Hars

HET XIV. CAPITEL.

Van Herst ende Colophonie.

Gheslacht.

De gheslachten van Herst, die uyt den voorbeschreven ende meer andere dierghelijcke boomen vloeyen oft tranen, zijn drijderhande: het eerste is vocht oft morw; het ander hard; het derde komt alleen van de vruchten; ende is oock hard ende droogh.

Ghedaente.

1. Morwen, Weecken oft Vochten Herst, is witachtigh van verwe, ende goedt van reuck, ende vloeyt meest uyt de Pijn-boomen, sonderlinghen uyt de Wilde, ende dat dickwijls van selfs, maer meest ende overvloedighst door smenschen toedoen, uyt de tacken ende struycken, als sy ghesneden, gekerft oft anders gequetst worden, te weten nae dat de gantsche boomen van binnen vet ende vol saps gheworden zijn, dat is, als sy in een Teda verandert zijn, daer wy voren breeder van ghesproken hebben. Desen Herst is meestendeel suyver, klaer ende doorlochtigh, alsmen hem met neerstigheydt ende voorsichtigheydt vergadert: dan den ghenen die onachtsamelijck vergadert wordt, is somtijdts heel onsuyver, ende met veele steckskens, houtkens ende oock steenkens ende gruys vermenght: ende desen moet dan ghesoden oft ghesmolten worden ende ghesuyvert: maer alsdan en blijft hy niet meer vocht oft weeck als hy te voren was, maer wordt droogh ende morselbaer oft breucksaem, selfs als hy ghestooten, ghewreven oft gheschrapt is, dan schijnt hy een wit poeder als meel te wesen.

Dan niet alleen desen onsuyveren ende ghemenghden, maer oock den oprechten ongemenghden Herst, hoe suyver hy oock is, wordt ghesoden ende ghesmolten; ende als hy koudt geworden is, dan is hy oock hard ende morselbaer ende kan gestooten, gewreven, ende tot meel oft poeder gebroght ende kleyn ghesift worden: maer hy wordt meest met groote klonteren over al verkocht, ende Colophonie gheheeten: ende desen wordt van Galenus voor de alderdrooghste van Herst ghehouden. Dese Colophonie is oock rosser ende vierigher van verwe dan eenige andere: maer alsmense wrijft, dan wordtse wit, seydt Plinius in ‘t 20.capitel van sijn 14.boeck

2. Den tweede soorte van Herst, dat is den Harden Droogen oft Dorren Herst, die over al met den naem van Herst bekent is, komt voort ende traent oft vloeyt uyt de kloven oft scheuren van de schorssen, oft uyt de afgesneden tacken, te weten van den Rooden oft Witten Denne-boom. Desen Herst wordt haest droogh ende dor, in sonderheydt als hy uyt den Rooden Denne-boom vloeyt; ende is somtijdts heel wit van verwe.

3. De derde soorte van Herst is oock hardachtigh, maer en vloeyt niet uyt de struycken oft tacken van dese boomen: maer leydt alleen tusschen de schelferen van de vruchten oft appelen ende rondom de nootkens van de selve Pijn-boomen oft Denne-boomen. Desen is hedensdaeghs niet bekent: dan men vindt in de Apoteken een gemenghde soorte van Herst, daer desen Herst oock by is: ende dese wordt van sommighe voor Wieroock verkocht ende ghebrandt, hoe wel sy daer seer veel van verschilt: want sy en is anders niet dan den Herst van Witten ende Rooden Denne-boom, midtsgaders den Herst die tusschen de schelferen van haer vruchten schuylt, ghemenght.

Plaetse.

Den besten ghesmolten Herst quam van omtrent de stadt van Colophon, in Asien; ende wiert daerom Colophonie geheeten. Den Harden Herst vindtmen oock in verscheyde landen: dan den witsten plagh van Asien ghesonden te worden.

Tijdt.

In de heete tijden des iaers vloeyt oft traent desen Herst meest uyt de boomen: want dan sietmense in Teda veranderen, ende in haer vettigheydt versmooren, ende heel in Herst vergaen.

Naem.

Alle Herst wordt ghenoemt in ’t Griecks Rhetine; in ’t Latijn Resina; in ’t Nederduytsch Herst; in ’t Hooghduytsch Hartz; in ’t Italiaensch Ragia; in ’t Spaensch Resina.

