Seseli

HET XV. CAPITEL.

Van de Sermontaine oft oprecht Ligusticum.

Gheslachten.

VVy sullen hier twee soorten van den Bergh-Siler beschrijven; van de welcke de eerste Sermontaine heet, ende het oprecht Ligusticum is; de andere is eenen wilde oft bastaert mede-soorte van ’t selve Siler: dan behalven dese beschrijven wy noch een derde soorte, Enghelsche Steenbreke ghenoemt.

1. Sermontaine brenght voort groote wijde in veele deelen verdeylde ende ghesneden bladeren; wiens snippelingen oft deelen elck bijsonderlijck veel breder zijn dan de bladeren van Peucedanum, ende hangen altijdt dry by een aen een steelken, als ’t gebeurt in de bladeren van Geel Steen-Claveren oft Melilotus: sy zijn nochtans smaller ende sachter, eenighen reuck van haer ghevende, soo [499] wanneer die tusschen de vingheren ghewreven worden. Den steel is dun, geknoopt, somtijdts dry voeten hoogh, dicker ende langer dan dien van de Dille: de kranssen zijn seer groot ende wijt; de bloemkens wit; het saedt langhworpigh, als het Venckel-saedt, maer langher ende dicker, oock grooter dan dat van Comijn, bovendien oock scherper van smaeck; anders komt het daer mede seer veel over een, niet alleen aengaende de verwe, maer oock eenighsins aengaende den smaeck. De wortel is wit, welrieckende, ende sinckt diep in der aerden.

2. A. Wilde Sermontaine wordt omtrent dry voeten hoogh, maer heeft swarter ende grooter bladeren, doch in veel kleyner oft smaller snippelinghen dan de voorgaende ghesneden ende verdeylt; anders is sy de selve seer gelijck. De kranssen met de bloemen zijn oock dierghelijck; maer het saedt is kleyner, niet seer scherp van smaeck, ende niet sterck van reuck. De wortel is van buyten swartachtigh, van binnen wit, somtijdts in veele deelen verspreydt: op sommighe plaetsen, bijsonder in de hoven, gheeft sy eenighe veselinghen ter sijden uyt, met de welcke dit cruydt voortkruypt, ende alsoo sich selven vermenighvuldight.

B. Dierghelijck ghewas, maer met kleyner bladeren, wordt in Enghelandt ghevonden, ende Saxifraga, dat is Steenbreke gheheeten, soo Lobel betuyght.

Plaetse.

1. Sermontaine wast van selfs op de harde rouwe woeste berghen van Italien omtrent Genoa, ende oock wel elders. In de hoven van Nederlandt komt sy wel voort van saedt.

2. A. De andere oft Wilde Sermontaine wordt in sommige weyen ende vochte beemden oft velden van Vranckrijck somtijdts ghevonden: in de hoven van Nederlandt wilt sy oock seer wel aerden. B. De mede-soorte van dit ghewas wordt in Enghelandt ghevonden.

Tijdt.

Dese cruyden bloeyen in de Somersche maenden: dan het eerste en sal hier te lande niet lichtelijck rijp saedt krijghen, ’t en zy dat den Somer wat heetachtigher zy dan hy hier ghemeynlijck is.

Naem.

1. Het Eerste van dese cruyden wordt ghemeynlijck in ’t Latijn Siler montanum geheeten: ende daer van is den bedorven naem Sermontaine ghekomen, die soo wel in Vranckrijck als in Vlaenderen van den ghemeynen man ghebruyckt wordt: sommighe Apotekers noemen ’t Seseleos. Het en is nochtans gheen Seseli, noch gheen mede-soorte daer van, ghelijck merckelijck ghenoegh blijcken sal uyt de capitelen die hier nae volgen sullen: maer het is ’t oprecht Ligusticum van de ouders, dat van de Griecken Ligysticon gheheeten was, nae het landtschap van Italien omtrent Genoa gheleghen, dat Liguria in ’t Latijn, ende in ’t Griecks ghenoemt wordt. Galenus noemt het Libysticon: andere heeten ’t Panaceia, andere Panaces. Dat het ’t oprecht Ligusticum is, blijckt eensdeels om dat het soo wel over een komt met de beschrijvinghe van Ligusticum die in de boecken van Dioscorides staet; eensdeels oock om dat de plaetse ende stede van geboorte in beyde dese cruyden eenerhande is: want dese onse Sermontaine is oock meest in Ligurien, dat is omtrent Genoa te vinden, daer het Ligusticum van Dioscorides pleegh te wassen, ende waer van dat sijnen naem ghekreghen ende behouden heeft.

2. A. De Andere oft Wilde soorte van dit gewas is van sommighe Seseli pratensis gheheeten, oft Seseli Monspelliense; dan sy en is gheen soorte van Seseli: maer sy is, nae mijn goedt-duncken, veel eer een soorte van onnutte, wilde oft bastaert Sermontaine; ende daerom maghmense Siler alterum pratense, oft Ligusticum spurium noemen, dat is Wildt Vreemdt Siler, oft Bastaert Siler.

B. De Kleyne Engelsche mede-soorte van dit Wildt Siler heet Lobel Saxifraga Anglica, dat is Enghelsche Steenbreke.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

1. Sermontaine heeft een verdrooghende ende verwarmende kracht in haer saedt, ende dat in den derden graed.

‘Tselve saedt van de Sermontaine in dranck ghenomen drijft de pisse ende de maendt-stonden af; ende is seer goedt om de smerten ende krimpingen der darmen te versoeten, die van rouwigheydt veroorsaeckt zijn.

Het selve saedt verwarmt de mage, doet de spijse verteeren; ende verdrijft de windtachtigheden, swillinghen ende op-blasingen des buycks: ’t selve is oock goet tegen de beten ende steken van de slanghen ende dierghelijcke dieren.

De wortel heeft de selve krachten, maer is wat onstercker: want sy en is soo heet noch soo drooghe niet.

2. A. De Wilde Sermontaine is onnut, ende en wordt nerghens in ghebruyckt.

B. De mede-soorte van de Wilde Sermontaine, oft de Enghelsche Saxifraga, is daerom Saxifraga, dat is Steenbreke geheeten, om dat sy in Engelandt soo krachtigh gehouden wordt om den steen te doen rijsen, dat sy den steen breken ende morzelen kan.

BIIVOEGHSEL.

Om dese cruyden wat klaerer te kennen te gheven, sullen wy verhalen ’t ghene dat Lobel daer van schrijft: Sermontaine, seydt hy, is onghelijck scherper ende krachtigher dan eenigh Seseli: den steel is stockachtigh: de wortel is welrieckende, die van Ligusticum ghelijck: de bladeren zijn wat smaller dan die van Ligusticum oft Rosmarijn, ende sacht. De kroonkens zijn die van de Angelica ghelijck: het saedt is bladerachtigh, bleeck van verwe, ende dat met Suycker gheconfijt zijnde scherper is dan ’t saedt van Seseli Aethiopicum, ’t welcke Dioscorides seydt heeter te wesen dan het Seseli van Marsilien: hy noemtse Siler montanum officinarum ende Seseli Massiliense van Matthiolus: in ’t Enghelsch Siler montain: het pleegh oock Veldt-Comijn te heeten, ende oock Salmontain, Sutmontain, met bedorven naemen.

Veranderinghe. In de hoven van Nederlandt groeyt een soorte die breeder ende korter saedt voortbrenght.

De Wilde soorte van Sermontaine wordt van Lobel Seseli pratense Monspelliensum gheheeten, dat is Beemd-Seseli, om dat sy in de beemden omtrent Marsilien ende Parijs veel groeyt. De wortel is die van den Daucus oft Verckens-Venckel gelijck, van buyten swart, ende welrieckende. Op de kroonkens groeyen witte bloemen, ende daer nae ’t saedt, dat van den Meum gelijckende, swarter ende grooter dan Venckel-saedt, maer onder alle de soorten van Seseli minst reuck hebbende, ende is daerom niet seer scherp: waerom dat sommighe hier voortijdts meynden dat het Seseli Massiliense van Dioscorides was.

De Kleyne Enghelsche mede-soorte van dit gewas oft Beemdt-Steenbreke, in ’t Latijn Saxifraga pratensis van de Enghelsche, seydt Lobel, is de Wilde Sermontaine ghelijck, nochtans gheensins ’t selve: hy noemtse Enghelsche Steenbreke, in ’t Latijn Saxifraga Anglica, facie Seseli pratensis Monspelliensum. Sy wast veel in vochte beemden, de bladers hebbende breeder dan [500] van den Venckel, ende kleyner dan die van de Seseli. De wortel is welrieckende, van buyten swart, van binnen wit, van gedaente die van de Verckens-Venckel ghelijck. De witte bloemen groeyen op kroonkens. “Tsaedt is den Venckel-sade ghelijck, ende den steel by de twee voeten hoogh. Dit ghewas is verscheyden van dat Enghelsch Steenbrekende cruydt, dat Percepier heet.

Siler Creticum wordt uyt Candien, Italien ende van daer voort ghesonden, ende heeft bladeren als de Dulle Kervel, maer breeder, ende niet soo veel in ’t ghetal: het saedt is krom, ruygh ende bruyn oft ros.

Scorifara van Candien, schrijft Clusius, is oock een soorte van Siler Creticum, ende wordt van Honorius Belli voor de oprechte Libanotis oft Rosmarinus verus ghehouden; midts dat haer wortel rieckt als wieroock, met een swarte dunne schorsse bedeckt. De bladers zijn als die van Eppe: de bloemen zijn wit, croons-ghewijs gheschickt: ’t saedt is langhachtigh.

