neerduytsch; in ’t Enghelsch Rose Campion; in ’t Italiaensch Lychnide coronaria.

Kracht ende Werckinghe.

Het saet van Christus-ooghen, de swaerte van twee draghmen inghedroncken, iaeght alle gallachtighe vochtigheydt uyt den lijve.

De bladeren van Christus-ooghen van buyten op-gheleydt, genesen de oude sweeringhen ende quetsuren van de dermen ende voeten: ’t selve doet oock het water ’t welck van dit heel ghewas ghedistilleert wordt.

HET XIV. KAPITTEL.

Van de Christusogen of tamme Lychnis. (Silene coronaria)

Gedaante.

De tamme Lychnis die men hier te lande Christusogen plag te noemen heeft langwerpige bladeren omtrent een duim breed of wat breder, zacht, wolachtig en grijs en wel kleiner dan de bladeren van wolkruid, maar bovendien ook witter en wolliger dan die, de stelen zijn omtrent vijf en veertig cm hoog, rond, geknoopt en ook grijs en met dichte wolligheid bedekt en in vele andere korte zijtakken gedeeld waarvan elk apart op zijn hoogste of top een bloem draagt die uit zijn huisje steekt, fraai in het aanschouwen, maar zonder reuk en groter dan de damastbloemen zijn, van kleur rood en blinken bijna als een vlam en zijn soms, maar zelden, wit of bleekrood en gewoonlijk van vijf blaadjes en zeer zelden zes bijeen gemaakt of verzameld, nooit krijgen ze meer blaadjes dan zes, wel verstaande die enkel zijn en niet dubbel worden door teelt of kunst want het gebeurt in deze bloemen wat in vele meer andere hofbloemen gezien wordt dat ze soms hun bladeren vermenigvuldigen en gans dubbel worden door vlijtigheid en grote zorgvuldigheid van de hovenieren en kruidbeminnaars. Voorts zo puilen uit het midden van deze bloemen ettelijke scherp stekende puntjes uit als lange dorentjes. De wortels zijn dun.

Plaats.

Deze bloemen worden in de hoven gezaaid en onderhouden en zijn door gans Italië, Duitsland, Frankrijk en Nederland gewoon en bekend genoeg, dan, zo Matthiolus verhaalt, groeien ze bij Anagni in Italië vanzelf in het wild.

Tijd.

Christusogen bloeien al deze drie zomerse maanden door, te weten in juni, juli en augustus.

Naam.

De Neder-Duitsers hebben deze bloemen de naam van Christus-ooghen gegeven, de Hoogduitsen Frauwen roszlin, Marien roszlin, Marghen roszlin en Himmels roszlin; de Fransen oeillets en oeillets Dieu, de Italianen en Spanjaards lychnide, wij hebben ze Lychnis coronaria in het Latijn genoemd, hoewel dat het bij sommige met de naam Dominarum rosa, Mariana rosa, Caeli rosa en Caeli flos en Oculus Christi bekend is. Dat wij het Lychnis coronaria of Lychnis sativa, dat is tamme Lychnis of Lychnis die tot de kransen dient, genoemd hebben komt omdat ze met de Lychnis stephanomatice van Dioscorides voldoende schijnen overeen te komen. Theodorus Gaza heeft dat woord Lygnis (of Lychnis) op het Latijns als Lucernula vertaald als of men kaarsjes of lichtjes zei. Dit kruid schijnt de Lychnitis of Lygnitis te wezen, een medesoort van wolkruid die ook Thryallis genoemd wordt want het heeft zachte, ruige of wolachtige bladeren die geschikt zijn om er lonten of koordjes van te maken die men in de lampen of kaarsen plag te doen om te branden en te verlichten zulke als Dioscorides zegt dat de bladeren van zijn Lychnitis zijn. Voorts zo heeft het ook gewoonlijk rode bloemen als de bloemen van de Thryallis zijn die van Nicander in zijn boek Theriaca met rode bloemen beschreven is waar hij in een vers of gedicht de Lychnis en de Thryallis tezamen noemt, maar men moet met de Lychnis daar de wilde soort van Lychnis verstaan of jenettekens en met de Thryallis deze tamme Lychnis of Christusogen die we hier nu beschrijven zoals ons ook wel geleerd en vermaand wordt van de overzetter of uitlegger van Nicander wat ik daarom schrijf zodat niemand bedrogen wordt die meent dat de Christusogen of onze Lychnis coronaria verschillen van de Thryallis.

Conradus Gesnerus is van mening dat dit kruid [255] Jovis flos in het Latijn en Dios anthos in het Grieks, dat is bloem van Jupiter, genoemd plag te wezen, maar Theophrastus stelt een verschil tussen de Lychnis en de Jovis Flos en zegt aldus in zijn zevende boek: ‘onder de zomerbloemen zijn de Lychnis en Dios anthos en ander diergelijke. Hetzelfde doet Plinius ook in het 11^de kapittel van zijn 21^ste boek wanneer hij dezelfde woorden van Theophrastus verhaalt en aldus schrijft: ‘hierna volgen de zomerbloemen Lychnis en Jovis Flos en meer ander. Voorts zo moet men weten uit het voorzegde 6^de boek van Theophrastus dat Dios anthos of Jovis Flos een bloem is die in de zomerse maanden bloeit en tot de kransen of tuiltjes dient zonder reuk wiens wortels houtachtig zijn.

