Astragalus

Sarcocolla, ende verscheyden andere Gommen, ende ghedrooghde Sapen. 14.

Sarcocolla is een Gomme van een doornachtigh ghewas, dat in Persien groeyt: de welcke best is alsse geelachtigh is, bitter van smaeck, ende kleyne klonterkens oft bristelinghskens Wieroocks ghelijckende. Plinius hiel de witte nochtans voor de beste.

Sy heet in ’t Griecks, in ’t Latijn ende in de Apoteken Sarcocolla, in andere taelen Sarcocolle.

Den naem van dese Gomme wijst ghenoegh uyt welckerhande krachten sy heeft: want door dien dat sy warm is in den tweeden graed, ende droogh heel verre in den eersten, sonder eenighe scherpigheyt oft bijtachtigheydt, als Galenus betuyght, daerom is sy seer bequaem om de wonden toe te heelen ende te ghenesen; ende oock om alle zeerigheden te suyveren, hoe vuyl ende verrot sy oock moghen zijn, doende daer versch vleesch ingroeyen, sonderlinghen alsmense kleyn stoot, ende dat poeder daer van in stroyt, oft datmense daer op leght met wat Honigh. Sy is goedt teghen de catarrhen ende sinckinghen die op de ooghen vallen; verdrijft de schellen, ende gheneest de schemelinghe, lickteeckenen ende andere ghebreken der selve, alsse vier oft vijf daghen in Eselinne melck gheweyckt is, alle daghe het melck vernieuwende ende het oudt wegh gietende. Binnen ’s lijfs ghenoten iaeght sy af de rouwe, taeye, grove vochtigheden ende slijmerigheden, die haer stede genomen hebben in de lidtmaten ende uyterste leden: sy suyvert de herssenen, de zenuwen, de borst, ende de longeren: ende is seer goet teghen den verouderden hoest, ende enghborstigheydt: ende is seer nut alle de gene die met slijmerigheden ende waterighe overvloedigheden verladen zijn, te weten een vierendeel loots oft wat meer tseffens inghenomen. Maer diese te veel ghebruycken worden kael. Sy is oock wat traegh in ’t wercken, ende beroert de ghene die een heete ende met galle verladen maghe hebben: daerom moeten sy hun wachten van dese Gomme binnen ’s lijfs te ghebruycken: dan men vervoordert haer kracht, midts daer een weynighskens Gember oft Cardamomum by doende. Anders isse bequaem om het lichaem vet te maecken, ende het menschelijck saedt te vermeerderen. Dan boven allen isse goedt om de verrotte ende etterachtighe zeeren der ooren te ghenesen, alsmen een wiecke in Honighwater nat ghemaeckt, ende met ’t poeder van dese Gomme bestroyt, in de oore steeckt.

Gummi Elemi, oft Elemni, is nae de meyninghe van sommighe eenen traen van den Ceder-boom; oft, als andere versekeren, van den Ethyopischen Olijf-boom; maer andere segghen van eenen onbekende boom. De beste is de ghene die de Scammome ghelijckt, harstachtigh, ros, in kleyne klonterkens als greynkens vergadert, bijtende van smaeck. De ghene die het Ammoniacum oft Gummi Arabicum ghelijckt, ende swart is, niet scherp oft bijtende, wordt als onnut verworpen. In sommige Apoteken isse vervalscht, hebbende de verwe ende ’t wesen van Pijn-boom oft Peckboom-Herst, eerst niet sterck rieckende, maer ten laetsten heel krachtigh ende veel menschen lastigh vallende. Sy wordt menighe iaeren goet bewaert op een drooghe plaetse.

Dese Gomme wordt seer nuttelijck ghedaen by de salven ende plaesteren diemen maeckt teghen de wonden van ’t hooft ende van ’t beckeneel.

Tragacantha, oft Gummi Tragacanthum (te voren van Dioscorides beschreven) is eenen Traen oft Gomme, die soetachtigh is, ende ’t speecksel om den mondt taey doet worden: alsse oudt is, wordtse eerst bleeckachtigdaer nae roodt, ten laetsten geel, als meest alle Gommen pleghen; ende metter tijdt wordt sy bitter, ende daerom heeter, alsmen aen meest alle de soete dinghen siet gebeuren. Daerom doen sommighe den geelen Dragant by de heete dinghen, den witten by de koude. Sommighe gebruycken de Gumme Arabicum ende Gumme Acacie voor de oprechte Tragacantha

Gummi Arabicum, soo in de Apoteken ghenoemt, is een menginghe van Gommen uyt verscheyden boomen ghenomen; ’t welck haer verscheyden verwe oock betoont; dan Galenus geeft dat oock te kennen, dat Gomme eyghentlijck ghenoemt wordt allerley traen die uyt de Herst-ghevende boomen vloeyt. Dan oprecht Gummi Arabicum, eyghentlijck Gummi ghenoemt, komt van de Egyptische doorn Acacia gheheeten, die van Dodoneus in ’t langh beschreven is.

