Vincetoxicum

HET XIX. CAPITEL.

Van Swaluwortel.

Gheslachten.

Men vindt twee gheslachten van Swaluwe wortels oft Asclepias, anders Vincetoxicum gheheeten, in grootte verschillende; ende daer in oock, dat d’eene witachtighe, d’ander swarte bloemen voortbrenght.

Ghedaente.

1. Swaluwortel wast recht op, met verscheyden ronde, taeye ende buyghsaeme, oft niet lichtelijck breuckighe steelkens, twee oft dry voeten hoogh, oft noch langher: de welcke somtijdts met haer tsoppen [668] ’t ghene daer sy by staen met ettelijcke omwindselen omhelsen ende bevatten: daer aen wassen doncker-groene, breede, langhworpighe, gheladde, kaele, voor spitse oft scherp afgaende bladeren, de smalste Veyl-bladeren van ghedaente gelijckende. De bloemen wassen op korte steelkens, tusschen de bladeren voortkomende; ende zijn bleeck wit, met eenighe soetigheydt swaer ende sterck van reuck: daer nae volghen langhworpighe voor spitse ende scherp afgaende haeuwkens, die, als sy rijp zijn, haer selven ontluycken, ende een witte wolachtigheydt, die sy in hebben, vertoonen, daer tusschen het saedt schuylt, dat platachtigh, doch langhworpigh is, rosachtigh van verwe, den sade van Securidaca van ghedaente wat ghelijckende. De wortelen zijn dun ende veselachtigh, door malkanderen ghevlochten, veel by een, swaer ende sterck van reuck.

2. Men vindt noch een ander soorte van Swaluwortel, die dickwijls veel langer steelen oft ranghskens heeft; de welcke de bijstaende staken met veele omwindselen omhelsen ende bevatten: ende neghen oft tien voeten hoogh opschieten: dese heeft swarte bloemen; dan de bladeren, haeuwkens ende wortelen zijn als die van de voorgaende.

Plaetse.

Beyde dese cruyden zijn hier te lande vremdt, ende worden alleen in de hoven gevonden: in andere landen wassen sy in ’t wildt, op berghachtighe rouwe steenachtighe openlochtighe hooghe plaetsen. Dan de tweede soorte en is soo ghemeyn niet als de eerste.

Tijdt.

Swalu-wortel bloeyt omtrent de Braeckmaendt: ende omtrent de Oogstmaendt hanght het rijp saedt met sijn wolachtige dons uyt de opene haeuwkens.

Naem.

Dit ghewas noemen wy Swaluwe-wortel; in Hooghduytschlandt heetet Schwalben-wurtzel; dat is in ’t Latijn Hirundinaria; dan de nieuwe Cruydt-beschrijvers noemen ’t meest Vincetoxicum. Het is de Hedoralis van Ruellius.

1. De eerste soorte magh Witte Swalu-wortel heeten.

2. De ander noemtmen Swarte Swalu-wortel, nae de verwe van de bloemen: hoewel datmense nae de grootte oft hooghte van de steelen oock soude moghen noemen, te weten de Eerste Kleyne Swalu-wortel; de ander Groote Swalu-wortel.