Sommige houden voor zeker dat de Lychnis of dit kruid waarvan we spreken niets anders is dan de Rosa Graeca van Plinius die zo hij schrijft nergens plag te groeien dan in vochtige grond en nimmermeer in zijn bloem meer bladeren heeft dan vijf en van grootte op de violen lijken en gans geen reuk hebben. Noch zo vindt men veel meer andere namen van ditzelfde gewas die nochtans onder de valse en bastaardnamen gesteld zijn, te weten Athanatos wat bijna onsterflijk is doordat deze bloemen zeer lange tijd hun schoonheid behouden zonder te vergaan of te verflensen en ook Acylonion (of Acydonion) en Ballarion of anders Bellaria, anders ook Geranopodion, dat is in het Latijn Gruis pes en in het Nederduits craenen-voet en Corymbion en zegt dat het voor de ogen kwaad en schadelijk is doordat het onder andere kranskruiden gesteld is in kransen of tuiltjes met zijn vlammende blikkering of kleur het gezicht schijnt te verblikkeren of te verduisteren. Voorts zo wordt het ook Taurion genoemd, dan het verschilt nochtans zeer van dat vergiftig en venijnig kruid wat gewoonlijk Taura of Tora plag te heten waarvan we onder de vergiftige of hinderlijke kruiden zullen handelen. Deze Christusogen worden behalve al deze voorzegde namen ook Sceptron en Maloïon op het Grieks en op het Latijn Genicularis genoemd.

Aard.

Van krachten is het zaad van Christusogen (naar het zeggen van Galenus) heet tot bijna tot de tweede hoogte of graad en droog bijna in dezelfde graad.

Kracht en werking.

Het zaad van Christusogen met wijn gedronken geneest diegene die van de schorpioenen gestoken of gekwetst zijn, zo Dioscorides ons leert.

BIJVOEGING.

Deze mooie bloemen zijn zowel bij de ouders als in onze tijden in grote waarde gehouden geweest die om haar schoonheid en fraaie kleur in de tuiltjes en hoedjes gebruikt werden. Dan ze zijn bij de ouders Lychnides genoemd geweest vanwege de vurige en helderrode kleur van de bloemen als of men blinkende en heldere bloem zei. Elke bloem komt apart uit langachtige geribde huisjes die van de nagelbloemen gelijk en blinken zeer mooi, groot of gloeiend zodat ze soms het gezicht verblinden gelijk een balais of robijn.

Als deze bloemen door het lang verplanten en onderhouden zeer veel en dubbele bloemen gedragen hebben dan gebeurt het dat ze daarna geen zaad geven omdat de kracht en het voedsel verteerd is tot vermeerdering van de bloemen zoals men ook zien mag in de viool. Van dezelfde natuur zijn diegene die soms in het veld vanzelf groeien of niet in de hoven geteeld worden, behalve dat ze witte bloemen hebben die kleiner en minder in het getal zijn en ook zaad krijgen.

Nadat de bloemen afgevallen zijn zo groeit in de huisjes een rond lang bolletje waarin het zaad ligt dat bruin is.

Naam.

Men noemt deze bloem Caelestis rosula in het Latijn en ook Jesus-ooghen in het Nederduits, in het Engels rose campion en in het Italiaans lychnide coronaria.

Kracht en werking.

Het zaad van Christusogen de zwaarte van twee drachmen gedronken jaagt alle galachtige vochtigheid uit het lijf.

De bladeren van Christusogen van buiten opgelegd genezen de oude zweren en kwetsuren van de darmen en voeten, hetzelfde doet ook het water wat van dit geheel gewas gedistilleerd wordt.

HET XVI. CAPITEL.

Van Wit Beën oft Polemonium.

Gheslachten.

Onder de gheslachten van Jenettekens oft Wilde Christus-ooghen soudemen oock seer wel moghen rekenen dat gewas, ’t welck van sommige nieuwe Cruyd-beschrijvers Beën album ghenoemt wordt, van andere Polemonium.

Ghedaente.

Dit cruydt heeft seer vele dunne, ronde knoopachtighe steelkens: uyt elck lit van de welcke komen altijt twee teghen den anderen staende langhachtige en breedachtige spitsche effen oft kaele blaederen voort, die van Weggras oft Duysen-knoop Manneken bijnae gelijck, uyt den witten groen van verwen: op ’t opperste van de steelkens wassen witachtighe bloemkens, vele by een als een trosken versamelt, allegader nederwaerts hanghende; ende elck bloemkens komt uyt een langhworpigh kelcksken oft huysken ghesproten, ’t welck met een dun ende sacht velleken bedeckt is: daer in light swartachtigh saet, nae dat de bloeme vergaen is. De wortel is wit, tamelijcken langh, maer dun.

Plaetse.

Het wordt op vele plaetsen van Duytschlant, Behemen ende Vranckrijck gevonden; ende groeyet (258] dickwijls op lochte groene heuvelkens ende dierghelijcke ghewesten.

Tijdt.

Dit cruydt bloeyt in den Somer, dat is van Braeckmaendt af tot in de Ooghstmaendt.

Naemen.