Siler Plinij is het Sporckenhout oft Pijlhout, als sommighe meynen, oft, als Anguillara vermoeyt, de Water-Wilge met breede bladeren: welcke beyde van de teghenwoordighe krans-cruyden seer veel verschillen.

Oprecht Ligusticum, nae de meyninghe van Lobel, wast veel langhs de gheheele Zee-streke tusschen Genoa ende Savona. Het heeft bruyn welrieckende saedt, bijkants als Venckel-saet, goet om eten, ende van die van ’t voorseyde landt seer veel gebruyckt. Sijn croonkens zijn van gedaente ende grootte die van Meum ghelijck, op eenen hollen sterckachtigen steel met sijd-scheuten staende. De bladers zijn smalachtigh, die van de Galega oft Siler ghelijck: de wortel is welrieckende, die van de Panax niet onghelijck.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

1. Dioscorides schrijft van het oprecht Levisticum (dat wy onse Sermontaine segghen te wesen) aldus: De wortel ende ’t saedt hebben een verwarmende ende verteerende kracht, ende zijn seer goedt teghen inwendighe pijnen ende geswillen. Galenus betuyght oock, dat ’t saedt ende de wortel van ’t selve cruydt warm ende droogh van aerd zijn, tot in den tweeden graed.

Dese wortel een half draghme swaer met wijn ingenomen, gheneest alle inwendighe pijne des lichaems.

Sy doet oock water maken, ende verweckt de maendt-stonden van de vrouwen, in sonderheydt ghedrooght zijnde ende met wijn gedroncken, oft van onder ghelijck eenen pessaris ghebruyckt.

De selve wercken doet oock de wortel van buyten ghebruyckt: want alsmen die stoot ende dan op de beten van de dulle honden leydt, ghenesen sy die, midts dat sy de pijne versoeten, ende het fenijn uyt doen komen.

“Tsaedt met de wortel worden ghemenght in de medicijnen die haest helpen verteeren, ende zijn seer smaeckelijck in den mondt, in voeghen dat de inwoonders van Ligurien de selve in spijse voor Peper ghebruycken. Dit saedt wordt voor krachtigher ghehouden dan de wortelen: immers het is veel heeter.

De wortel, het saedt ende de bladeren van dit ghewas, in de spijse ghenoten, ende in de bad-stoven ghebruyckt, suyveren de vrouwen die van kinde gheledight zijn.

Dit saedt wordt vervalscht met het saedt van Duytsche Beeren-klauwe oft Spondylion, oft van gemeyn Lavass, oft eenigh ander saedt, dat desen seer gelijck is: ’t welck by den smaeck terstondt gemerckt wordt; want ’t selve is bitter. Andere plegen dat met Venckel-saedt oft Seseli te menghelen ende te vervalschen.

Het water gedistilleert van dit gewas, in den mondt ghehouden ende daer mede gegorgelt, geneest de squinantie ende gebreken aen de keele, ende de steecken van de sijde, ende ’t Pleuris.

‘Tselve ghedistilleert water van buyten opgedaen, geneest de geswillen die aen ’t hooft komen.

Om de pisse ende oock de maendt-stonden te verwecken, moetmen sitten in het warm water daer dit cruydt in ghesoden is; ende soo is het seer goedt om den steen uyt den lijve te iagen, ende alle het inghewant te verwarmen.

Sommighe segghen, dat het seer goedt is uyt de holle pijpen oft steelen van oprecht Ligusticum te drincken, om de squinantie te ghenesen.

‘Tselve water is goedt om alle de gebreken ende vuyle puysten van den mondt te ghenesen, ende de huyt heel suyver te maken.

In ’t korte geseydt, men schrijft dit ghewas alle de krachten van de Angelica toe; ende, als voorseydt is, sommighe houden ’t voor den oprechten Panax.

2.3. De krachten van de Wilde Sermontaine ende van de Enghelsche Steenbreke zijn van Dodoneus ghenoegh beschreven: dan daer beneffens is het te weten, dat de Quack-salveressen ende verwaersters van Engelant een water van de selve Steenbreke distilleren (als Lobel betuyght) om den steen te breken, ende als die ghebroken is den selven ghemackelijck te doen rijsen ende voortkomen.

HET XV. KAPITTEL.

Van de Sermontaine of echt Ligusticum. (Laserpitium siler. Seseli tortuosum)

Geslachten.

We zullen hier twee soorten van de berg Siler beschrijven waarvan de eerste Sermontaine heet en het echt Ligusticum is en de andere is een wilde of bastaard medesoort van hetzelfde Siler, dan behalve deze beschrijven we noch een derde soort die Engelse steenbreek genoemd wordt.

1. Sermontaine brengt grote wijde en in vele delen verdeelde en gesneden bladeren voort wiens snippers of delen elk apart veel breder zijn dan de bladeren van Peucedanum en hangen altijd drie bijeen aan een steeltje als het gebeurt in de bladeren van geel steenklaver of Melilotus, ze zijn nochtans smaller en zachter en geven enige reuk van zich [499] wanneer die tussen de vingers gewreven worden. De steel is dun, geknoopt en soms negentig cm hoog, dikker en langer dan die van dille, de kransen zijn zeer groot en wijdt, de bloempjes wit en het zaad langwerpig als het venkelzaad, maar langer en dikker en ook groter dan dat van komijn bovendien ook scherper van smaak, anders komt het daarmee zeer veel overeen en niet alleen aangaande de kleur, maar ook enigszins aangaande de smaak. De wortel is wit, welriekend en zinkt diep in de aarde.

2. A. Wilde Sermontaine wordt omtrent negentig cm hoog, maar heeft zwarter en groter bladeren, doch in veel kleiner of smaller snippers dan de voorgaande gesneden en verdeeld, anders is ze die zeer gelijk. De kransen met de bloemen zijn ook diergelijk, maar het zaad is kleiner en niet zeer scherp van smaak en niet sterk van reuk. De wortel is van buiten zwartachtig en van binnen wit en soms in vele delen verspreidt, op sommige plaatsen en vooral in de hoven geeft ze enige vezels terzijde uit waarmee dit kruid voorkruipt en alzo zichzelf vermenigvuldigt.

B. Diergelijk gewas, maar met kleiner bladeren wordt in Engeland gevonden en Saxifraga, dat is steenbreek genoemd, zo Lobel betuigt.

Plaats.

1. Sermontaine groeit vanzelf op de harde ruwe woeste bergen van Italië omtrent Genua en ook wel elders. In de hoven van Nederland komt ze wel voort van zaad.

2. A. De andere of wilde Sermontaine wordt in sommige weiden en vochtige beemden of velden van Frankrijk soms gevonden en in de hoven van Nederland wil ze ook zeer goed aarden. B. De medesoort van dit gewas wordt in Engeland gevonden.

Tijd.

Deze kruiden bloeien in de zomerse maanden, dan het eerste zal hier te lande niet gemakkelijk rijp zaad krijgen tenzij dat de zomer wat heter is dan het hier gewoonlijk is.

Naam.

1. De eerste van deze kruiden wordt gewoonlijk in het Latijn Siler montanum genoemd en daarvan is de bedorven naam sermontaine gekomen die zowel in Frankrijk als in Vlaanderen van de gewone man gebruikt wordt, sommige apothekers noemen het Seseleos. Het is nochtans geen Seseli, noch geen medesoort er van als opmerkelijk genoeg blijken zal uit de kapittels die hierna volgen zullen, maar het is het echte Ligusticum van de ouders dat van de Grieken Ligysticon genoemd was naar het landschap van Italie dat omtrent Genua ligt en dat Liguria in het Latijn en in het Grieks genoemd wordt. Galenus noemt het Libysticon en andere noemen het Panaceia, andere Panaces. Dat het ’t echt Ligusticum is blijkt eensdeels omdat het zo goed overeen komt met de beschrijving van Ligusticum die in de boeken van Dioscorides staat en eensdeels ook omdat de plaats en stede van geboorte in beide deze kruiden hetzelfde is, want deze onze sermontaine is ook meest in Ligurië, dat is omtrent Genua, te vinden daar het Ligusticum van Dioscorides plag te groeien en waarvan dat zijn naam gekregen en behouden heeft.

2. A. De andere of wilde soort van dit gewas is van sommige Seseli pratensis genoemd of Seseli Monspelliense, dan ze is geen soort van Seseli maar is, naar mijn goeddunken, veel eerder een soort van onnutte, wilde of bastaard sermontaine en daarom mag men het Siler alterum pratense of Ligusticum spurium noemen, dat is wilde vreemde Siler of bastaard Siler.

B. De kleine Engelse medesoort van dit wild Siler noemt Lobel Saxifraga Anglica, dat is Engelse steenbreek.

Aard, kracht en werking.

1. Sermontaine heeft een verdrogende en verwarmende kracht in haar zaad en dat in de derde graad.

Hetzelfde zaad van sermontaine in drank genomen drijft de plas en de maandstonden af en is zeer goed om de smarten en krampen van de darmen te verzoeten die van ruwheid veroorzaakt zijn.

Hetzelfde zaad verwarmt de maag en laat de spijs verteren en verdrijft de winderigheden, zwellingen en opblazen van de buik en hetzelfde is ook goed tegen de beten en steken van de slangen en diergelijke dieren.