Men houdt het voor de Asclepias van Dioscorides: met wiens beschrijvinghe dat groote ghelijckenisse heeft: ende daerom soude ick eer gelooven, dat het de oprechte Asclepias is. Dan Matthiolus schijnt daer teghen te strijden; ende versekert dat Vincetoxicum van de Asclepias verschilt: ende loochent dat de bladeren ende de wortelen goedt van reuck zijn: ende seydt dat de bloemen niet en stincken: ende dat het saedt den sade van de Securidara niet en ghelijckt: ende dat in sommighe boecken van Dioscorides de woorden macra ende pollas niet gevonden en worden; de welcke betoonen dat de bladeren groot ende langh zijn, ende de wortelen veel ende menighvuldigh. Dan dese redenen van Matthiolus voortghebroght, zijn licht ende van geender weerden. Want dat dit gewas welrieckende wortelen ende sterck-rieckende bloemen (in sonderheydt op berghachtighe ghewesten) heeft, dat en konnen gheensins loochenen de ghene die hunnen reuck niet heel verloren en hebben: maer dat de bladeren van Swaluwortel oft Asclepias behaeghlijck van reuck zijn, dat en versekert Dioscorides niet: noch oock hy en schrijft niet, dat de bloemen quaedt van reuck zijn, hoe wel hy betoont dat sy eenen swaeren ende stercken reuck hebben: dan het is een ieder bekent, dat alle de swaerrieckende dinghen, te samen oock gheensins quaedt oft stinckende van reuck en zijn: want de sterckheydt ende swaerigheydt en is in allen niet even gelijck. Het saedt van dit gewas al is ’t sake dat het niet volkomelijc vierkantigh en is, als Dioscorides dat van Asclepias schrijft te wesen: nochtans is het van plat ende langhworpigh maecksel, ende insghelijcks van grootte ende verwe den sade van de Securidaca ghenoeghsaem ghelijck. Aengaende de woorden macra ende pollas, die in sommige Griecksche boecken van Dioscorides niet ghevonden en worden, die en konnen Matthiolus in sijn meyninghe niet verstercken. Want de Veylachtighe bladeren zijn somtijdts langh, als die van Memmekens-cruydt ende meer dierghelijcke: ende voorts oock soo zijnder veele dunne wortelkens, die nochtans menighvuldigh ende veel by een wassende ende gevlochten ghevonden worden. Dan de woorden van Dioscorides luyden aldus: Asclepias brenght voort langhe tackskens, ende daer aen wassen langhe bladeren, de Veyl-bladeren gelijck: de wortelen zijn veel, dun ende teer, welrieckende: de bloeme is swaer van reuck: ’t saedt is als dat van Pelecinum oft Securidaca. Sy wast op de berghen.

Onder de bastaerdt-naemen wordt de Asclepias somtijdts Cission ende Cissophyllon geheeten, welcke twee naemen onse Swalu-wortel niet onbehoorlijcken ghegheven ende medeghedeylt soude moghen worden, om dies wille dat sy van bladeren de Veyl niet seer onghelijck en is; als ofmen in ‘t Latijn Hederula ende Hederae folium seyde.

Aerd.

De wortelen van dese cruyden zijn warm ende droogh van aerd: men ghelooft oock dat sy goedt zijn teghen allerhande vergift.

Kracht ende Werckinghe.

De wortelen van dese cruyden, seydt Dioscorides, met wijn inghenomen oft ghedroncken, verdrijven dat krimpsel ende weedom in den buyck; ende zijn seer goedt den ghenen die van eenige slanghen ghesteken zijn.

De bladeren gestooten zijn seer goedt geleyt op de quade sweeringhen van de borsten ende memmen, ende zijn nut om de qualijck gheneesbaere zeeren ende andere ghebreken van de moeder ende schamelijcke leden te ghenesen.

BIIVOEGHSEL.

In Italien is dit cruydt seer veel gheacht ende Ventiassico gheheeten. Dan de soorte van dit ghewas met swarte oft bruynetanneyte bloemen is van sommighe (als van Fabius Columna) voor een soorte van Apocynon ghehouden, ende Kleyne Periploca oft Apocynon gheheeten; in ’t Latijn Periploca parva oft Apocynos nigrum, dat is Swart Apocynon.

Asclepias oft Swalu-wortel van Candien is van Clusius beschreven, sulcks als hem van Candiotsch saedt voortghekomen was. Dit ghewas heeft uyt sijne wortel veele taeye buyghsaeme dunne groene roeyen oft rijsen, met beurten bewassen met bladeren als die van ghemeyne Swalu-wortel, meestendeel twee teghen een, elck op een bijsonder steelken wassende, bleecker groen dan de ghemeyne: daer tusschen spruyten dry oft vier bloemkens, op korte steelkens staende, van vijf bleecke bladerkens ghemaeckt: daer nae volgen haeuwkens, somtijdts twee by een, somtijdts een [669] alleen, korter dan die van de gemeyne soorte, maer dicker, gevoort, met een tweevoudighe spits, inhoudende plat saedt, in wolachtighe hayrigheydt gewonden, sulcks als in d’andere. ‘Theheele ghewas is wat swaer van reuck, nae den Boschboom oft Palmboom rieckende. Hy noemtse Asclepias Cretica in ’t Latijn.

Oorsaecke des naems.

Dit cruydt heeft sijnen naem Asclepias nae den ouden Aesculapius, die in ’t Griecks Asclepios ghenoemt wordt: al oft hy dit cruydt eerst gevonden hadde. Den selven Aesculapius schrijven de Griecken ende andere Heydenen toe, dat hy de eerste gheweest is die de konste der Medicijnen ghevonden heeft: ende daerom is hy van hun voor eenen Godt ghehouden gheweest. Asclepias is oock den toenaem van Dracontium oft Speer-wortel.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De wortelen van dit ghewas zijn fijn van stof, in ’t smaecken wat soetachtigh, met eenighe bijkants niet merckelijcke scherpigheydt, ende worden in dit ghewas wel meest ghebruyckt: sy verwarmen ende verdrooghen in den eersten graedt, openen, verteeren ende ontdoen, ende hebben in haer gheheel wesen ende stoffe een gantschelijck tegen ’t vergift strijdende eyghentheydt; daer van is haer den naem Vincetoxicum ghekomen.