Men noemt dit ghewas in ’t Latijn Beën album, in onse tael, Wit Beën, die toenaem album, dat is wit, is daer by ghevoeght, op datmen ’t onderkennen soude van Rood Beën, dat ghemeynlijck Valeriana rubra oft Roode Valeriaen ghenoemt pleegh te wesen, als wy in ons elfste Boeck sullen bethoonen. Nochtans is geen van beyden het recht Beën van de Arabers: de sommige noemen dit cruydt oock Papaver spumeum, daer het nochtans met den Heul geene gelijckenisse en heeft: andere heeten ’t Herba Tunica; de Spaegniaerts Sassesica. Dan de Herba Tunica, nae het segghen van Bernardus Gordonius, is ’t ghene dat Dioscorides Polemonium noemt: ende voorwaer dit Beën, daer wy nu af spreken, en komt niet qualijck over een met het Polemonium van Dioscorides: want het heeft dunne teere steelkens, bladeren als die van de Ruyte met ghedaente van Hypericon oft Sint Jans-cruydt, bloemen als uyt sommige troskens nederwaerts hanghende, swart saet, een langhachtighe witte wortel, sulcks als het Polemonium van Dioscorides beschreven wordt: wiens beschrijvinge aldus luydt: Het Polemonium, seght hy, heeft dunne spitsche steelkens, bladeren wat grooter dan die van de Ruyte, op ’t sop sommighe ronde kopkens oft troskens als bezien, corymbi gheheeten: waer in swart saet steeckt: de wortel is omtrent anderhalven voet langh, ende wit, die van Struthium ghelijck: tot welcke beschrijvinghe in de Griecksche boecken sommighe woorden by ghevoeght zijn, te weten, dat de bladeren langer zijn dan die van de Ruyte, komende seer nae by die van het Lidtgras oft Polygonon: welcke woorden onnoodigh zijn, ende moeten uytghedaen worden; ghemerckt dat sy in de fragmenta oft Overghebleven schriften van Cratevas niet en worden ghevonden, ende by Plinius in het 6.cap.van sijn 21.boeck niet en staen: ende die andere woorden, te weten datse de bladeren van Calamente gelijcken, die daer oock by staen, moeten uytghedaen zijn, als tot de beschrijvinghe van een andere Polemonium behoorende: want daer is noch een ander ghewas, dat Polemonium heet, ende den toenaem Polemonium Absyrti voert, om dat het van Absyrtus in het boeck van de Ghebrecken der Peerden met korte woorden beschreven is: ’t welck de Grootste Calamente met breeder bladeren seer ghelijckt, maer witter ende grijser is dan dat, bitterder, ende swaerder van reuck, ende wast in vochte waterachtighe weyen oft beemden. Maer dat Polemonium is seer verscheyden van ons Polemonium van Dioscorides, daer wy nu af spreken.

Voorts, soo wordt dit Polemonium in ’t Griecks Polemonion gheheeten; ende van sommige Philetaerion, in Cappadocien Chiliodynamis, de Latijnschen hebben ’t oock Philetaerium ende Chiliodynamis ghenoemt.

Aerd.

In dien dit Beën dat wy nu beschrijven, het oprecht Polemonium van Dioscorides is, soo is ‘t, nae het seggen van Galenus, dun ende fijn van deelen, ende heeft een verdrooghende kracht.

Kracht ende Werckinghe.

De wortel van Polemonium, soo Dioscorides schrijft, met wijn ghedroncken, is goet teghen alle beten ende steken van verghiftighe ghedierten, ende teghen het roodmelisoen.

De selve wortel met water ghedroncken doet ghemackelijck pissen, ende is goet teghen de druppelpisse, ende versoet de pijne ende weedom van de heupen ende alle flercijn.

Als van dese wortel de swaerte van een draghme oft vierendeel loots met azijn oft edick inghenomen wordt, soo gheneest sy de herdigheydt ende verstoptheydt van de milten, ende is goet den miltsuchtighen ghebruyckt.

Men bint de selve wortel oock op de leden die van den Scorpioen ghequetst oft ghesteken zijn; ende men vindt daer seer groote baete by.

Teghen den tandt-sweer wordt de selve wortel gheknauwt, ende in den mondt ghehouden: waer door de pijne seer versoet wordt.

Selfs soo wordt gelooft, dat den ghenen die dese wortel over hem draeght, oft in de handt heeft, van de Scorpioenen niet ghesteken en sal worden: ende al wierdt hy daer van ghesteken, dien steeck en soude hem gheensins schadelijck oft hinderlijck wesen.

Alle dese voorseyde krachten worden het Polemonium toe geschreven: het welck, in dien met onse Beën over een komt, ghelijck wy verhopen, soo maghmen dat in alle die voorseyde ghebreken voor het Polemonium gebruycken.

BIIVOEGHSEL.

Dese twee naemen van cruyden, te weten Polemonium ende Behen, hebben de ondersoeckers der cruyden groote moeyte ende hooftsweer aen ghedaen: sulcks, dat sy vele verscheyden cruyden met die naemen gheheeten ende beschreven hebben, die hier te lange zijn om te verhalen: dan ghemerckt dat dese soorte van Dodoneus beschreven met de Wilde Christus-ooghen over een komt, sullen wy hier noch ettelijcke gheslachten van Wilde Christus-ooghen beschrijven: sommighe van de welcke oock ghelijckenisse met het Behen ende Polemonium hebben. Aengaende de soorte daer Dodoneus af spreeckt, dese wordt hier te landen van sommighe Duysentkracht gheheeten.

Tweede Behen, van Plateau in ’t Latijn Behen alterum gheheeten, ende van Clusius beschreven, is oock een mede-soorte van Wilde Lychnis.

Flos Cuculi, in ’t Nederlandts Crayen-bloemkens, die van sommighe gheleerde voor de Odontitis van Plinius ghehouden zijn, wordt van Clusius mede ghereeckent onder de Wilde Lychnides. Maer alsoo Dodoneus daer eene vijfde soorte van Tuylkens oft Keykens af maeckt, soo sullen sy aldaer breeder beschreven worden.

Melandryum van Plinius, nae de meyninghe van Lobel ende sommighe andere, is dese soorte van Polemonium die hier van Dodoneus beschreven is: ende is van Lobel Wit Behen van Montpelliers geheeten, in ’t Latijn Spumeum papaver, om de schuymachtighe besproeyinge die dickwijls witachtigh light in de holligheydt tusschen de bladers ende knoopkens: het heet oock Ocymastrum alterum, in ’t Latijn Behen album Monspelliensium.

Melandryum van Plinius, nae de meyninghe van Clusius, is de soorte van Wilde Lychnis die een witte welrieckende bloeme heeft, ende somtijdts met dobbele bloemen ghevonden wordt; ende is misschien een mede-soorte van de Welrieckende Christus-ooghen die wy voren beschreven hebben; ’t welck tweederhande is van gheslachten: het eene wast op berghachtighe plaetsen, schiet hooger op, ende heeft dicker steelen: de welcke midtsgaders haer wijdt huyskens oft blaeskens die rondsomme de bloeme wassen, uyt den groenen purpurachtigh ende by nae witachtighe bloemen: ende is by nae heel Duytschlandt door ghemeyn. (259].