De wortel heeft dezelfde krachten, maar is wat zwakker want ze is niet zo heet noch zo droog niet.

2. A. De wilde Sermontaine is onnut en wordt nergens in gebruikt.

B. De medesoort van de wilde Sermontaine of de Engelse Saxifraga is daarom Saxifraga, dat is steenbreek, genoemd omdat ze in Engeland zo krachtig gehouden wordt om de steen te laten rijzen dat ze de steen breken en vermorzelen kan.

BIJVOEGING.

Om deze kruiden wat duidelijker te kennen te geven zullen we verhalen hetgeen dat Lobel daarvan schrijft: ‘Sermontaine, zegt hij, is duidelijk scherper en krachtiger dan enige Seseli, de steel is stokachtig en de wortel is welriekend en die van Ligusticum gelijk, de bladeren zijn wat smaller dan die van Ligusticum of rozemarijn en zacht. De kroontjes zijn die van Angelica gelijk en het zaad is bladachtig en bleek van kleur en als dat met suiker gekonfijt is scherper dan het zaad van Seseli Aethiopicum waarvan Dioscorides zegt dat het heter is dan het Seseli van Marseille, hij noemt het Siler montanum officinarum en Seseli Massiliense van Matthiolus, in het Engels siler montain, het plag ook veldkomijn te heten en ook Salmontain en Sutmontain met bedorven namen.

Verandering. In de hoven van Nederland groeit een soort die breder en korter zaad voortbrengt.

De wilde soort van sermontaine wordt van Lobel Seseli pratense Monspelliensum genoemd, dat is beemd Seseli omdat ze in de beemden omtrent Marseille en Parijs veel groeit. De wortel is die van de Daucus of varkensvenkel gelijk, van buiten zwart en welriekend. Op de kroontjes groeien witte bloemen en daarna het zaad dat van de Meum gelijk, zwarter en groter dan venkelzaad, maar onder alle soorten van Seseli heeft het de minste reuk en is daarom niet zeer scherp waarom dat sommige hier vroeger meenden dat het Seseli Massiliense van Dioscorides was.

De kleine Engelse medesoort van dit gewas of beemdsteenbreek, in het Latijn Saxifraga pratensis van de Engelse, zegt Lobel, is de wilde sermontaine gelijk, nochtans geenszins hetzelfde en hij noemt het Engelse steenbreek, in het Latijn Saxifraga Anglica, facie Seseli pratensis Monspelliensum. Ze groeit veel in vochtige beemden en de bladeren heeft het breder dan [500] de venkel en kleiner dan die van de Seseli. De wortel is welriekend, van buiten zwart en van binnen wit en van gedaante die van de varkensvenkel gelijk. De witte bloemen groeien op kroontjes. Het zaad is het venkelzaad gelijk en de steel bij de zestig cm hoog. Dit gewas verschilt van dat Engelse steenbrekend kruid dat percepier heet.

Siler Creticum wordt uit Kreta, Italie en vandaar voort gezonden en heeft bladeren als de dolle kervel, maar breder en niet zoveel in het getal, het zaad is krom, ruig en bruin of ros.

Scorifara van Kreta, schrijft Clusius, is ook een soort van Siler Creticum en wordt van Honorius Belli voor de echte Libanotis of Rosmarinus verus gehouden omdat haar wortel ruikt als wierook en met een zwarte dunne schors bedekt is. De bladeren zijn als die van eppe en de bloemen zijn wit, kroonvormig geschikt, het zaad is langachtig.

Siler Plinij is het sporkenhout of pijlhout zoals sommige menen of zoals Anguillara vermoedt de waterwilg met brede bladeren welke beide van de tegenwoordige kranskruiden zeer veel verschillen.

Echte Ligusticum, naar de mening van Lobel, groeit veel langs de gehele zeestreek tussen Genua en Savona. Het heeft bruin welriekend zaad bijna als venkelzaad en is goed om eten en van die van het voor vermelde land zeer veel gebruikt. Zijn kroontjes zijn van gedaante en grootte die van Meum gelijk en staan op een holle sterkachtige steel met zijscheuten. De bladeren zijn smalachtig en die van Galega of Siler gelijk, de wortel is welriekend en lijkt veel op die van Panax.

Aard, kracht en werking.

1. Dioscorides schrijft van het echte Levisticum (dat we onze Sermontaine zeggen te wezen) aldus: ‘de wortel en het zaad hebben een verwarmende en verterende kracht en zijn zeer goed tegen inwendige pijnen en gezwellen’. Galenus betuigt ook dat het zaad en de wortel van hetzelfde kruid warm en droog van aard zijn tot in de tweede graad.

Deze wortel een half drachme zwaar met wijn ingenomen geneest alle inwendige pijn van het lichaam.

Ze laat ook water maken en verwekt de maandstonden van de vrouwen en vooral als het gedroogd is en met wijn gedronken of van onder als een pessarium gebruikt.

Dezelfde werken doet ook de wortel van buiten gebruikt, want als men die stampt en dan op de beten van de dolle honden legt genezen ze die omdat ze de pijn verzoeten en het venijn uit laten komen.

Het zaad met de wortel worden gemengd in de medicijnen die gauw helpen verteren en zijn zeer smakelijk in de mond op die manier dat de inwoners van Ligurië die in spijs voor peper gebruiken. Dit zaad wordt voor krachtiger gehouden dan de wortels, immers het is veel heter.

De wortel, het zaad en de bladeren van dit gewas in de spijs genoten en in de badstoven gebruikt zuiveren de vrouwen die van kind geleegd zijn.

Dit zaad wordt vervalst met het zaad van Duitse berenklauw of Spondylion of van gewone maggi of enig ander zaad dat op deze veel lijkt wat bij de smaak terstond gemerkt wordt want dat is bitter. Andere plegen dat met venkelzaad of Seseli te mengen en te vervalsen.

Het water gedistilleerd van dit gewas en in de mond gehouden en daarmee gegorgeld geneest de keelblaren en gebreken aan de keel en de steken van de zijde en zijdepijn.

Hetzelfde gedistilleerd water van buiten opgedaan geneest de gezwellen die aan het hoofd komen.

Om de plas en ook de maandstonden te verwekken moet men zitten in het warm water daar dit kruid in gekookt is en zo is het zeer goed om de steen uit het lijf te jagen en het hele ingewand te verwarmen.

Sommige zeggen dat het zeer goed is uit de holle pijpen of stelen van echt Ligusticum te drinken om de keelblaren te genezen.

Hetzelfde water is goed om alle gebreken en vuile puisten van de mond te genezen en de huid heel zuiver te maken.

In het kort gezegd, men schrijft dit gewas alle krachten van de Angelica toe en, als gezegd is, sommige houden het voor de echte Panax.

2.3. De krachten van de wilde Sermontaine en van de Engelse steenbreek zijn van Dodonaeus genoeg beschreven, dan daarnaast is het te weten dat de kwakzalveressen en verweersters van Engeland een water van dezelfde steenbreek distilleren (als Lobel betuigt) om de steen te breken en als die gebroken is die gemakkelijk te laten rijzen en voortkomen.

HET XVII. CAPITEL.

Van de gheslachten van Seseli; ende eerst van Seseli van Marsilien.

Gheslachten.

Dioscorides verhaelt dry gheslachten van Seseli; te weten het Fransch, oft dat van Marsilien; het Moorsch, oft dat van Aethiopien; ende het Griecksch, oft dat van Morea oft Peloponnesus. Het eerste sullen wy hier in dit Capitel eerst beschrijven, naementlijck dat van Marsilien.

Ghedaente.

Seseli van Marsilien heeft eenen steel omtrent de twee voeten hoogh, oft hoogher, dien van de Ferula ghelijck, met veele leden ende kniekens afgheteeckent, maer meestendeel aen d’ een oft d’ander sijde deynsende oft omghebooght. De bladeren zijn als die van Venckel, maer grooter, breeder, dicker ende bleecker groen van verwe. De witte bloemkens staen oock in ronde kranskens vergadert. De saden zijn langhworpigh van ghedaente, als die van Venckel oft Anijs, scherp van smaeck, nochtans niet onlieffelijck. De wortel sinckt diep in d’aerde, ende is goedt ende behaeghlijck van reuck.

Plaetse.

Dit cruydt wast in Vranckrijck omtrent de gewesten van Marsilien met soo groote menighte, dat het daer van sijnen naem gekregen heeft: men vindt het oock wel in andere plaetsen van Vranckrijck, ende noch in sommighe landen van Italien.

Naem.

De Griecken hebben dit cruydt Seseli Massaleoticon gheheeten; de Latijnen oock Seseli Massiliense, dat is Seselie van Marsilie; om dat het omtrent die stadt in soo groote menighte wast: sommighe Griecken noemen ’t oock Sphagnon: ettelijcke nieuwe Cruydt-beschrijvers hebben ’t Foeniculum tortuosum gheheeten, dat is Ghekronckelde oft Kromme Venckel.

Aerd.

De wortel ende de vrucht oft ’t saedt van Seseli is verwarmende ende verdrooghende van aerd, ende dat in den tweeden graed, ende oock dun ende fijn van deelen ende van stoffe.

Kracht ende Werckinghe.

Men ghebruyckt de wortelen ende het saedt van dit cruydt om het water te doen rijsen, ende de druppel-pisse ende kouw-pisse te genesen; oock om de maendt-stonden te verwecken, de levende oft doode vrucht te doen voortkomen, ende het baeren gemackelijck te maken.