Men gheeft dese wortel met wijn te drincken als iemandt van eenige vergiftige oft schadelijcke dieren oft van eenen dullen hondt gebeten is: tot het selve is sy oock goedt van buyten op den beet oft steeck gheleydt zijnde.

De selve wortel veertigh dagen achter malkanderen ’t ghewicht van anderhalve draghme met water daer Cardo-Benedict in gesoden is ghedroncken, gheneest niet alleen de ghene die van de dulle honden ghebeten zijn, maer bewaert den mensche oock van de peste ende alle andere smettelijcke sieckten. De selve een draghme swaer met Sulcker water oft van Buglosse ghedroncken, geneest alle de ghebreken ende kranckheden des herten, in sonderheydt als daer wat Citroen-saedt by ghedaen is. Den wijn daer dese wortelen in gesoden zijn, soo langh tot dat het derdedeel versoden is, (alsse eerst eenen nacht in den selven wijn te weycke gestaen hadden) veel daghen achter een ghedroncken gheneest de watersuchtighe, alle quaedt door het hol van de voeten uyt-treckende: maer dan moetmen den krancken tot sweetens toe decken, als hy den dranck inghenomen sal hebben. Den selven wijn gheneest de geelsucht oock: hy maeckt de huyt suyver, verweckt de pisse, gheneest den hoest ende andere qualen van de borst.

‘Tpoeder van dese wortelen, met saedt van Pioene, is goedt inghegeven tegen de vallende sieckte: ende soo doet het oock pissen: het geneest oock alle de gebreken die van swaer melancholijck bloedt komen, met saedt van Basilicon oft met Peerlen inghenomen.

Dese wortelen met water van Gras ghedroncken, brenghen de wormen om.

Men geeftse oock in, als iemandt van hooge ghevallen, ende daer om binnen ’s lichaems ghequetst is, oft gheronnen bloedt heeft.

Men doet dese wortelen oock nuttelijck in de bad-stooven diemen bereydt om de smerten des moeders te versoeten, oft om de maendtstonden der maeghden ghemackelijck te doen voortkomen.

‘Tpoeder soo wel van de bladeren als van de wortelen gheneest alle vuyle verrotte zeeren, daer in ghestroyt zijnde.

Die soorte van Candiotsch Swaluwe-wortel, daer Clusius af schrijft, is de vlieghen soo hinderlijck, dat sy maer eens op de bloemen sittende, terstondt doodt blijven.

HET XIX. KAPITTEL.

Van zwaluwwortel. (Vincetoxicum hirundinaria, Gonolobus niger)

Geslachten.

Men vindt twee geslachten van zwaluwwortel of Asclepias, anders Vincetoxicum genoemd die in grootte verschillen en daarin ook dat de ene witachtige en de andere zwarte bloemen voortbrengt.

Gedaante.

1. Zwaluwwortel groeit recht op met verschillende ronde, taaie en buigbare of niet gemakkelijk breekbare steeltjes van zestig of negentig cm hoog of noch langer die soms met hun toppen [668] hetgeen daar ze bij staan met ettelijke omwindingen omhelzen en omvatten en daaraan groeien donkergroene, brede, langwerpige, gladde, kale, voor spitse of scherp afgaande bladeren die van gedaante op de smalste klimopbladeren lijken. De bloemen groeien op korte steeltjes die tussen de bladeren voortkomen en zijn bleek wit en met enige zoetigheid zwaar en sterk van reuk en daarna volgen langwerpige voor spitse en scherp afgaande hauwtjes die als ze rijp zijn zichzelf ontluiken en een witte wolligheid die ze in zich hebben vertonen waartussen het zaad schuilt dat platachtig doch langwerpig is en rosachtig van kleur en lijkt wat op het zaad van Securidaca van gedaante. De wortels zijn dun en vezelachtig en door elkaar gevlochten en veel bij een, zwaar en sterk van reuk.