Wilde Lychnis van Fabius Columna is een schoone witte vijfbladighe bloeme, met vijf geele draeyen, ende is van hem Ocymoïdes Lychnitis gheheeten, om dat sy bladeren heeft den Basilicon eenighsins ghelijckende: grijs, hayrigh als die van Christus-ooghen; van welcke de onderste kleynder zijn dan die midden aen de steelen wassen: altijdt twee teghen een: de wortelen kruypen. De Italiaenen noemense Herba Lattaria.

Wilde altijdt-groene Christus-ooghen in ’t Latijn Lychnis silvestris semper virens gheheeten oft Ocymoïdes semper virens, is een fraey ghewas, uyt Italien ghesonden, met naeme van Ocymoïdes arboreum semper virens, om dat het een boomachtigh oft heesterachtigh ghewas is. Dese soorte heeft vele tacken, omtrent een palme langh, dickachtigh, ende houtachtigh, maer nochtans onsterck ende broos: de bladeren en zijn niet grooter dan die van de Maeghdelieven, altijt twee teghen malkanderen over staende, van onder spitsch, seer groen ende blinckende: uyt ’t sop van sommighe van dese tacken wassen andere sijd-tackskens, teer, gheknoopt, aen elck knoopken met twee smaller bladerkens beset: ende op haer ‘tsop in sommighe wiecken verdeylt: de bloemen zijn in vette vellachtighe huyskens besloten, van vijf in tweeen gedeylde bladerkens ghemaeckt, bijnae lijfverwigh: uyt ’t midden van de welcke dry smalle kromme draeykens spruyten. De wortel is wit, niet seer geveselt, ettelijcke iaeren overblijvende. Sy bloeyt in Braeckmaendt.

Andere soorten van Wilde Lychnis. Den selven Clusius beschrijft noch andere soorten van Wilde Christus-ooghen: onder de welcke dese dry hem van saet zijn ghekomen.

1. De eerste heeft eenen steel omtrent anderhalve voet hoogh, oft hoogher, uyt elck knoopken twee langhworpighe bladeren voortbrenghende, die voren aen spitsch zijn: uyt de sijden van de welcke voortkomen dunne tacksken met eenige taeye vochtigheydt, als oock den uytersten steel, beset, ghelijck in meest alle de soorten van Wilde Lychnis ghesien wordt, draghende dunne langhachtighe gestreepte huyskens; uyt de welcke schoone bloemkens spruyten, heel sneeuwit, van vijf bladerkens ghemaeckt, die van ’t bovenste rondt ‘tsop in de langhde ghesneden zijn, waer in thien witte dunne draeykens zijn, van de welcke de vijf, wanneer de bloeme open gaet, terstondt gesien worden, ende witachtighe nopkens draghen, de ander vijf verthoonen haer eerst wanneer de bloeme haer beghint in een te trecken, als klaeuwen van eenen voghel: daer nae volghen harde bollekens, met saet, dat van de andere soorten van Wilde Lychnis ghelijck. De wortel is in veelen ghedeylt, uyt de welcke sommighe purpurachtighe tackskens spruyten, draghende bladeren die met eenighe korte wolachtigheyt bedeckt zijnde altijt twee tegen den anderen wassen. Dese tackskens worden lichtelijck verplant. Het saet van dit cruydt was uyt Italien gesonden; ende het cruyt was Muscipula gheheeten. Dese soorte blijft vele iaeren over, als oock de naevolghende.

2. De andere heeft eenen korteren steel, rondt, met vele knoopen, uyt den groenen purpur: uyt elck knoopken oock twee bladeren ghevende, die wat grooter zijn dan die van de voorgaende soorte, oock hayrigh oft wolachtigh; uyt de sijde van de welcke komen sommighe tackskens, oock met taeye vochtigheyt klam, als oock is den uytersten steel, aen de welcke de mugghen ende vlieghen blijven steken al oft het lijm waer: daerom magh dese soorte oock Muscipula heeten. Wt de wortel neffens de sijden van den steel spruyten oock andere ranghskens met vele bladeren bewassen: welke ranghskens heel purpurverwigh zijn, ende seer wel voortgheset ende gheplant moghen worden. Op ’t sop van de steelen, ende op ’t uyterste van de tackskens, die seer purpurverwigh zijn, komen ghestreepte huyskens voort, uyt den swarten purpurachtigh van verwen: waer uyt de bloemkens komen gesproten, van vijf in ’t midden seer ghesneden smalle bladerkens ghemaeckt, van buyten swart oft roodachtigh purpur, van binnen wit, met vijf langhe draeykens die op ’t uyterste dickachtigh ende purpur zijn; ende met noch vijf andere korter draeykens, die witte nopkens voor aen hebben. Dese bloemen verflenschende, worden oock in een ghetrocken, min noch meer dan de andere: daer nae volghen oock huyskens die van de voorgaende ghelijck, vol van dierghelijck saet.

3. De derde blijft selden langher dan een iaer over, ende gheeft uyt eene dunne wortel sommighe dunne gheknoopte, wat wolachtighe steelkens, uyt elck knoopken altijdt twee teghen den anderen staende wolachtighe bladeren hebbende: op ’t sop van de tackskens komen met beurten tusschen de bladeren wat opgheblasen oft wat gheswollen huyskens, gestreept, ende hayrigh: uyt de welcke spruyten bloemkens die uyt den witten purpurachtigh zijn, oft lijverwigh, van vijf bladerkens ghemaeckt, met kleyne draeykens.