De selve wortelen ende saedt genesen oock de enghborstigheydt, oft alsmen den adem niet anders scheppen oft herhalen en kan dan met uyt-ghereckten hals: ende zijn oock seer nut om den langhdurenden verouderden hoest te versachten ende te verdrijven: men ghebruyckt se oock in de verstoptheydt ende worghinghe des moeders: sy genesen oock de vallende sieckte.

Het saedt van dit Seseli met wijn ghedroncken, verteert ende verdouwt alle rouwigheden, verdrijft de winden ende krimpingen des buycks ende andere steeckten die van koude ende windachtigheydt haeren oorsprongh hebben; ende is seer goedt in de huyverachtighe kortsen, soo Dioscorides betuyght, diemen in ’t Latijn Epiala noemt.

Ander ghebruyck.

Den selven Dioscorides schrijft, dat het voorseyde saedt de Geyten ende andere Vee oft viervoetigh ghedierte te drincken ghegeven wordt, op dat sy te ghemackelijcker baren oft haer ionghen worpen moghen. “Tselve werck doen oock de bladeren, alsmense dat Vee t’eten gheeft.

BIIVOEGHSEL.

Men vindt soo veele cruyden die met de beschrijvinge van het Seseli van Marsilien over een komen, dat Lucas Clynus schrijft, dat hy omtrent de twintigh verscheyden cruyden ghevonden heeft, die alle dien naem met eenighe reden moghten voeren. Dit ghewas, seydt Lobel, is in ’t Latijn gheheeten Seseli Massiliensum folio Foeniculi crassiore, in sommighe landen van Spaegnien, soo Clusius betuyght Enxalmos. De wortel van desen is wit, van ghedaente ende grootte die van de Venckel ghelijck, seer diep in d’aerde loopende, ende quaedt om uyt te trecken, beter rieckende, ende heeter van smaeck dan de Venckel-wortel [502]

Matthiolus is van ghevoelen dat de Sermontaine, die wy boven beschreven hebben, het oprecht Seseli Massiliense van Dioscorides is; oft immers ’t gene dat hy Seseli van Trenten noemt, in ’t Latijn Seseli Tridentinum; ’t welck hy nochtans niet bijsonderlijck en beschrijft.

Beemdt-Seseli van Montpelliers, in ’t Latijn Seseli pratense Monspelliensum ghenoemt, en is anders gheen ghewas dan de wilde mede-soorte van Sermontaine, die andere Beemdt-Siler oft Siler pratense noemen: waer van in ’t voorgaende Bijvoeghsel breeder ghesproken is.

Seseli van Marsilien van sommighe, in ’t Latijn Seseli Massiliense nupetorum gheheeten, heeft de ghedaente van Ferula oft Candiotschen Daucus, ende de bladers van Venckel, maer grooter, dicker, breeder ende wijder uyt-gespreydt: den steel is dry voeten hoogh, oft hoogher: ’t saedt groeyt op kroonkens die van ’t Meum ghelijck, plat, vollijvigher dan Dille-saedt, van smaeck ende reuck seer specerijachtigh, ende voor nut ghehouden om in het Theriakel te doen.

Seselis quorumdam is anders niet dan de Caucalis.

De Derde soorte van Bergh-Seseli, van Clusius beschreven ende in ’t Latijn Seseli tertium montanum Pannonicum ghenoemt, heeft groote ghelijckenisse met het Seselie van Marsilien: oft ten minsten met ’t ghene dat Matthiolus daer voor houdt: dan andere houdense voor de Tweede Vruchtbaere Libanotis van Dioscorides.

Naem.

Sommighe hebben dit ghewas Provensch Seseli gheheeten, om dat het veel in Proventzen pleegh te wassen. Andere gheven ’t ettelijcke toenaemen van de Sermontaine, te weten Latum Cuminum, dat is Breeden Comijn (nochtans verscheyden van het Latum Cuminum oft Platycymino van Candien) in ’t Hooghduytsch Wald Kymmel.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

“Tsaedt van dit Seseli, met den kortsten gheseydt, is goedt teghen alle inwendighe ghebreken, in sonderheydt van de moeder.

Den reysenden man, die dat saedt van Seseli met wijn drinckt, en sal gheen kouwe over wegh ghevoelen.

HET XVII. KAPITTEL.

Van de geslachten van Seseli en eerst van Seseli van Marseille. (Seseli massiliense Bubani)

Geslachten.

Dioscorides verhaalt drie geslachten van Seseli, te weten het Franse of dat van Marseille, het Moorse of dat van Ethiopie en het Griekse of dat van Morea of Peloponnesus. Het eerste zullen we hier in dit kapittel eerst beschrijven, namelijk dat van Marseille.

Gedaante.

Seseli van Marseille heeft een steel omtrent zestig cm hoog of hoger en die van de Ferula gelijk met vele leden en knietjes afgetekend, maar meestal aan de ene of de andere zijde deinzend of omgebogen. De bladeren zijn als die van venkel, maar groter, breder, dikker en bleker groen van kleur. De witte bloempjes staan ook in ronde kransjes verzameld. De zaden zijn langwerpig van gedaante als die van venkel of anijs en scherp van smaak, nochtans niet onlieflijk. De wortel zinkt diep in de aarde en is goed en behaaglijk van reuk.

Plaats.

Dit kruid groeit in Frankrijk omtrent de gewesten van Marseille met zo’n grote menigte dat het daarvan zijn naam gekregen heeft, men vindt het ook wel in andere plaatsen van Frankrijk en noch in sommige landen van Italie.

Naam.

De Grieken hebben dit kruid Seseli Massaleoticon genoemd en de Latijnen ook Seseli Massiliense, dat is Seselie van Marseille omdat het omtrent die stad in zo’n grote menigte groeit, sommige Grieken noemen het ook Sphagnon en ettelijke nieuwe kruidbeschrijvers hebben het Foeniculum tortuosum genoemd, dat is gekronkelde of kromme venkel.

Aard.

De wortel en de vrucht of het zaad van Seseli is verwarmend en verdrogend van aard en dat in de tweede graad en ook dun en fijn van delen en van stof.

Kracht en werking.

Men gebruikt de wortels en het zaad van dit kruid om het water te laten rijzen en de druppelplas en koude plas te genezen en ook om de maandstonden te verwekken en de levende of dode vrucht te laten voortkomen en het baren gemakkelijk te maken.

Die wortels en zaad genezen ook de benauwdheid of als men de adem niet anders scheppen of herhalen kan dan met uitgerekte hals en zijn ook zeer nuttig om de langdurende verouderde hoest te verzachten en te verdrijven, men gebruikt het ook in de verstopping en wurging van de baarmoeder en ze genezen ook de vallende ziekte.

Het zaad van dit Seseli met wijn gedronken verteert en verdouwt alle rouwigheden, verdrijft de winden en krampen van de buik en andere steken die van koude en winderigheid hun oorsprong hebben en is zeer goed in de huiverachtige koortsen, zo Dioscorides betuigt, die men in het Latijn Epiala noemt.

Ander gebruik.

Dezelfde Dioscorides schrijft dat het voor vermelde zaad de geiten en andere vee of viervoetig gedierte te drinken gegeven wordt zodat ze gemakkelijker baren of hun jongen werpen mogen. Hetzelfde werk doen ook de bladeren als men ze dat vee te eten geeft.

BIJVOEGING.

Men vindt zoveel kruiden die met de beschrijving van het Seseli van Marseille overeen komen dat Lucas Clynus schrijft dat hij omtrent de twintig verschillende kruiden gevonden heeft die alle die naam met enige reden mogen voeren. Dit gewas, zegt Lobel, is in het Latijn genoemd Seseli Massiliensum folio Foeniculi crassiore, in sommige landen van Spanje, zo Clusius betuigt enxalmos. De wortel van deze is wit en van gedaante en grootte die van de venkel gelijk en loopt zeer diep in de aarde en is slecht om uit te trekken, ruikt beter en is heter van smaak dan de venkelwortel [502]

Matthiolus is van mening dat de Sermontaine die we boven beschreven hebben het echte Seseli Massiliense van Dioscorides is of immers hetgeen dat hij Seseli van Trente noemt, in het Latijn Seseli Tridentinum, wat hij nochtans niet apart beschrijft.

Beemd Seseli van Montpelliers, in het Latijn Seseli pratense Monspelliensum genoemd, is geen ander gewas dan de wilde medesoort van Sermontaine die andere beemd Siler of Siler pratense noemen waarvan in het voorgaande bijvoegsel uitvoeriger gesproken is.

Seseli van Marseille van sommige, in het Latijn Seseli Massiliense nupetorum genoemd, heeft de gedaante van Ferula of Kretische Daucus en de bladeren van venkel, maar groter, dikker, breder en wijder uitgespreid, de steel is negentig cm hoog of hoger en het zaad groeit op kroontjes die van het Meum gelijk, plat, veel steviger dan die van dillezaad en van smaak en reuk zeer specerijachtig en voor nuttig gehouden om in teriakel te doen.

Seselis quorumdam is niets anders dan de Caucalis.

(Seseli montanum) De derde soort van berg Seseli, van Clusius beschreven en in het Latijn Seseli tertium montanum Pannonicum genoemd, heeft grote gelijkenis met het Seselie van Marseille of tenminste met hetgeen dat Matthiolus daarvoor houdt, dan andere houden het voor de tweede vruchtbare Libanotis van Dioscorides.