2. Men vindt noch een andere soort van zwaluwwortel die dikwijls veel langere stelen of rankjes heeft die de bijstaande staken met vele omwindingen omhelzen en omvatten en twee meter zeventig of drie meter hoog opschieten en deze heeft zwarte bloemen, dan de bladeren, hauwtjes en wortels zijn als die van de voorgaande.

Plaats.

Beide deze kruiden zijn hier te lande vreemd en worden alleen in de hoven gevonden, in andere landen groeien ze in het wild op bergachtige ruwe steenachtige open luchtige hoge plaatsen. Dan de tweede soort is niet zo algemeen als de eerste.

Tijd.

Zwaluwwortel bloeit omtrent juni en omtrent augustus hangt het rijp zaad met zijn wolachtig dons uit de open hauwtjes.

Naam.

Dit gewas noemen we swaluwe-wortel, in Hoogduitsland heet het Schwalben-wurtzel, dat is in het Latijn Hirundinaria, dan de nieuwe kruidbeschrijvers noemen het meest Vincetoxicum. Het is de Hedoralis van Ruellius.

1. De eerste soort mag witte zwaluwwortel heten.

2. De ander noemt men zwarte zwaluwwortel naar de kleur van de bloemen, hoewel dat men ze naar de grootte of hoogte van de stelen ook zou mogen noemen, te weten de eerste kleine zwaluwwortel en de andere grote zwaluwwortel.

Men houdt het voor de Asclepias van Dioscorides met wiens beschrijving dat grote gelijkenis heeft en daarom zou ik eerder geloven dat het de echte Asclepias is. Dan Matthiolus schijnt daartegen te strijden en verzekert dat Vincetoxicum van Asclepias verschilt en loochent dat de bladeren en de wortels goed van reuk zijn en zegt dat de bloemen niet stinken en dat het zaad niet op het zaad van Securidara lijkt en dat in sommige boeken van Dioscorides de woorden macra en pollas niet gevonden worden die aantonen dat de bladeren groot en lang zijn en de wortels veel en menigvuldig. Dan deze redenen van Matthiolus voortgebracht zijn licht en van geen waarde. Want dat dit gewas welriekende wortels en sterkriekende bloemen (en vooral op bergachtige gewesten) heeft dat kunnen geenszins loochenen diegene die hun reuk niet geheel verloren hebben, maar dat de bladeren van zwaluwwortel of Asclepias behaaglijk van reuk zijn dat verzekert Dioscorides niet, noch ook schrijft hij niet dat de bloemen slecht van reuk zijn hoewel hij aantoont dat ze een zware en sterke reuk hebben, dan het is iedereen bekend dat alle zwaar ruikende dingen tezamen ook geenszins kwaad of stinkend van reuk zijn, want de sterkte en zwaarheid is in allen niet even gelijk. Het zaad van dit gewas, al is het zaak dat het niet volkomen vierkantig is zoals Dioscorides dat van Asclepias schrijft te wezen, nochtans is het plat en langwerpig van maaksel en insgelijks van grootte en kleur het zaad van de Securidaca voldoende gelijk. Aangaande de woorden macra en pollas, die niet in sommige Griekse boeken van Dioscorides gevonden worden, die kunnen Matthiolus in zijn mening niet versterken. Want de klimopachtige bladeren zijn soms lang als die van kamperfoelie en meer diergelijke en voorts ook zo zijn er vele dunne worteltjes die nochtans menigvuldig en veel bijeen groeien en gevlochten gevonden worden. Dan de woorden van Dioscorides luiden aldus: ‘Asclepias brengt lange takjes voort en daaraan groeien lange bladeren die op klimopbladeren lijken, de wortels zijn veel, dun en teer en welriekend, de bloem is zwaar van reuk en het zaad is als dat van Pelecinum of Securidaca. Ze groeit op de bergen’.

Onder de bastaardnamen wordt Asclepias soms Cission en Cissophyllon genoemd welke twee namen onze zwaluwwortel niet onbehoorlijk gegeven en meegedeeld zou mogen worden omdat ze van bladeren veel op klimop lijken als of men in het Latijn Hederula en Hederae folium zei.

Aard.

De wortels van deze kruiden zijn warm en droog van aard en men gelooft ook dat ze goed zijn tegen allerhande vergif.

Kracht en werking.

De wortels van deze kruiden, zegt Dioscorides, met wijn ingenomen of gedronken verdrijven de krampen en weedom in de buik en zijn zeer goed voor diegene die van enige slangen gestoken zijn.

De bladeren gestoten zijn zeer goed gelegd op de kwade zweren van de borsten en memmen en zijn nuttig om de slecht geneesbare zeren en andere gebreken van de baarmoeder en schaamdelen te genezen.