Wilde Lychnis met breede bladeren, van Plateau Lychnis silvestris latifolia gheheeten, heeft gheveselde wortelen, die van de Sleutel-bloemen ghelijck, met tamelijk groote bladeren, die van de Auricula Ursi met geele bloemen niet seer onghelijck, nochtans witter dan die, dichter ende ghelijfvigher, dat is vol saps. Den steel wordt vier oft vijf voeten hoogh, sterck, rond, met taey ende lijmachtigh sap bedauwt, waer aen de vlieghen ende muggen seer licht blijven steken. Op ’t sop van de tackskens wassen seer vele bloemen, als in een kransken vergadert, somtijdts omtrent de hondert by een, nochtans kleyn ghenoegh nae de grootte van dit ghewas, van vijf in tweeen ghedeylde oft ghekloven bladerkens ghemaeckt, uyt den groenen geelachtigh oft rosachtigh van verwen. Josephus de Casa Bona heeft dit ghewas Muscipula Auriculae Ursi facie ghenoemt. Het krijght ghemeynlijck den steel het tweede iaer nae dat het ghesaeyt is gheweest.

Ben van de Arabers is de Balanus myrepsica, te weten een vrucht, maer gheen wortel: ende is elders beschreven. Behen Wit ende Roodt van Serapio behoort by de vreemde niet wel bekende wortelen, die wy hier naemaels met de Indiaensche droghen in ’t kort beschrijven sullen.

Behen met een kleyne bloem, in ’t Latijn Behen flore parvo, is een soorte van Wilde Lychnis, die wy in ’t Bijvoeghsel van Groot Sesamoides beschrijven.

Andere soorten van Wit Behen. Beneffens het voorbeschreven Polemonium van Dodoneus, dat oock het Ben album Monspelliensium is, soo hebben sommighe oock Zedoaria Ben album gheheeten: andere noemde de Gratiola oock alsoo. Dan Wit Behen van Salamanca is een mede-soorte van de achtste Wilde Lychnis.

Polemonium van Montpelliers is een soorte van Claveren, van sommighe Trifolium arborescens gheheeten.

Roodt Behen. Men vindt in dit gantsche Cruydt-boeck verscheyden cruyden die den naem Roodt Behen voeren, die elders elck bijsonderlijck beschreven zijn; midts dat het onseker is, welck het oprecht Roodt Behen soude moghen wesen: hier van sullen wy ettelijcke in ’t kort verhaelen. 1. Roodt Behen van Serapio wordt, midtsgaders het Wit, by de niet wel bekende wortelen ende de Indiaensche droghen beschreven. 2. Roodt Behen van Salamanca is de Eerste Wilde Lychnis van Clusius, ende een soorte van Vliegenet oft Muscipula, van ons in ’t Bijvoeghsel van ’t voorgaende Cap.verhaelt. 3. Roodt Behen van andere is het oprecht oft ghemeyn Vliegenet oft Muscipula. 4. Tripolium van Dodoneus beschreven, wordt voor Roodt Behen ghehouden. 5. Zedoaria wordt oock Ben rubrum gheheeten. 6 Roode Behen van de landtloopers is de wortel van Groot Water-Patigh, die van sommighe landtloopers voor Rooden Behen verkocht wordt, met groot bedrogh. 7. Roodt Behen van Valerius Cordus is dat ghewas ’t welck Lobel Groot Limonium heet. 8. Roodt Behen van de Nederlanders is van Dodoneus by de soorten van Roode Valeriaene beschreven: in ’t Latijn Ben rubrum Belgarum, van andere Ocymastrum Valerianthon oft beter Valeriananthon. 9. Roodt Behen van Matthiolus, is de Bistorta, oft Herts-tonghe, in ’t Latijn Behen rubrum Matthioli gheheeten.

Ocymoïdes oft Ocymastrum van Lobel, ende Herba Tunica van Gordonius, ende de Iacea van Montpelliers, ende het Polygonatum van Tragus, zijn alle mede-soorten van Wit Behen; iae zijn maer eenderhande ghewas, te weten de Wilde Lychnis oft Jenettekens van Dodoneus beschreven. Voor een soorte van de welcke den Italiaenschen Basilicon oock ghehouden wordt, die wy elders beschrijven: als noch meer andere cruyden die den naem Ocymoïdes oft Ocymastrum by sommighe voeren: doch daer beneffens hun eyghen naemen hebben, waer mede sy beter bekent zijn.

Kruypende Ocymoïdes met de bladeren van Weggras, in ’t Latijn Ocymoides repens Polygoni folia gheheeten, heeft dunne, gheknoopte, kruypende, teere ende krom loopende steelkens, die van de Groote Muer ghelijck: uyt elck knoopken groeyen twee bladers by een, die van den Wilden Olijf-boom, Myrtus oft Weggras ghelijck, maer wat breeder. De bloemen wassen in langhworpige huyskens, van verwe die van den Seep-cruyde ghelijck, maer veel kleynder dan die. De wortel is kleyn.’ T ghebruyck van dit cruydt is hedensdaeghs onbekent, seydt Lobel, die dat eerst beschreven heeft, in Italien ende Savoyen veel wassende.

Kracht ende Werckinghe.

Melandryum van Plinius, ’t welck een soorte is van Wilde Christus-ooghen met witte bloemen, (als wy boven uyt Clusius ende Lobel bethoont hebben) gheneest de ghebrecken van de lever. ‘Tsteelken daer van wordt ghestooten ende met ouden wijn inghenomen.

Insghelijcks het cruydt van dit selve Melandrium ghestooten wordt gheleydt op de beten van de vergiftige dieren die in de wijngaerden zijn.

De soorte van Columna beschreven wordt in Italien veel by eyer-koecken ghedaen, om datse soet van smaeck is, met wat Pepers ende Marioleyne, bevindende datse kracht heeft om veel melcks in de borsten te doen komen. Soo datse heet en vocht van aerd i

HET XVI. KAPITTEL.

Van wit beën of Polemonium. (Silene nutans)

Geslachten.

Onder de geslachten van jenettekens of wilde Christusogen zou men ook zeer goed mogen rekenen dat gewas wat van sommige nieuwe kruidbeschrijvers beën album genoemd wordt en van andere Polemonium.

Gedaante.