1. De eerste soorte van Herst die hiet in ’t Griecksch Rhetine hygra, dat is Vochten, Weecken oft Moruwen Herst, by sommighe Autorrhytos; te Lacedomonien Protorrhytos, dat is op ’t Latijnsch Resina humida, Resina sponte fluens, ende Resina Primiflua; dan in Cilicien hietse Capriaelon, [1351] als Galenus schrijft (lib.3. De Medicam.secund.gen.) In de Apoteken isse bekent met den naem Resina Pini, dat is Pijn-Herst oft Herst van den Pijn-boom. Maer als het ghebeurt datmen by desen Herst eenige stockskens oft stuckskens van hout oft eenigh gruys ende steenachtigheydt vermenght vindt, dan wordt dusdanighe Herst van Galenus Syncomiste, dat is Confusanea oft Ghemenghelden Herst, ghenoemt: den welcken gesmolten, ende van dese vuyligheydt gesuyvert zijnde, hard ende morselbaer wordt.

Maer als den Ghemeynen vochten Herst suyver ende onghemenghelt zijnde ghesmolten, droogh gheworden is, dan krijght hy wederom eenen anderen naem in ’t Griecks, ende heet op ’t Griecks Geroosten Herst, Phrycte, in ’t Latijn Fricta, ende somtijdts Colophinia, als Galenus lib.3 De medic.secund.gen.betuyght, segghende: De allerdrooghste van alle de soorten van Herst is van sommighe Fricta ende van sommighe andere Colophonia gheheeten. Voorts soo heeft hy desen naem Colophonia ghekreghen, om datmen hem hier voortijdts van het landtschap omtrent Colophon pleeght te halen, soo Dioscorides schrijft: ende met sulcken naem Colofonie is hy hier te lande by den ghemeynen man bekent, als voren oock vermaent is.

2. De ander soorte van Herst, die heel dor ende hard is, wordt in ’t Latijn ghenoemt Resina arida, dat is Droogen Herst, in ’t Griecks Rhetine xera; ende heet in ’t Griecks eygentlijck Physema pityïnon; dat is Herst van Rooden Denne-boom, seydt Galenus lib.6. De medic.secund.gen. Dan den genen die in Asien uyt de Roode Denne-boom vergadert wierdt, ende heel wit van verwe is, hiet in oude tijden aldaer Spagas, als Plinius betuyght.

3. De derde soorte heet in ’t Griecks Rhetine strobiline; ende somtijdts oock Physema strobilinon; als ofmen seyde Herst van de Pijn-Nootkens ghenomen. Dese Herst en is in de Apoteken niet bekent. Daerom en heeft hy daer gheenen eyghen naem. Dan die ghemenghde soorte van Herst, die sommige voor Wieroock ghebruycken, als voorseyt is, van de Witten ende Roode Denne-boomen ende van de schelferen haerder vruchten ghenomen ende tsamen ghemenght, wordt in de Apoteken Garipot gheheeten.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Alle Hersten zijn warm ende droogh van aerd, doch niet allegader even ghelijckelijck: want daer is eenigh onderschil in. De gene die scherper van smaeck zijn, verwarmen meer, sulcks als is die soorte van Herst die tussen de schelferen nae de vruchten ghevonden wordt: want dese derde soorte van Herst is de warmste van alle de Hersten, om dieswille dat sy de scherpste van allen is in haeren smaeck. Den Gemeynen Herst, dat is de Tweede soorte van Herst die heel droogh is, en is soo scherp op de tonghe niet; ende daerom verwarmt hy oock min. Tusschen ’t midden van dese twee Hersten is den Herst die van den Witten Denne-boom vloeyt, te weten warmer dan de tweede soorte van Herst oft van den Ghemeynen Herst, ende niet soo warm als de derde. De vochte oft eerste soorte van Herst, dat is Weecken oft Moruwen Herst, die uyt de Pijn-boomen vloeyt, is vochter van aerd; ende schijnt van krachten ende werckinghen den Lorcken-Herst, oft onsen ghemeynen Termenthijm aldernaest te komen.