BIIVOEGING.

In Italië is dit kruid zeer veel geacht en ventiassico genoemd. Dan de soort van dit gewas met zwarte of bruingele bloemen is van sommige (als van Fabius Columna) voor een soort van Apocynon gehouden en kleine Periploca of Apocynon genoemd en in het Latijn Periploca parva of Apocynos nigrum, dat is zwart Apocynon.

Asclepias of zwaluwwortel van Kreta is van Clusius beschreven zoals bij hem van Kretisch zaad voortgekomen is. Dit gewas heeft uit zijn wortel vele taaie buigbare dunne groene roeden of twijgen die om beurten begroeid zijn met bladeren als die van gewone zwaluwwortel en meestal twee tegen een die elk op een apart steeltje groeien en bleker groen zijn dan de gewone en daartussen spruiten drie of vier bloempjes die op korte steeltjes staan en van vijf bleke bladertjes gemaakt zijn en daarna volgen hauwtjes die soms twee bij een en soms een [669] alleen, korter dan die van de gewone soort, maar dikker, gevoord en met een tweevoudige spits die plat zad bevatten dat in wolachtige harigheid gewonden is zulks als in de andere. Het hele gewas is wat zwaar van reuk en ruikt wat naar de buksboom of palmboom. Hij noemt het Asclepias Cretica in het Latijn. (Vincetoxicum creticum)

Oorzaak van de naam.

Dit kruid heeft zijn naam Asclepias naar de oude Aesculapius die in het Grieks Asclepios genoemd wordt als of hij dit kruid eerst gevonden heeft. Dezelfde Aesculapius schrijven de Grieken en andere heidenen toe dat hij de eerste geweest is die de kunst van de medicijnen gevonden heeft en daarom is hij van hun voor een God gehouden geweest. Asclepias is ook de toenaam van Dracontium of speerwortel.

Aard, kracht en werking.

De wortels van dit gewas zijn fijn van stof en in het smaken wat zoetachtig met enige bijna niet merkelijke scherpte en worden in dit gewas wel meest gebruikt, ze verwarmen en verdrogen in de eerste graad, openen, verteren en op te lossen en hebben in hun geheel wezen en stof een gans tegen het vergif strijdende eigenschap en daarvan is bij hun de naam Vincetoxicum gekomen.

Men geeft deze wortel met wijn te drinken als iemand van enige vergiftige of schadelijke dieren of van een dolle hond gebeten is en tegen hetzelfde is ze ook goed van buiten op de beet of steek gelegd.

Die wortel veertig dagen achter elkaar het gewicht van anderhalve drachme met water daar Cardo-Benedictus in gekookt is gedronken geneest niet alleen diegene die van de dolle honden gebeten zijn, maar bewaart de mens ook van de pest en alle andere besmettelijke ziekten. Diezelfde een drachme zwaar met zuringwater of van Buglosse gedronken geneest alle gebreken en ziektes van het hart en vooral als er wat citroenzaad bij gedaan is. De wijn daar deze wortels in gekookt zijn zolang totdat het derde deel verkookt is (als ze eerst een nacht in die wijn te week gestaan heeft) vele dagen achter elkaar gedronken geneest de waterzuchtig en trekt alle kwaad door het hol van de voeten uit, maar dan moet men de zieke tot zweten toe bedekken als hij de drank ingenomen zal hebben. Die wijn geneest de geelzucht ook en maakt de huid zuiver, verwekt de plas, geneest de hoest en andere kwalen van de borst.

Het poeder van deze wortels met zaad van pioen is goed ingegeven tegen de vallende ziekte en zo laat het ook plassen en geneest ook alle gebreken die van zwaar melancholisch bloed komen met zaad van Basilicum of met parels ingenomen.

Deze wortels met water van gras gedronken brengen de wormen om.

Men geeft ze ook in als iemand van hoog gevallen en daarom binnen het lichaam gekwetst is of gestold bloed heeft.

Men doet deze wortels ook nuttig in de badstoven die men bereidt om de smarten van de baarmoeder te verzoeten of om de maandstonden van de maagden gemakkelijk te laten voortkomen.

Het poeder zowel van de bladeren als van de wortels geneest alle vuile verrotte zeren, daarin gestrooid.

Die soort van Kretische zwaluwwortel daar Clusius van schrijft is de vliegen zo hinderlijk dat als ze maar eens op de bloemen zitten terstond dood blijven.