Dit kruid heeft zeer vele dunne, ronde knoopachtige steeltjes en uit elk lid er van komen altijd twee tegen over de andere staande langachtige en breedachtige spitse effen of kale bladeren voort die vrijwel gelijk zijn als die van weggras of duizendknoop mannetje en zijn uit het witte groen van kleur, op het opperste van de steeltjes groeien witachtige bloempjes die veel bij een als een trosje verzameld zijn en allen nederwaarts hangen en elk bloempje komt uit een langwerpig kelkje of huisje gesproten wat met een dun en zacht velletje bedekt is en daarin ligt zwartachtig zaad nadat de bloem vergaan is. De wortel is wit en tamelijk lang, maar dun.

Plaats.

Het wordt op vele plaatsen van Duitsland, Bohemen en Frankrijk gevonden en groeit (258] dikwijls op luchtige groene heuveltjes en diergelijke gewesten.

Tijd.

Dit kruid bloeit in de zomer, dat is van juni af tot in augustus.

Namen.

Men noemt dit gewas in het Latijn Beën album, in onze taal wit beën met de toenaam album, dat is wit, er bij gevoegd zodat men het onderscheiden zou van rood beën dat gewoonlijk Valeriana rubra of rode valeriaan genoemd plag te worden zoals we in ons elfde boek zullen aantonen. Nochtans is geen van beide het echt beën van de Arabieren, sommige noemen dit kruid ook Papaver spumeum daar het nochtans met de heul geen gelijkenis heeft, andere noemen het Herba Tunica, de Spanjaarden sassesica. Dan de Herba Tunica, naar het zeggen van Bernardus Gordonius, is hetgeen dat Dioscorides Polemonium noemt en voorwaar dit beën, daar we nu van spreken komt niet slecht met het Polemonium van Dioscorides overeen, want het heeft dunne tere steeltjes, bladeren als die van de ruit met gedaante van Hypericum of Sint Janskruid, bloemen als sommige trosjes die nederwaarts hangen, zwart zaad en een langachtige witte wortel zoals het Polemonium van Dioscorides beschreven wordt wiens beschrijving aldus luidt: ‘Het Polemonium, zegt hij, heeft dunne spitse steeltjes, bladeren die wat groter zijn dan die van de ruit met op de top sommige ronde kopjes of trosjes als bessen, corymbi genoemd, waarin zwart zaad steekt, de wortel is omtrent vijf en veertig cm lang en wit die van Struthium gelijk’, met welke beschrijving in de Griekse boeken sommige woorden bijgevoegd zijn, te weten dat de bladeren langer zijn dan die van de ruit en zeer dichtbij komen bij die van het lidgras of Polygonon welke woorden onnodig zijn en er uitgedaan moeten, gemerkt dat ze in de fragmenta of overgebleven schriften van Cratevas niet gevonden worden en bij Plinius in het 6^de kapittel van zijn 21^ste boek niet staan en die andere woorden, te weten dat ze op de bladeren van Calamente lijken die er ook bij staan, moeten er uit gedaan zijn die tot de beschrijving van een andere Polemonium behoren, want er is noch een ander gewas dat Polemonium heet en de toenam Polemonium Absyrti voert omdat het van Absyrtus in het boek van de gebreken van de paarden met korte woorden beschreven is wat op de grootste Calament met brede bladeren zeer lijkt, maar witter en grijzer is dan dat, bitterder en zwaarder van reuk en in vochtige waterachtige weiden of beemden groeit. Maar dat Polemonium verschilt zeer van ons Polemonium van Dioscorides daar we nu van spreken.

Voorts zo wordt dit Polemonium in het Grieks Polemonion genoemd en van sommige Philetaerion, in Cappadocië Chiliodynamis, de Latijnse hebben het ook Philetaerium en Chiliodynamis genoemd.

Aard.

Indien dit beën dat we nu beschrijven het echt Polemonium van Dioscorides is dan is het, naar het zeggen van Galenus, dun en fijn van delen en heeft een verdrogende kracht.

Kracht en werking.

De wortel van Polemonium, zo Dioscorides schrijft, met wijn gedronken is goed tegen alle beten en steken van vergiftige dieren en tegen de rode loop.

Dezelfde wortel met water gedronken laat gemakkelijk plassen en is goed tegen de druppelplas en verzoet de pijn en weedom van de heupen en alle jicht.

Als van deze wortel de zwaarte van een drachme of vierendeel lood met azijn of azijn ingenomen wordt dan geneest het de hardheid en verstopping van de milt en is goed door de miltzuchtige gebruikt.

Men bindt die wortel ook op de leden die van de schorpioen gekwetst of gestoken zijn en men vindt er zeer grote baat bij.

Tegen de tandpijn wordt die wortel gekauwd en in de mond gehouden waardoor de pijn zeer verzoet wordt.

Zelfs zo wordt geloofd dat diegene die deze wortel bij zich draagt of in de hand heeft niet van de schorpioenen gestoken zal worden en al werd hij daarvan gestoken, die steek zou hem geenszins schadelijk of hinderlijk wezen.

Al deze voor vermelde krachten worden het Polemonium toegeschreven wat, indien het met onze beën overeen komt zoals we hopen, zo mag men dat in alle die voor vermelde gebreken voor het Polemonium gebruiken.

BIJVOEGING.

Deze twee namen van kruiden, te weten Polemonium en Behen, hebben de onderzoekers der kruiden grote moeite en hoofdbrekens gekost zodat ze vele verschillende kruiden met die namen genoemd en beschreven hebben die hier te lang zijn om te verhalen, dan gemerkt dat deze soort van Dodonaeus beschreven met de wilde Christusogen overeen komt zullen we hier noch ettelijke geslachten van wilde Christusogen beschrijven waarvan sommige ook gelijkenis met het behen en Polemonium hebben. Aangaande de soort daar Dodonaeus van spreekt, deze wordt hier te lande van sommige duizendkracht genoemd.