Naam.

Sommige hebben dit gewas Provens Seseli genoemd omdat het veel in Provence plag te groeien. Andere geven het ettelijke toenamen van de Sermontaine, te weten Latum Cuminum, dat is brede komijn (nochtans verschillend van het Latum Cuminum of Platycymino van Kreta) in het Hoogduits Wald Kymmel.

Aard, kracht en werking.

Het zaad van dit Seseli in het kortste gezegd is goed tegen alle inwendige gebreken en vooral van de baarmoeder.

De reizende man die dat zaad van Seseli met wijn drinkt zal geen koude onderweg voelen.

HET X. CAPITEL.

Van Libanotis.

Gheslachten.

Onder de geslachten van Libanotis isser een die voor een Krans-cruydt ghehouden ende by het welrieckende ghewas ghereckent wordt, ende Libanotis coronaria ghenoemt, dat is den Rosmarijn, die van ons vooren beschreven is. Van de andere sullen wy nu spreken, die geen krans-cruyden en zijn, maer selfs kranssen van bloemen draghen, ende daerom umbelliferae in ’t Latijn toegenoemt worden. Dese zijn drijerhande, soo die van Dioscorides verdeylt ende beschreven oft afgheteeckent zijn; de twee eerste vruchtbaer, de derde onvruchtbaer.

1. De eerste Libanotis heeft eenen steel omtrent anderhalven voet hoogh, somtijdts oock wel dry voeten, rond, een weynigh ghevoort oft ghestreept, met ledekens knies-gewijse ghedeylt oft geknoopt, ende met veele sijd-steelen getackt. De bladeren zijn in heel dunne ende smalle deelen ghesneden ende ghesnippelt, als die van de Ferula; grooter ende breeder dan de Venckel-bladeren: op de ‘tsoppen van den steel ende sijd-tacken komen voort groote ende wijdt verbreyde kranssen: op de welcke nae de bloemkens groote vruchten wassen, van grootte de Cornoelie by nae ghelijck, soo Dioscorides seydt, een wervel daer men mede spint ghelijckende, witachtigh van verwe als sy rijp zijn, die daer nae van selfs open gaen, ende in twee deelen splijten: daer in is langhworpigh saedt besloten, van smaeck scherp, bijtachtigh ende [491] heet oft brandende. De wortel is wit, seer groot, nae den Wieroock rieckende.

2. De andere soorte van Libanotis is in alles de eerste ghelijck: dan het saedt alleen is wel breedt als dat van het Spondylium; maer al is ’t saecke dat oock welrieckende is, nochtans en is het gheensins scherp oft heet van smaeck, oft bijtende op de tonghe. Voorts soo schilt de wortel oock van de voorgaende: want sy is van buyten swart, van binnen wit.

3. De derde Libanotis en brenght gheen vrucht voort, anders is sy in alles de twee voorgaende soorten van ghedaente ghelijck, dan sy en heeft oock noch steel, noch bloemen, noch saedt, dan alleen de bladeren, soo Dioscorides daer van schrijft.

Breeder beschrijvinghe van de soorten van Libanotis. Theophrastus vermaent oock van de Libanotides, dan hy en maeckt daer van maer twee soorten; van de welcke de eerste vruchtbaer is, ende saedt voortbrenght; ende de andere heeft gheen saedt, ende blijft onvruchtbaer.

1. Van de eerste oft vruchtbaere Libanotis spreeckt hy aldus: Haer vrucht is Cachrys gheheeten; ende sy heeft bladeren die van Water-Eppe ghelijck: den steel is omtrent anderhalven voet hoogh, oft hoogher: de vrucht is wit, rouw oft hardt, ende langhworpigh: de wortel is dick, wit, ende nae den Wieroock treckende. Dese schijnt de selfde te wesen die van Dioscorides voor de eerste beschreven is; ten waer dat het bladt daer eenigh onderschil tusschen maeckte. Anders soo wel de ghene daer Dioscorides af spreeckt, als dese, heeft langhworpighe witte harde vruchten; ende bovendien soo zijnde wortelen oock eenerhande.

2. Van de tweede Libanotis schrijft Theophrastus aldus: Sy heeft bladeren van Thridacine oft Wilde Lattouwe, bitter van smaeck, maer herder in ’t aentasten, ende witter; sy en brenght gheen vrucht oft saedt voort; ende heeft een korte wortel. Van dese vermaent Dioscorides oock, ende schrijft dat sy van Theophrastus beschreven is gheweest: dan sy is verscheyden van de onvruchtbaer Libanotis van Dioscorides, die wy boven beschreven hebben, met naeme van Derde Libanotis.

Plaetse.

Libanotis wast in steenachtighe ende rouwe woeste plaetsen, seydt Dioscorides; in drooghen, dorren ende savelachtighen oft gruysachtigen grondt, soo Theophrastus schrijft: dan men vindtse meest in de heete landen. De eerste soorte wordt somtijdts in Hooghduytschlandt ende Nederlandt ghesaeyt; de welcke voortghekomen zijnde, het tweede oft derde iaer daer nae dat sy ghesaeyt is haer kranssen met bloemen voortbrenght, ende in dien den Somer heet ende sonder winden ende groote regenen is, soo krijght sy volkomen ende rijp saedt, als me ghedenckt dat ick hier voormaels ghesien hebbe in den hof van den Edelen Heere Jan Brancion tot Mechelen.

Tijdt.

Libanotis bloeyt hier te lande in de somersche maenden, als het iaer niet te koudt oft te vocht en is.

Naem.

Dit ghewas wordt in ’t Griecks Libanotis, ende in ’t Latijn oock Libanotis geheeten. Sommighe, seydt Plinius, heeten ’t met eenen anderen naem Rosmarinum. De vrucht is by Dioscorides Canchrys ende by Plinius insghelijcks oock Canchrys ghenoemt; maer in de boecken van Theophrastus, Galenus ende Paulus Egineta vindtmen Cachrys ende niet Canchrys gheschreven.

Canchrys. Voorts soo is Canchrys eyghentlijck een kleyn balleken dat aen sommighe boomen, als aen de Eycke oft Wagheschot, aen den Denneboom, Lorckenboom, Peckboom, Lindeboom, Noteboom, ende Platanus pleegh te wassen, nae dat de bladeren af ghevallen zijn; ende blijft aen de boomen vast den gheheelen Winter door, ende gaet open in ’t beginsel van de Lente oft Vooriaer, ende valt af soo haest als de bladeren van de boomen beghinnen te groeyen, als Plinius betuyght in het 8.capitel van sijn 16.boeck. Van ’t selve spreeckt Theophrastus oock in sijn 3.boeck in ‘t 7.capitel; ende Theodorus Gaza heeft het op ’t Latijnsch Amentum overgheset: maer dat is seer verscheyden ende onghelijck van dese vrucht van Libanotis, die wy nu beschrijven.

1. De eerste soorte magh eyghentlijck Libanotis heeten, oft eerste vruchtbaere Libanotis; oft in ’t Latijn Libanotis fructifera prima.

2. De andere maghmen Libanotis saecunda sine fructifera altera noemen, dat is tweede vruchtbaere Libanotis.

3. De derde heet in ’t Griecks Libanotis acarpos, in ’t Latijn Libanotis tertia sive sterilis; dat is de derde Libanotis oft onvruchtbaer Libanotis.

Aerd.

De bladeren van Libanotis zijn matelijcken heet: dan de vrucht, diemen eyghentlijck Cachrys noemt, als voorseydt is, heeft seer gheweldighe kracht om te verwarmen ende te verdrooghen, ende dat verre genoegh in den derden graed.

Kracht ende Werckinghe.

De bladeren van Libanotis ghestooten oft ghewreven, seydt Dioscorides, ende opgheleyt, stelpen de bloeyende spenen ende aenbeyen, soo wel de ghene die uytwendighlijck als die inwendighlijck vloeyen: versoeten ende versachten alle de ontstekinghen des aersdarms, ende vermorwen de hardigheden ende wrachtighe kloven ende puysten, Condylomata gheheeten, die daer aen pleghen te komen: maecken oock morw de kropsweeren, klieren ende allerhande koude ende rouwe oft onrijpe gheswillen ende apostumen.

De drooghe wortelen van Libanotis ghestooten ende met Honigh vermenght, suyveren allerhande quade sweeringhen, zeeren ende loopende gaten. De selve ghenesen de buyckpijn ende rommelinghen, ende zijn seer goet den ghene die van slanghen ghebeten zijn, alsmen die met wijn te drincken gheeft. Sy verwecken de maendtstonden ende doen ghemackelijck pissen. Op oude waterachtige oft koude gheswillen gheleydt, doen sy die op seer korten tijdt scheyden ende vergaen.

’T sap van de wortel ende van het cruydt selve van Libanotis, met Honigh vermenght, scherpt het gesicht, op de ooghen ghestreken.

De vrucht met ’t saedt van Libanotis te drincken ghegeven, heeft de selve krachten: is oock seer goedt om de vallende sieckte te genesen, ende allerhande verouderde ghebreken van de borst. Met Peper ende wijn vermenght te drincken ghegeven is die seer goedt in de Geelsucht: met olie vermenght, ende daer mede ghestreken, doet oock sweeten: gheneest alle breucken ende scheurselen des lichaems, soo wel inwendigh als uytwendigh, ende geneest de ghene die den kramp hebben, oft die verreckt zijn. [492]

“Tselve saedt kleyn ghestooten oft gemaelen, ende met meel van Lolium oft Dravick ende met edick vermenght, wordt seer nuttelijck gheleyt op de heup-gichte ende voetgichte, ende dierghelijcke flerecijnachtighe qualen.