Den Hersten, als Dioscorides seydt, gebrant oft geroost, zijn nut om by de plaesteren ende de smert-versoetende geneesmiddelen te doen: want beneffens de vermorwende kracht, die sy altijt behouwen, konnen sy oock verteeren ende doen scheyden door haer drooghte ende fijnigheydt van stoffe. Daerom zijn sy seer bequaem om alle harde gheswillen te vermorwen, te verteeren ende oock te doen scheyden: ende door de selve kracht stercken sy de vermoede leden, ende doen de smerte vergaen, met daer toe dienende olien en andere dinghen vermenght, ende daer op gheleydt ende ghestreken.

De Moruwe Hersten worden seer nuttelijck ende bequamelijck vermenght in alle salven ende plaesteren die tot versche wonden goedt zijn: want sy hebben kracht om de ettermaeckinghe te vervoorderen, ende oock de selve daer nae toe te heelen, ende volkomentlijck te ghenesen.

Men vergadert oock den roock van dese Hersten alsoo wel als van den Wieroock: ende desen Roock, Roet oft Swertsel heet in ’t Latijn Fuligo, ende in ’t Griecks Lignys: den welcken seer veel geacht wordt ende ghebruyckt om de wijnckbrauwen mede te strijcken ende te vercieren. Den selven roock is oock nut om de knaginge ende smerte van de ooghkanten ende traninge oft loopinghe der selver te ghenesen: want hy heeft een drooghende kracht, sonder eenige scherpigheydt oft bijtachtigheydt.

Van den selven roock oft Swertsel wordt oock inct gemaeckt, om mede te schrijven, seydt Dioscorides. Dan hedensdaeghs en ghebruycktmen hem niet in den inct daermen mede schrijft, maer oock wel in den ghenen die de Boeck-druckers besighen: daer sy nochtans iet anders by vermenghen, om hunnen inct volkomen goedt te maecken.

BIIVOEGHSEL.

Den Herst wordt op verscheyden manieren vergadert, maer meest op de wijse als wy in ’t Bijvoeghsel van den Wilden Pijn-boom uyt Clusius verhaelt hebben. Dan den Herst van den Witten Denne-boom heet oock Resina abiegna oft Resina abietina; in ’t Griecks Rhetine elatine; den ghenen die aen de vruchten ghevonden wordt, heet Resina strobilina. Den Morwen Herst heet oock Resina pina; in onse tael Rijnsche Herst. In ’t Fransoys heetense allegader Resine; in ’t Italiaensch Rasa, Raza, ende Ragia, oft oock Resina. De Colophonie heeten sommighe Pix Graeca, dat is Griecks Peck. Hier by soudemen andere gheslachten van Hersten moghen verhalen: dan die zijn elck bijsonderlijck beschreven; ende sommighe van die zijn wit, sommighe olieachtigh, sommighe ghelijck Honigh, te weten die van den Lorcken-boom: die van den Cypres is oock morw.

Maer om allen morwen Herst te branden, salmen hem doen in eenen pot die viermael soo veel houden kan, als de vochtigheydt is die daer in ghedaen wordt: ende men sal eenen pot morwen Herst in twee potten reghen-waters sieden op een kleyn kool vier, altijdt roerende tot dat alle den reuck vergaen is, ende dat hy dor ende breuckigh is, oft tusschen de vinghers morselt. Koudt zijnde wordt in eenen onverlooten pot bewaert. Hy wordt wit alsmen hem ghesmolten zijnde zijghet ende reynight.

De selve morwe Hersten worden oock wel sonder water gebrant, eerst met een kleyn vierken; ende daer nae als sy beghinnen te stijven, soo doetmen daer meer kolen by; ende men siedtse wel dry daghen langh sonder ophouden: tot datse niet meer en riecken, ende datse heel morselbaer zijn: ende dan wordense oock bewaert ende wegh gheleydt. Dan die met water ghesoden worden, zijn in een tijdt van eenen dagh ghenoegh.

Noch van de krachten.

Alle Hersten zijn door haeren warmen ende droogen aerd suyverende ende afvagende van krachten. Sommighe segghen dat de Colofonie heet is in den derden graed.

Den morwen Herst van den Pijn-boom oft Peck-boom, alleen oft met eenige leckinghe ingenomen, is goedt tegen den verouderden hoest. Den Herst van den Cypres-boom, die oock morw is, heeft alle de selve krachten. Dien van den Mastick-boom komt over een met dien van den Terebinthus.