Tweede behen wordt van Plateau in het Latijn Behen alterum genoemd en van Clusius beschreven is ook een medesoort van wilde Lychnis.

Flos Cuculi, in het Nederlands crayenbloemkens, die van sommige geleerde voor de Odontitis van Plinius gehouden is wordt van Clusius mede onder de Wilde Lychnides gerekend. Maar alzo Dodonaeus daar een vijfde soort van tuiltjes of keikens van maakt zo zullen ze daar uitvoeriger beschreven worden.

Melandryum van Plinius, naar de mening van Lobel en sommige andere, is deze soort van Polemonium die hier van Dodonaeus beschreven is en is van Lobel wit behen van Montpelliers genoemd en in het Latijn Spumeum papaver vanwege de schuimachtige besproeiing die dikwijls witachtig ligt in de holte tussen de bladeren en knoopjes, het heet ook Ocymastrum alterum en in het Latijn Behen album Monspelliensium.

(Silene dioca of Silene gallica) Melandryum van Plinius, na de mening van Clusius, is de soort van wilde Lychnis die een witte welriekende bloem heeft en soms met dubbele bloemen gevonden wordt en is misschien een medesoort van de welriekende Christusogen die we tevoren beschreven hebben wat tweevormig is van geslachten, het ene groeit op bergachtige plaatsen en schiet hoger op en heeft dikkere stelen die met haar wijde huisjes of blaasjes die rondom de bloem groeien die uit het groene purperachtig en bijna witachtige bloemen heeft is bijna heel Duitsland door algemeen. (259].

(Cerastium tomentosum) Wilde Lychnis van Fabius Columna is een mooie witte vijfbladige bloem met vijf gele draden en is van hem Ocymoïdes Lychnitis genoemd omdat ze bladeren heeft die op de Basilicum enigszins lijken, grijs en harig als die van Christusogen waarvan de onderste kleiner zijn dan die midden aan de stelen groeien en altijd twee tegen over een, de wortels kruipen. De Italianen noemen het herba lattaria.

(Saponaria ocymoides?) Wilde altijdgroene Christusogen die in het Latijn Lychnis silvestris sempervirens genoemd worden of Ocymoïdes sempervirens, is een fraai gewas dat uit Italië is gezonden met naam van Ocymoïdes arboreum sempervirens omdat het een boomachtig of heesterachtig gewas is. Deze soort heeft vele takken omtrent een zeventien cm lang, dikachtig en houtachtig, maar nochtans zwak en broos, de bladeren zijn niet groter dan die van de madelieven en staan altijd twee tegen over elkaar, van onder spits, zeer groen en blinkend waar uit de top van sommige van deze takken andere zijtakjes groeien die teer en geknoopt zijn en aan elk knoopje met twee smallere blaadjes bezet zijn en op hun top in sommige wieken verdeeld, de bloemen zijn in vette velachtige huisjes besloten en van vijf in tweeën gedeelde blaadjes gemaakt, bijna vleeskleurig met uit het midden er van waar drie smalle kromme draadjes spruiten. De wortel is wit en niet zeer gevezeld en blijft ettelijke jaren over. Ze bloeit in juni.

Andere soorten van wilde Lychnis. Dezelfde Clusius beschrijft noch andere soorten van wilde Christusogen waaronder deze drie hem van zaad zijn voortgekomen.

(Silene muscipula) 1. De eerste heeft een steel omtrent vijf en veertig cm hoog of hoger en uit elk knopje komen twee langwerpige bladeren voort die vooraan spits zijn en uit de zijden er van komen dunne takjes voort die met enige taaie vochtigheid als ook de uiterste steel bezet zijn zoals in meest alle soorten van wilde Lychnis gezien wordt en draagt dunne langachtige gestreepte huisjes waaruit mooie bloempjes spruiten die heel sneeuwwit zijn en van vijf blaadjes gemaakt die van de bovenste ronde top in de lengte gesneden zijn waarin tien witte dunne draadjes zijn waarvan vijf, wanneer de bloem open gaat terstond gezien worden en witachtige nopjes dragen en de andere vijf vertonen zich eerst wanneer de bloem zich begint ineen te trekken als klauwen van een vogel en daarna volgen harde bolletjes met zaad dat op de andere soorten van wilde Lychnis lijkt. De wortel is in velen gedeeld waaruit sommige purperachtige takjes spruiten die bladeren dragen die met enige korte wolligheid bedekt zijn en altijd twee tegenover elkaar groeien. Deze takjes worden gemakkelijk verplant. Het zaad van dit kruid is uit Italië gezonden en het kruid is Muscipula genoemd. Deze soort blijft vele jaren over als ook de volgende.

2. De andere heeft een kortere steel die rond is met vele knopen en uit het groene purper en geeft ook uit elk knoopje twee bladeren die wat groter zijn dan die van de voorgaande soort, ook harig of wolachtig en uit de zijde er van komen sommige takjes die ook met taaie vochtigheid klam zijn als ook de uiterste steel is waaraan de muggen en vliegen blijven steken als of het lijm is en daarom mag deze soort ook Muscipula heten. Uit de wortel naast de zijden van de steel spruiten ook andere takjes die met vele bladeren begroeid en heel purperkleurig zijn en zeer goed voortgezet en geplant mogen worden. Op de top van de stelen en op het uiterste van de takjes, die zeer purperkleurig zijn, komen gestreepte huisjes voort die uit het zwarte purperachtig van kleur zijn waaruit de bloempjes komen gesproten die van vijf in het midden zeer gesneden smalle blaadjes gemaakt zijn en van buiten zwart of roodachtig purper zijn en van binnen wit met vijf lange draadjes die op het uiterste dikachtig en purper zijn en met noch vijf andere korter draadjes die witte nopjes vooraan hebben. Als deze bloemen verflensen worden ze ook min of meer als de andere ineen getrokken, daarna volgen ook huisjes die van de voorgaande gelijk vol van diergelijk zaad.