Vermenght met seer stercken edick suyvert alle sproeten ende placken, ende soodanighe onsuyverheydt des huyts diemen vitiligines ende alphi in ’t Latijn pleegh te noemen, al is het wit quaed zeer ende drooghe schorftheydt, daer op ghestreken.

De selve vrucht van Libanotis wordt oock vermenght met die suyvermaeckende dinghen sinegmata gheheeten, diemen op het hooft pleegh te legghen oft te strijcken tegen de sinckinghen die op de ooghen somtijdts vallen, ende duysterheydt oft schemelinghe des ghesichts maecken; dan met moet die den derden dagh af nemen, want sy souden te krachtigh ende daer door schadelijck wesen, seydt Dioscorides.

Verkiesinghe.

Om de geswillen te verdrijven, ende de sweeren oft apostumen morw te maecken, moetmen het saedt van die Libanotis nemen ende verkiesen die gheen vrucht oft Cachrys voort en brenght, dat is het plat ende breedt saedt van de tweede Libanotis.

BIIVOEGHSEL.

De oprechte Libanotis van de ouders en is hedensdaeghs noch niemanden ten vollen bekent; hoe wel datter seer veele cruyden met dien naem by verscheyden Cruydt-beschrijvers ghevonden worden, die allegader den selven naem eenighsins met reden moghen voeren, om dies wille dat haer wortelen oft oock saden eenen seer stercken reuck van haer gheven, dien van den Wieroock oft Herst eenighsins gelijck, sulcks als Dioscorides schrijft dat de wortel van de eerste Libanotis heeft. Om dies wille heeft Dodoneus in den eersten druck van sijnen Cruydt-boeck (’t welck hy nochtans daer nae verandert heeft) dry soorten van Libanotis beschreven, alle met welrieckende oft herstachtighe wortelen. 1. De eerste is de Foeniculum porcinus, oft Beer-wortele, die wy in ’t voorgaende Capitel met naeme Meum beschrijven. 2. De andere is de ghene die in ’t Hooghduytsch Schwartz Hirtzwurtz heet, oft hier te lande Swarte Herst-wortel; de welcke misschien een soorte van Daucus is, immers voor den Daucus tertius foliis Coriandri van Fuchsius ghehouden wordt. Lobel noemtse Libanotis Theophrasti minor, ende Libanotis Ferulaea altera; ende Panacis species nonnullis. Sy heeft eenen hooghen gheknoopten steel, ghelijck de Venckel; daer aen wassen bladeren, den Kervel oft Scheerlincks-bladeren schier ghelijck, maer grooter, breeder, ende dicker, oft (als Lobel seydt) die van de Veneetsche Steenbreke naestkomende, groeyende op beyde sijden van den steel, de kanten hebbende een weynigh ghekertelt ende ghehackelt; op ’t sop van den steel, die dry voeten ende meer langh wordt, wassen de kroonen met witte bloemkens; ende als die vergaen zijn, soo volght het welrieckende saedt daer nae, dat breedt is, den sade van Angelica schier ghelijck. De wortel is van buyten swart, van binnen wit, met hayr boven bedeckt, van reuck den herst oft wieroock ghelijck. 3. De derde soorte noemt hy in ’t Hooghduytsch Weisz Hirtzwurtz, oft in onse tael Witte Herst-wortel; de welcke oock eenen gheknoopten rechten steel heeft: daer aen wassen bladeren die grooter zijn dan de bladeren van Eppe. De bloemen wassen oock op kroonen, saedt leverende, dat groot, langh, dick ende oneffen is, ende scherp van smaeck. De wortel is langh, groot, dick ende wit, met groot grof hayr boven bekleedt, oock ghelijck Wieroock oft Herst rieckende.

Lobel beschrijft een diergelijck gewas met naeme van Rosmarinum primum oft Libanotis prima Theophrastis, folis Apii palustris, dat is Tweede Libanotis van Theophrastus, met bladeren van Water-Eppe; oft Daucus secundus Selinoïdes Cordi: in ’t Italiaensch Valde bona; ende oock den Tweeden Daucus van Matthiolus, ende misschien oock den Tweeden Daucus van Dioscorides: want sy heeft bladers van Coliander, oft van de oprechte Petercelie van Macedonien. In de bosschen omtrent Doornick gheleghen groeyt een dierghelijck cruydt, seydt den selven Lobel, maer veel kleyner.

Groote Libanotis van Theophrastus, seydt Lobel, heeft vollijfvige ronde ende breede, blinckende bladers, ende gekertelt saedt: ’t welck van Parijs ghesonden zijnde, ghesaeyt is, ende groeyt in de hoven van Nederlandt: in alle andere dinghen is dese den anderen ghelijck, ende is metter waerheyt een cruydt van ’t selve gheslacht.

Het Seseli van Aethiopien cruydt, ’t welck van Dodoneus in het 18. Capitel van dit Boeck beschreven sal worden, is nae de meyninghe van hem, ende van Lobel, een soorte van Libanotis van Theophrastus. Dan de Libanotis die bladers heeft die van de Wilde Lattouwe ghelijck, onvruchtbaer, sonder steel, bloeme ende saedt, daer Theophrastus af vermaent, seydt Lobel, en hebben wy nerghens ghesien. Andere willen houden staende, dat het Smyrnium oock een mede-soorte van Libanotis is, om de ghelijckheydt van den naem: want het Smyrnion heeft sijnen naem van de Myrrhe, ende de Libanotis van den Wieroock, die in ’t Griecks Libanos oft Libanotis gheheeten wordt.

Meest bekende Libanotis van dese landen is van Lobel beschreven, ende in ’t Latijn Herbariorum Septentrionalum notior Libanotis gheheeten. Dese soorte van Ferula, seydt hy, die in veel Herbaristen hoven van Vranckrijck, Duytschlandt ende Enghelandt groeyende is, en komt soo wel niet met de Libanotis over een; hoe wel datse eenen dunnen rechten steel heeft, die van den Meum oft Dille ghelijck, ghestreept ende doncker groen, anderhalven voet hoogh, met eenighe knoopen ende sijd-tackskens; aen welcke steelen, in sonderheyt beneden, bladers zijn die van den Verckens-Venckel ghelijck, maer langher ende smaller dan die van Ghekronckelde Venckel oft Foeniculum tortuosum, ende in ’t midden van de steelen ende bovenwaerts zijn sy die van de Enghelsche Steenbreke ghelijck, maer niet soo veel: op welcke steelen kroonkens wassen met kleyne witte bloemen, die van den Meum niet onghelijck. “T saedt is kleyn, omtrent den Winter rijp wordende, kleyner dan de ronde Carum, ende bijkants soo groot als ’t Ammi van de Apoteken, ’t welck gheensins ghelijckende en kan ’t saedt van den vruchtbaeren Rosmarinum van Dioscorides, Cachrys oft Cancrys ghenoemt: want ’t soude eer een Gersten koren ghelijck zijn: dan midts dat een brandende kracht heeft, soo maeckt het in de huyt een schorsse oft bleyne, ende wordt daerom van de ouders Pilula Cacri ghenoemt.

Oprechte Libanotis van Dioscorides, nae de meyninghe van Lobel, in ’t Latijn Libanotis vera Dioscoridis gheheeten, oft oock Rosmarinum ferulaceum fertile Dioscoridis waer af ’t saedt Cachrys ghenoemt wordt. Sy heeft steelen van dry, vier oft vijf voeten hoogh, die van den Venckel oft Ferula ghelijck, blinckende ende doncker groen, ghedeylt in veele sijd-tacksken, die uyt den knoopen spruyten, bekleedt met veele bladers, die dicker zijn dan die van de Venckel. In de somer krijghtse kroonkens, breeder dan die van de Ferula oft Thapsia, vol geele bloemkens. ’T saedt is dat van den Essche ghelijck, bladerachtigh ende langhworpigher dan van de Ferula, grooter ende platter dan Concommer-saedt, ghestreept ende kafachtigh, ghevende als ’t ghewreven wordt eenen harstachtighen oft wieroockachtighen reuck, ende ghelijck die van de Sermontaine, oft Seseli van Marsilien; iae gheknouwt zijnde vullet den mondt met eenen harstachtighen smaeck, die heet is. Voorts soo is dit heele ghewas mals ende warmachtigh, met eenen lieffelijcken smaeck van moes ende Smyrnium; door de welcke dat het lichtelijck uyt de Ferula ghekent ende onderscheyden wordt: want andersins is sy ghelijck de Ferula vol melckachtigh sap, maer witter, ende niet soo heet, noch soo vuyl van reuck, iae eer eenen goeden reuck ghevende.

Oprechte Cachrys oft Libanotis van Galenus, is van den selven Lobel beschreven, met naeme van Libanotis Galeni, ende gheschildert met de selve afbeeldinghe die van Dodoneus hier ghestelt is. Dit ghewas, seydt hy, heeft langhworpigh saedt, de keerne van eenen Pijnappel ghelijck, ghedeylt in tweeen, als dat van de Ferula, met eenen heeten specerijachtighen ende harstachtighen smaeck, die van Seseli van Aethiopien ghelijck. Den steel is dry oft vier voeten hoogh, de bladers dicker dan de Venckel-bladeren, ende bleeckgroen. Sommighe hebben ’t ghehouden voor Seseli van Marsilien.