Den besten droogen Herst is die alderbest rieckt, doorschijnigh, ende niet dor en is, noch bleeck, maer eenighsins gelijck Wachs, doch breuckigh. Daerom achten sommighe meest de Hersten van den Pijn-boom ende Mast-boom, om dat sy riecken als Wieroock. Den ghene die uyt het Eylandt Pituysa ghebroght wierdt, quam van de Peck-boomen oft Mast-boomen, ende wiert voor den besten van allen ghehouden, als elders oock gheseydt is.

Ghesoden oft ghebranden Herst is uytermaten goedt gebruyckt in de welrieckende salven, ende om de salven te verwen.

De Colophonie, die oock ghesoden is, op kolen gheleydt, ende dien roock ontfanghen, gheneest het kichen op de borst; de selve ghepoedert, ende op den eersdarm gheleydt, oft den roock daer van ontfanghen, doet hem wederom in sijn stede keeren, als hy gesoncken is.

Water, daer Colofonie in ghesoden is, maeckt de buyck suyver, ende doet het overvloedigh hayr vergaen, dickwijls daer mede ghewasschen.

HET XIV. KAPITTEL.

Van hars en Colophonie (Grieks pek).

Geslacht.

De geslachten van hars die uit de voorgeschreven en meer andere diergelijke bomen vloeien of tranen zijn drievormig, het eerste is vochtig of murw, het ander hard en het derde komt alleen van de vruchten en is ook hard en droog.

Gedaante.

1. Murwe, weken of vochtige hars is witachtig van kleur en goed van reuk en vloeit meest uit de pijnbomen en vooral uit de wilde en dat dikwijls vanzelf, maar meest en overvloedig door mensen toedoen uit de takken en stammen als ze gesneden, gekerfd of anders gekwetst worden, te weten nadat de ganse bomen van binnen vet en vol sap geworden zijn, dat is als ze in een Teda veranderd zijn daar we tevoren uitvoeriger van gesproken hebben. Deze hars is meestal zuiver, helder en doorluchtig als men het met naarstigheid en voorzichtigheid verzamelt, dan diegene die onachtzaam verzameld wordt is soms heel onzuiver en met vele stokjes, houtjes en ook steentjes en gruis vermengd en die moet dan gekookt of gesmolten worden en gezuiverd, maar dan blijft het niet meer vochtig of week zoals het tevoren was, maar wordt droog en vermorzelbaar of breukbaar zelfs als het gestoten, gewreven of geschrapt is dan schijnt het een wit poeder als meel te wezen.

Dan niet alleen deze onzuivere en gemengde, maar ook de echte ongemengde hars, hoe zuiver die ook is, wordt gekookt en gesmolten en als het koud geworden is dan is het ook hard en vermorzelbaar en kan gestoten, gewreven en tot meel of poeder gebracht en klein gezeefd worden, maar het wordt meest overal met grote klonters verkocht en Colophonie genoemd en deze wordt van Galenus voor de allerdroogste van hars gehouden. Deze Colophonie is ook rosser en vuriger van kleur dan enige andere, maar als men het wrijft dan wordt ze wit, zegt Plinius in het 20^ste kapittel van zijn 14^de boek

2. De tweede soort van hars, dat is de harde droge of dorre hars die overal met de naam van hars bekend is komt voort en traant of vloeit uit de kloven of scheuren van de schorsen of uit de afgesneden takken, te weten van de rode of witte dennenboom. Deze hars wordt gauw droog en dor en vooral als het uit de rode dennenboom vloeit en is soms heel wit van kleur.

3. De derde soort van hars is ook hardachtig, maar vloeit niet uit de stammen of takken van deze bomen, maar ligt alleen tussen de schilfers van de vruchten of appels en rondom de nootjes van die pijnbomen of dennenbomen. Deze is tegenwoordig niet bekend, dan men vindt in de apotheken een gemengde soort van hars daar deze hars ook bij is en deze wordt van sommige voor wierook verkocht en gebrand hoewel ze daar zeer veel van verschilt want het is niets anders dan de hars van witte en rode dennenboom met de hars die tussen de schilfers van hun vruchten sch uilt gemengd.

Plaats.

De beste gesmolten hars kwam van omtrent de stad Colophon in Azië en werd daarom Colophonie genoemd. De harde hars vindt men ook in verschillende landen dan de witste plag van Azië gezonden te worden.