3. De derde blijft zelden langer dan een jaar over en geeft uit een dunne wortel sommige dunne geknoopte en wat wolachtige steeltjes en uit elk knoopje heeft het altijd twee tegen de andere overstaande wolachtige bladeren, op de top van de takjes komen om beurten tussen de bladeren wat opgeblazen of wat gezwollen huisjes die gestreept en harig zijn waaruit spruiten bloempjes die uit de witte purperachtig zijn of vleeskleurig en van vijf blaadjes gemaakt met kleine draadjes.

(Silene conoidea)Wilde Lychnis met brede bladeren is van Plateau Lychnis silvestris latifolia genoemd, heeft gevezelde wortels die van de sleutelbloemen gelijk met tamelijk grote bladeren die van de Auricula Ursi met gele bloemen vrij gelijk, nochtans witter dan die, dichter en steviger, dat is vol sap. De steel wordt honderd twintig of honderd vijftig cm hoog en is sterk en rond en met taai en lijmachtig sap bedauwd waaraan de vliegen en muggen zeer gemakkelijk blijven steken. Op de top van de takjes groeien zeer vele bloemen als in een kransje verzameld, soms omtrent de honderd bijeen, nochtans klein genoeg naar de grootte van dit gewas, van vijf in tweeën gedeelde of gekloven blaadjes gemaakt en uit het groene geelachtig of rosachtig van kleur. Josephus de Casa Bona heeft dit gewas Muscipula Auriculae Ursi facie genoemd. Het krijgt gewoonlijk de steel het tweede jaar nadat het gezaaid is geweest.

Ben van de Arabieren is de Balanus myrepsica, te weten een vrucht, maar geen wortel en is elders beschreven. Behen wit en rood van Serapio behoort bij de vreemde en niet goed bekende wortels die we hier later met de Indische drogen in het kort beschrijven zullen.

Behen met een kleine bloem, in het Latijn Behen flore parvo, is een soort van wilde Lychnis die we in het bijvoegsel van groot Sesamoides beschrijven.

Andere soorten van wit Behen. Naast de het voorbeschreven Polemonium van Dodonaeus dat ook het Ben album Monspelliensium is, zo hebben sommige ook Zedoaria Ben album genoemd, andere noemen Gratiola ook alzo. Dan wit Behen van Salamanca is een medesoort van de achtste wilde Lychnis.

Polemonium van Montpelliers is een soort van klaver en van sommige Trifolium arborescens genoemd.

Rood Behen. Men vindt in dit ganse kruidboek verschillende kruiden die de naam rood behen voeren die elders elk apart beschreven zijn omdat het onzeker is welke het echte rood behen zou mogen wezen en hiervan zullen we ettelijke in het kort verhalen. 1. Rood behen van Serapio wordt met het wit bij de niet goed bekende wortels en de Indische drogen beschreven. 2. Rood behen van Salamanca is de eerste wilde Lychnis van Clusius en een soort van vliegenet of Muscipula die van ons in het bijvoegsel van het voorgaande kapittel is verhaald. 3. Rood behen van anderen is het echt of gewoon vliegenet of Muscipula. 4. Tripolium van Dodonaeus beschreven wordt voor rood behen gehouden. 5. Zedoaria wordt ook Ben rubrum genoemd. 6 Rode behen van de landlopers is de wortel van groot waterzuring die van sommige landlopers voor rode behen verkocht wordt met groot bedrog. 7. Rood behen van Valerius Cordus is dat gewas wat Lobel groot Limonium noemt. 8. Rood behen van de Nederlanders is van Dodonaeus bij de soorten van rode valeriaan beschreven, in het Latijn Ben rubrum Belgarum en van andere Ocymastrum Valerianthon of beter Valeriananthon. 9. Rood behen van Matthiolus is de Bistorta of hertstong, in het Latijn Behen rubrum Matthioli genoemd.

(Silene dioica)

Ocymoïdes of Ocymastrum van Lobel en Herba Tunica van Gordonius en Jacea van Montpelliers en het Polygonatum van Tragus zijn alle medesoorten van wit behen, ja zijn maar een soort gewas, te weten de wilde Lychnis of jenettekens van Dodonaeus beschreven. Voor een soort er van wordt de Italiaanse Basilicum ook gehouden die we elders beschrijven als noch meer andere kruiden die de naam Ocymoïdes of Ocymastrum bij sommige voeren doch daarnaast hun eigen namen hebben waarmee ze beter bekend zijn.

(Paronychia polygonifolia?) Kruipende Ocymoïdes met de bladeren van weggras, in het Latijn Ocymoides repens Polygoni folia genoemd, heeft dunne, geknoopte, kruipende, tere en krom lopende steeltjes die van de grote muur gelijk waar uit elk knoopje twee bladeren bijeen groeien die van de wilde olijfboom, Myrtus of weggras gelijk, maar wat breder. De bloemen groeien in langwerpige huisjes en zijn van kleur die van het zeepkruid gelijk, maar veel kleiner dan die. De wortel is klein. Het gebruik van dit kruid is tegenwoordig onbekend, zegt Lobel, die dat eerst beschreven heeft en dat in Italië en Savoye veel groeit.

Kracht en werking.

Melandryum van Plinius wat een soort is van wilde Christusogen met witte bloemen, (zoals we boven uit Clusius en Lobel aangetoond hebben) geneest de gebreken van de lever. Het steeltje daarvan wordt gestampt en met oude wijn ingenomen.

Insgelijks het kruid van dit Melandrium gestampt wordt op de beten van de vergiftige dieren gelegd die in de wijngaarden zijn.

De soort van Columna beschreven wordt in Italië veel bij eierkoeken gedaan omdat ze zoet van smaak is met wat peper en marjolein en bevinden dat ze kracht heeft om veel melk in de borsten te laten komen. Zodat ze heet en vochtig van aard is.