Tweede Libanotis van Fuchsius, in ’t Latijn Libanotis secunda Fuchsii, is de Tweede Bergh-Seseli van Clusius.

Tweede vruchtbaere Libanotis, in ’t Latijn Libanotis fructifera altera quorumdam, is de Derde Bergh-Seseli van den selven Clusius.

Kleyne Conyza wordt oock van sommighe Libanotis gheheeten.

Libanotis oft Rosmarinum verum, nae de meyninghe van Honorius Bellus, is de Scotifara van Candien, die wy by de soorten van Siler Creticum stellen, al is ’t dat haer wortel oock nae Wieroock rieckt.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

Alle de dry soorten van Libanotis, seydt Galenus, hebben al t’samen een kracht; te weten een weeckmaeckende ende verteerende, afvaghende ende verdeylende kracht.

’T saedt van Libanotis en is niet goet inghenomen, midts dat het door sijn heete scherpheyt de keele rouw maeckt: dan van buyten maghmen dat ghebruycken: want ’t beneemt ’t loopen ende ’t vloeden van de ooghen, op ‘t voorseyde ghestreken, soo dat het binnen den derden daghe vergaen is.

De wortel van de Libanotis van Theophrastus, met eenighen dranck inghenomen, maeckt het lichaem ledigh ende suyver, soo wel van boven als van onder.

HET X. KAPITTEL.

Van Libanotis. (Seseli libanotis)

Geslachten.

Onder de geslachten van Libanotis is er een die voor een kranskruid gehouden en bij het welriekend gewas gerekend wordt en Libanotis coronaria genoemd dat de rozemarijn is die van ons tevoren beschreven is. Van de andere zullen we nu spreken die geen kranskruiden zijn, maar zelf kransen van bloemen dragen en daarom umbelliferae in het Latijn genoemd worden. Deze zijn drievormig zo die van Dioscorides verdeeld en beschreven of afgetekend zijn, de twee eerste zijn vruchtbaar en de derde onvruchtbaar.

1. De eerste Libanotis heeft een steel omtrent vijf en veertig cm hoog en soms ook wel negentig cm, rond en een wat gevoord of gestreept en met leden knievormig gedeeld of geknoopt en met vele zijstelen getakt. De bladeren zijn in heel dunne en smalle delen gesneden en gesnipperd als die van de Ferula en groter en breder dan de venkelbladeren, op de toppen van de steel en zijtakken komen grote en wijdt verbreide kransen voort waarop na de bloempjes grote vruchten groeien van grootte de kornoelje bijna gelijk, zo Dioscorides zegt, en op een wervel daar men mee spint lijkt en witachtig van kleur als ze rijp zijn daarna vanzelf opengaan en in twee delen splijten waarin langwerpig zaad besloten is dat van smaak scherp, bijtachtig en [491] heet of brandend is. De wortel is wit en zeer groot die naar wierook ruikt.

2. De andere soort van Libanotis is in alles de eerste gelijk, dan het zaad alleen is wel breed als dat van het Spondylium, maar al is het zaak dat het ook welriekend is het is nochtans geenszins scherp of heet van smaak of bijt op de tong. Voorts zo verschilt de wortel ook van de voorgaande want ze is van buiten zwart en van binnen wit.

3. De derde Libanotis brengt geen vrucht voort, anders is ze in alles de twee voorgaande soorten van gedaante gelijk, dan ze heeft ook noch steel, noch bloemen, noch zaad, dan alleen bladeren zo Dioscorides daarvan schrijft.

Uitvoeriger beschrijving van de soorten van Libanotis. Theophrastus vermaant ook van Libanotides, dan hij maakt daarvan maar twee soorten waarvan de eerste vruchtbaar is en zaad voortbrengt en de andere heeft geen zaad en blijft onvruchtbaar.

1. Van de eerste of vruchtbare Libanotis spreekt hij aldus: ‘haar vrucht is Cachrys genoemd en ze heeft bladeren die van watereppe gelijk, de steel is omtrent vijf en veertig cm hoog of hoger en de vrucht is wit, ruw of hard en langwerpig, de wortel is dik en wit en trekt naar wierook’. Deze schijnt dezelfde te wezen die van Dioscorides voor de eerste beschreven is tenzij dat het blad er enig onderschil tussen maakt. Anders heeft zowel diegene daar Dioscorides van spreekt als deze langwerpige witte harde vruchten en bovendien zo zijn de wortels ook gelijk.

2. Van de tweede Libanotis schrijft Theophrastus aldus: ‘ze heeft bladeren van Thridacine of wilde sla die bitter van smaak zijn, maar harder in het aantasten en witter en brengt geen vrucht of zaad voort en heeft een korte wortel’. Van deze vermaant Dioscorides ook en schrijft dat ze van Theophrastus beschreven is geweest, dan ze verschilt van de onvruchtbare Libanotis van Dioscorides die we boven beschreven hebben met naam van derde Libanotis.

Plaats.

Libanotis groeit in steenachtige en ruwe woeste plaatsen, zegt Dioscorides, in droge, dorre en zavelachtige of gruisachtige grond zo Theophrastus schrijft, dan men vindt ze meest in de hete landen. De eerste soort wordt soms in Hoogduitsland en Nederland gezaaid en als die het tweede of derde jaar daarna dat ze gezaaid is voortgekomen is haar kransen met bloemen voortbrengt en indien de zomer heet en zonder winden en grote regen is dan krijgt ze volkomen en rijp zaad zoals ik me bedenkt dat ik hier vroeger gezien heb in de hof van de edele heer Jan Brancion te Mechelen.

Tijd.

Libanotis bloeit hier te lande in de zomerse maanden als het jaar niet te koud of te vochtig is.

Naam.

Dit gewas wordt in het Grieks Libanotis en in het Latijn ook Libanotis genoemd. Sommige, zegt Plinius, noemen het met een andere naam Rosmarinum. De vrucht is bij Dioscorides Canchrys en bij Plinius insgelijks ook Canchrys genoemd, maar in de boeken van Theophrastus, Galenus en Paulus Egineta vindt men Cachrys en niet Canchrys geschreven.

Canchrys. Voorts zo is Canchrys eigenlijk een klein balletje dat aan sommige bomen als aan de eik of wageschot, aan de dennenboom, lorkenboom, pekboom, lindeboom, notenboom en Platanus plag te groeien nadat dat de bladeren afgevallen zijn en blijft aan de bomen vast de gehele winter door en gaat open in het begin van de lente of voorjaar en valt af zo gauw als de bladeren van de bomen beginnen te groeien, als Plinius betuigt in het 8^ste kapittel van zijn 16^de boek. Van hetzelfde spreekt Theophrastus ook in zijn 3^de boek in het 7^de kapittel en Theodorus Gaza heeft het op het Latijn Amentum overgezet, maar verschilt zeer veel en is anders dan deze vrucht van Libanotis die wij nu beschrijven.

1. De eerste soort mag eigenlijk Libanotis heten of eerste vruchtbare Libanotis of in het Latijn Libanotis fructifera prima.

(Peucedanum cervaria) 2. De andere mag men Libanotis secunda sine fructifera altera noemen, dat is tweede vruchtbare Libanotis.

(Libanotis villosa of verticillata?) 3. De derde heet in het Grieks Libanotis acarpos, in het Latijn Libanotis tertia sive sterilis, dat is de derde Libanotis of onvruchtbaar Libanotis.

Aard.

De bladeren van Libanotis zijn matig heet, dan de vrucht die men eigenlijk Cachrys noemt, als gezegd is, heeft zeer geweldige kracht om te verwarmen en te verdrogen en dat ver genoeg in de derde graad.

Kracht en werking.

De bladeren van Libanotis gestoten of gewreven, zegt Dioscorides, en opgelegd stelpen de bloedende spenen of aambeien en zowel diegene die uitwendig als die inwendig vloeien, verzoeten en verzachten alle ontstekingen van de aarsdarm en vermurwen de hardigheden en wrachtige kloven en puisten, Condylomata genoemd, die daaraan plegen te komen en maken ook de kropzweren, klieren en allerhande koude en ruwe of onrijpe gezwellen en apostumen murw.

De droge wortels van Libanotis gestoten en met honing vermengt zuiveren allerhande kwade zweren, zeren en lopende gaten. Die genezen de buikpijn en rommelingen en zijn zeer goed diegene die van slangen gebeten zijn als men die met wijn te drinken geeft. Ze verwekken de maandstonden en laten gemakkelijk plassen. Op oude waterachtige of koude gezwellen gelegd laten ze die op zeer korte tijd scheiden en vergaan.

Het sap van de wortel en van het kruid zelf van Libanotis met honing vermengt verscherpt het gezicht, op de ogen gestreken.

De vrucht met het zaad van Libanotis te drinken gegeven heeft dezelfde krachten en is ook zeer goed om de vallende ziekte te genezen en allerhande verouderde gebreken van de borst. Met peper en wijn vermengt te drinken gegeven is die zeer goed in de geelzucht en met olie vermengt en daarmee gestreken laat ook zweten en geneest alle breuken en scheuringen van het lichaam en zowel inwendig als uitwendig en geneest diegene die kramp hebben of die verrekt zijn. [492]

Hetzelfde zaad klein gestoten of gemalen en met meel van Lolium of dravik en met azijn vermengt wordt zeer nuttig gelegd op de heupjicht en voetjicht en diergelijke jichtachtige kwalen.