Tijd.

In de hete tijden van het jaar vloeit of traant deze hars meest uit de bomen want dan ziet men ze in Teda veranderen en in haar vettigheid versmoren en heel in hars vergaan.

Naam.

Alle hars wordt in het Grieks Rhetine genoemd en in het Latijn Resina, in het Nederduits herst, in het Hoogduits Hartz, in het Italiaans ragia, in het Spaans resina.

1. De eerste soort van harst heet in het Grieks Rhetine hygra, dat is vochtige, weke of murwe hars en bij sommige Autorrhytos, te Lacedomonië Protorrhytos, dat is op het Latijns Resina humida, Resina sponte fluens en Resina Primiflua, dan in Cilicië heet het Capriaelon, [1351] als Galenus schrijft (lib.3. De Medicam.secund.gen.) In de apotheken is het bekend met de naam Resina Pini, dat is pijnhars of hars van de pijnboom. Maar als het gebeurt dat men bij dezen hars enige stokjes of stukjes van hout of enig gruis en steenachtigheid vermengt vindt dan wordt dusdanige hars van Galenus Syncomiste, dat is Confusanea of gemengde hars genoemd en als die gesmolten en van deze vuiligheid gezuiverd is hard en vermorzelbaar wordt.

Maar als de gewone vochtige hars zuiver en ongemengd gesmolten en droog geworden is dan krijgt het wederom een andere naam in het Grieks en heet op het Grieks geroosterde hars, Phrycte en in het Latijn Fricta en soms Colophinia, zoals Galenus lib.3 De medic.secund.gen. betuigt en zegt: ‘De allerdroogste van alle soorten van hars is van sommige Fricta en van sommige andere Colophonia genoemd’. Voorts zo heeft het deze naam Colophonia gekregen omdat men het hier vroeger van het landschap omtrent Colophon plag te halen, zo Dioscorides schrijft, en met zo’n naam Colofonie is het hier te lande bij de gewone man bekend, zoals tevoren ook vermaand is.

2. De andere soort van hars die heel dor en hard is wordt in het Latijn genoemd Resina arida, dat is droge hars, in het Grieks Rhetine xera en heet in het Grieks eigenlijk Physema pityïnon, dat is hars van rode dennenboom, zegt Galenus lib.6. De medic.secund.gen. Dan diegene die in Azie uit de rode dennenboom verzameld werd en heel wit van kleur is heette in oude tijden daar Spagas, als Plinius betuigt.

3. De derde soort heet in het Grieks Rhetine strobiline en soms ook Physema strobilinon alsof men hars van de pijnnootjes genomen zei. Deze hars is in de apotheken niet bekend. Daarom heeft het er geen eigen naam. Dan die gemengde soort van hars die sommige voor wierook gebruiken, als gezegd is, en van witte en rode dennenbomen en van de schilfers van hun vruchten genomen en tezamen gemengd wordt in de apotheken Garipot genoemd.

Aard, kracht en werking.

Alle harsen zijn warm en droog van aard, doch niet allen even gelijk want er is enig verschil in. Diegene die scherper van smaak zijn verwarmen meer zoals die soort van hars is die tussen de schilfers na de vruchten gevonden wordt want deze derde soort van hars is de warmste van alle harsen omdat ze de scherpste van allen is in haar smaak. De gewone hars, dat is de tweede soort van hars die heel droog is is niet zo scherp op de tong en daarom verwarmt het ook minder. Tussen het midden van deze twee harsen is de hars die van de witte dennenboom vloeit, te weten warmer dan de tweede soort van hars of van de gewone hars en niet zo warm als de derde. De vochtige of eerste soort van hars, dat is weke of murwe hars die uit de pijnbomen vloeit is vochtiger van aard en schijnt van krachten en werkingen het dichtst op de lorkenhars of onze gewone terpentijn te komen.

De harsen, als Dioscorides zegt, gebrand of geroosterd zijn nuttig om bij de pleisters en de smart verzoetende geneesmiddelen te doen want naast de vermurwende kracht die ze altijd houden kunnen ze ook verteren en laten scheiden door hun droogte en fijnheid van stof. Daarom zijn ze zeer geschikt om alle harde gezwellen te vermurwen, te verteren en ook te laten scheiden en door die kracht versterken ze de vermoeide leden en laten de smart vergaan met daartoe dienende oliën en andere dingen vermengt en daarop gelegd en gestreken.

De murwe harsen worden zeer nuttig en geschikt vermengd in alle zalven en pleisters die tot verse wonden goed zijn want ze hebben kracht om het etter maken te bevorderen en ook die daarna toe te helen en volkomen te genezen.

Men verzamelt ook de rook van deze harsen net zoals van wierook en deze rook, roet of zwartsel heet in het Latijn Fuligo en in het Grieks Lignys die zeer veel geacht en gebruikt wordt om er de wenkbrauwen mee te bestrijken en te versieren. Die rook is ook nuttig om de knaging en smart van de oogkanten en tranen of lopen er van te genezen want het heeft een drogende kracht zonder enige scherpte of bijten.

Van dezelfde rook of zwartsel wordt ook int gemaakt om mee te schrijven, zegt Dioscorides. Dan tegenwoordig gebruikt men het niet in de int daar men mee schrijft, maar ook wel in dat wat de boekdrukkers gebruiken daar ze nochtans iets anders bij vermengen om hun inkt volkomen goed te maken.

BIJVOEGING.

De hars wordt op verschillende manieren verzameld, maar meest op de manier zoals we in het bijvoegsel van de wilde pijnboom uit Clusius verhaald hebben. Dan de hars van de witte dennenboom heet ook Resina abiegna of Resina abietina, in het Grieks Rhetine elatine en diegene die aan de vruchten gevonden wordt heet Resina strobilina. De murwe hars heet ook Resina pina en in onze taal Rijnse hars. In het Frans heten ze allen resine, in het Italiaans rasa, raza en ragia of ook resina. De Colophonie noemen sommige Pix Graeca, dat is Grieks pek. Hierbij zou men andere geslachten van harsen mogen verhalen, dan die zijn elk apart beschreven en sommige van die zijn wit, sommige olieachtig en sommige als honig, te weten die van de lorkenboom, die van de cipres is ook murw.

Maar om alle murwe hars te branden zal men het in een pot doen die viermaal zo veel houden kan als de vochtigheid is die daarin gedaan wordt en men zal een pot murwe hars in twee potten regenwater koken op een klein koolvuur en altijd roeren totdat alle reuk vergaan is en dat het dor en breukbaar is of tussen de vingers morzelt. Koud wordt het in een niet gelode pot bewaard. Het wordt wit als men het gesmolten zeeft en reinigt.

Die murwe harsen worden ook wel zonder water gebrand, eerst met een klein vuur en daarna als ze beginnen te stijven doet men er meer kolen bij en men kookt het wel drie dagen lang zonder ophouden totdat ze niet meer ruiken en dat ze heel vermorzelbaar zijn en dan worden ze ook bewaard en weg gelegd. Dan die met water gekookt worden zijn in een tijd van een dag goed.

Noch van de krachten.

Alle harsen zijn door hun warme en droge aard zuiverend en afvegend van krachten. Sommige zeggen dat de Colofonie heet is in de derde graad.

De murwe hars van de pijnboom of pekboom alleen of met enige likking ingenomen is goed tegen de verouderde hoest. De hars van de cipresboom die ook murw is heeft al dezelfde krachten. Die van de mastiekboom komt overeen met die van de terpentijn.

De beste droge hars is die allerbest ruikt, doorschijnt en niet dor en is, noch bleek, maar enigszins als was, doch breukbaar. Daarom achten sommige de harsen van de pijnboom en mastboom meest omdat ze als wierook ruiken. Diegene die uit het eiland Pituysa gebracht werd kwam van de pekbomen of mastbomen en werd voor de beste van alle gehouden, zoals elders ook gezegd is.

Gekookte of gebrande hars is uitermate goed gebruikt in de welriekende zalven en om de zalven te verven.

Colophonie die ook gekookt is op kolen gelegd en die rook ontvangen geneest het kuchen op de borst en die gepoederd en op de aarsdarm gelegd of de rook daarvan ontvangen laat hem wederom in zijn plaats keren als hij gezonken is.

Water daar Colofonie in gekookt is maakt de buik zuiver en laat het overvloedig haar vergaan, dikwijls daarmee gewassen.