Vermengt met zeer sterke azijn zuivert alle sproeten en plekken en zodanige onzuiverheid van de huid die men vitiligines en alphi in het Latijn plag te noemen zoals het wit kwaad zeer en droge schurft, daarop gestreken.

Dezelfde vrucht van Libanotis wordt ook vermengt met die zuiver makende dingen sinegmata genoemd die men op het hoofd plag te leggen of te strijken tegen de zinkingen die soms op de ogen vallen en duisterheid of schemering van het gezicht maken, dan men moet die de derde dag afnemen want ze zouden te krachtig en daardoor schadelijk wezen, zegt Dioscorides.

Verkiezing.

Om de gezwellen te verdrijven en de zweren of apostumen murw te maken moet men het zaad van die Libanotis nemen en verkiezen die geen vrucht of Cachrys voortbrengt, dat is het plat en breed zaad van de tweede Libanotis.

BIJVOEGING.

De echte Libanotis van de ouders is tegenwoordig noch niemand te volle bekend hoewel dat er zeer vele kruiden met die naam bij verschillende kruidbeschrijvers gevonden worden die allen enigszins dezelfde naam met reden mogen voeren omdat hun wortels of ook zaden een zeer sterke reuk van zich geven die van wierook of hars enigszins gelijk, zulks als Dioscorides schrijft dat de wortel van de eerste Libanotis heeft. Daarom heeft Dodonaeus in de eerste druk van zijn kruidboek (wat hij nochtans daarna veranderd heeft) drie soorten van Libanotis beschreven en alle met welriekende of harsachtige wortels. 1. De eerste is de Foeniculum porcinus of beerwortel die we in het voorgaande kapittel met naam van Meum beschrijven. 2. De andere is diegene die in het Hoogduits Schwartz Hirtzwurtz heet of hier te lande zwarte harswortel dat misschien een soort van Daucus is, immers voor de Daucus tertius foliis Coriandri van Fuchsius gehouden wordt. Lobel noemt het Libanotis Theophrasti minor en Libanotis Ferulaea altera en Panacis species nonnullis. Ze heeft een hoge geknoopte steel als venkel en daaraan groeien bladeren die vrijwel op kervel of scheerlingbladeren lijken, maar groter, breder en dikker of (als Lobel zegt) die dichtbij komen van de steenbreek Venetië en groeien aan beide zijden van de steel, de kanten zijn wat gekarteld en gehakkeld en op de top van de steel die negentig cm en meer lang wordt groeien de kronen met witte bloempjes en als die vergaan zijn dan volgt het welriekende zaad daarna dat breed is en het zaad van Angelica vrijwel gelijk. De wortel is van buiten zwart en van binnen wit, met haar boven bedekt en lijkt van reuk op hars of wierook. 3. De derde soort noemt hij in het Hoogduits Weisz Hirtzwurtz of in onze taal witte harswortel die ook een geknoopte rechte steel heeft en daaraan groeien bladeren die groter zijn dan de bladeren van eppe. De bloemen groeien ook op kronen en leveren zaad dat groot, lang, dik en oneffen is en scherp van smaak. De wortel is lang, groot, dik en wit en met groot grof haar boven bekleed die ook als wierook of hars ruiken.

Lobel beschrijft een diergelijk gewas met naam van Rosmarinum primum of Libanotis prima Theophrastis, folis Apii palustris, dat is tweede Libanotis van Theophrastus met bladeren van watereppe of Daucus secundus Selinoïdes Cordi, in het Italiaans valde bona en ook de tweede Daucus van Matthiolus en misschien ook de tweede Daucus van Dioscorides want ze heeft bladeren van koriander of van de echte peterselie van Macedonië. (Seseli macedonicum) In de bossen omtrent Doornik gelegen groeit een diergelijk kruid, zegt dezelfde Lobel, maar veel kleiner.

Grote Libanotis van Theophrastus, zegt Lobel, heeft zeer stevige ronde en brede, blinkende bladeren en gekarteld zaad wat van Parijs gezonden is gezaaid is en groeit in de hoven van Nederland en is in alle andere dingen de anderen gelijk en is met de waarheid een kruid van hetzelfde geslacht.

Het Seseli van Ethiopië kruid wat van Dodonaeus in het 18^de kapittel van dit boek beschreven zal worden is naar de mening van hem en van Lobel een soort van Libanotis van Theophrastus. Dan de Libanotis die bladeren heeft die van de wilde sla gelijk is, onvruchtbaar en zonder steel, bloem en zaad daar Theophrastus van vermaant, zegt Lobel, hebben we nergens gezien. Andere willen staande houden dat het Smyrnium ook een medesoort van Libanotis is vanwege de gelijkenis van de naam, want het Smyrnion heeft zijn naam van de Myrrhe en de Libanotis van de wierook die in het Grieks Libanos of Libanotis genoemd wordt.

Meest bekende Libanotis van deze landen is van Lobel beschreven en in het Latijn Herbariorum Septentrionalum notior Libanotis genoemd. Deze soort van Ferula, zegt hij, die in veel herboristen hoven van Frankrijk, Duitsland en Engeland groeit komt niet zo goed met de Libanotis overeen hoewel dat ze een dunne rechte steel heeft die van Meum of Dille gelijk, gestreept en donker groen en vijf en veertig cm hoog met enige knopen en zijtakjes aan welke stelen en vooral beneden bladeren zijn die van de varkensvenkel gelijk, maar langer en smaller dan die van gekronkelde venkel of Foeniculum tortuosum en in het midden van de stelen en boven zijn ze die van de Engelse steenbreek gelijk, maar niet zoveel waarop kroontjes groeien met kleine witte bloemen die van Meum vrij gelijk. Het zaad is klein en wordt omtrent de winter rijp en is kleiner dan de ronde Carum en vrijwel zo groot als het Ammi van de apotheken wat geenszins lijken kan op het zaad van de vruchtbare Rosmarinum van Dioscorides dat Cachrys of Cancrys genoemd wordt want het zou eerder op een gerstekorrel lijken, dan omdat een brandende kracht heeft maakt het in de huid een schors of blaar en wordt daarom van de ouders Pilula Cacri genoemd.

(Cachrys ferulacea) Echte Libanotis van Dioscorides, naar de mening van Lobel, in het Latijn Libanotis vera Dioscoridis genoemd of ook Rosmarinum ferulaceum fertile Dioscoridis waarvan het zaad Cachrys genoemd wordt. Ze heeft stelen van negentig, honderd twintig of honderd vijftig cm hoog en die van de venkel of Ferula gelijk, blinkend en donker groen, gedeeld in vele zijtakjes die uit de knopen spruiten en bekleed zijn met vele bladeren die dikker zijn dan die van de venkel. In de zomer krijgt het kroontjes die breder zijn dan die van de Ferula of Thapsia vol gele bloempjes. Het zaad is dat van de es gelijk, bladachtig en langwerpiger dan van de Ferula, groter en platter dan komkommerzaad, gestreept en kafachtig en geeft als het gewreven wordt een harsachtige of wierookachtige reuk en lijkt op die van de Sermontaine of Seseli van Marseille, ja als het gekauwd wordt vult het de mond met een harsachtige smaak die heet is. Voorts zo is dit hele gewas mals en warmachtig en met een lieflijke smaak van moes en Smyrnium waardoor dat het gemakkelijk uit de Ferula herkent en onderscheiden wordt, want anderszins is ze net als de Ferula vol melkachtig sap, maar witter en niet zo heet, noch zo vuil van reuk, ja geeft eerder een goede reuk.

Echte Cachrys of Libanotis van Galenus is van dezelfde Lobel beschreven met naam van Libanotis Galeni en geschilderd met dezelfde afbeelding die van Dodonaeus hier gesteld is. Dit gewas, zegt hij, heeft langwerpig zaad dat op de kern van een pijnappel lijkt en in tweeën gedeeld is als dat van de Ferula en met een hete specerijachtige en harsachtige smaak die van Seseli van Ethiopië gelijk. De steel is negentig of honderd twintig cm hoog en de bladeren zijn dikker dan de venkelbladeren en bleekgroen. Sommige hebben het voor Seseli van Marseille gehouden.

Tweede Libanotis van Fuchsius, in het Latijn Libanotis secunda Fuchsii, is de tweede berg Seseli van Clusius.

Tweede vruchtbare Libanotis, in het Latijn Libanotis fructifera altera quorumdam, is de derde berg Seseli van dezelfde Clusius.

Kleine Conyza wordt ook van sommige Libanotis genoemd.

Libanotis of Rosmarinum verum, naar de mening van Honorius Bellus, is de Scotifara van Kreta die we bij de soorten van Siler Creticum stellen, al is het dat haar wortel ook naar wierook ruikt.

Aard, kracht en werking.

Alle drie soorten van Libanotis, zegt Galenus, hebben alle tezamen een kracht, te weten een week makende en verterende, afvegende en verdelende kracht.

Het zaad van Libanotis is niet goed om in te nemen omdat het door zijn hete scherpte de keel ruw maakt, dan van buiten mag men dat gebruiken want het beneemt het lopen en het vloeien van de ogen als het er op gestreken wordt zodat het binnen de derde dag vergaan is.

De wortel van de Libanotis van Theophrastus die met enige drank ingenomen wordt maakt het lichaam leeg en zuiver en zowel van boven als van onder.