Sandaracha Arabum is de Vernis, oft Genever-Gomme, voren beschreven. Dan Sandaracha Graecorum en is gheen Gom, maer een Orpiment.

Een Indiaensche Gomme van Monardes vermaent wast in West-Indien: dan van wat boom datse ghenomen is, dat is hem onbekent: hy noemtse Gummi ad podagram, om dat de gene die ’t flercijin sonderheyt aen de voeten hebben, hun selven daer mede genesen: in de wijse als volght. Sy nemen een stuck van dese Gomme soo groot als een Okernote, ende weycken ’t eenen heelen nacht in eenighe ghedistilleert water; dan douwen sy dat uyt, ende doen ’t door eenen doeck; van dit water drincken sy twee oncen tseffens, ende en eten niet voor den noen. Ende daer mede worden sy quijt alle die quade vochtigheden daer het flercijn sijnen oorsprongh van heeft. Dese Gomme is sonder reuck, ende schijnt warm te wesen in den eersten graed.

Galbanum is oock sap uyt een gheslacht van Syrisch Ferula, elders beschreven.

Sagapenum, in ’t Griecks Sagapenon, in ’t Latijn Sagapenicum, Sagapenum, Sacopenum, ende oock Serapinum, ghenoemt, is sap van een Ferula, de Panax ghelijck, in Medien wassende, oock van ons in ’t Bijvoeghsel van de Ferula in ’t langh beschreven.

Ammoniacum is een Gomme oft vochtigheyt van een ander gheslacht van Ferula, Agasyllis ghenoemt, met bladeren van Silphium, in Afrijcken wassende, als elders in ’t langhe betoont is.

Opopanax is een vochtigheydt vloeyende uyt de ghesneden wortelen ende steelen van een cruydt dat Panax Heraclium heet: ’t welck eerst wit is, maer droogh zijnde geel is, al oft met Saffraen vermenght waer. Dan daer van heeft Dodoneus ghenoegh ghehandelt.

Andere Gomme ende sappen van verscheyden boomen zijn bijsonderlijck van Dodoneus beschreven elck op sijn eyghen ghewas..

Ladanum is een vette vochtigheyt diemen op den Cistus Ledon vindt, tot veele dinghen nut, daer eerst verwarminghe, ende dan wat tsamentreckinghe van noode is, als in ’t Capitel van Cistus breeder verklaert staet.

Glaucium, voren verhaelt, is een ghedrooght sap van een cruydt in Syrien, oft by Hierusalem wassende, in ’t Griecks Glaucion gheheeten, in ’t Latijn oock Glaucium; in ’t Arabisch Memith ende Memitha. Dan het wordt vervalscht [1375] (om dat het oprecht niet bekent en is) met sap van Stinckende Gouwe, dat oock geel is, oft met sap van Geelen Heul, dat sy oock valschelijck Memitha heeten. Dan het oprecht Glaucium is koudt van aerdt, ende tsamentreckende; ende goedt ghedaen by alle ooghsalven, ende andere dinghen die verkoelen ende de loopende oft vloeyende vochtigheden stoppen: ende insghelijcks oock om het wildt vier te verdrijven dat noch versch is, daer op ghestreken.

Euphorbium is oock voren beschreven.

Lycium van Indien, oft Cate. Van het Lycium nae de meyninghe van Dioscorides heeft Dodoneus in ’t langh ghehandelt. Dan Garcias ab Horto beschrijft ons een Indiaensch Lycium, in Indien Cate ghenoemt; ’t welck een sap is van eenen boom soo groot als eenen Esschen-boom, met kleyne bladeren als die van Tamaris oft Heyde, altijdt groen blijvende, met bloemen daer gheen vruchten nae en volghen: ende desen boom is met veele doornen beset: sijn hout is sterck, hardt, dicht, swaer, niet haest verrottende, ’t zy datmen in ’t de locht laet, ’t zy datmen ’t in ’t water doet: daer uyt wordt het sap aldus ghetrocken: Sy kappen de tacken wel kleyn, ende siedense in water: ende stootense daer nae, ende mengense met meel van Nachani (’t welck kleyn swart saedt is, smaeckende als Rogghe) ende met schrapsel van eenigh hout dat daer wast (oft oock wel sonder dat) ende maecken daer koeckskens van, die sy in de schaduwe droogen, om haer kracht niet en vergae door de hitte der Sonnen; ende bewaerense tot hun ghebruyck.

Desen boom wast in Cambaya ende Goa, oft daer omtrent; ende wordt van daer in heel Indien, Arabien ende elders versonden.

Het sap magh Lycium Indicum heeten, dat is Indiaensch Lycium: dan in Indien selfs heet het Cate oft Cato. Den boom selfs heet Lignum sempervivum oft Altijdt-levende-hout, Hacchic, ende Arbor Cate.

Van dit hout, om dat het soo hardt ende swaer is, worden stampers ghemaeckt, daer sy het Rijs mede pleghen te stooten, ende van sijn buysten oft schellen te scheyden, oft te blooten.

‘Tsap van desen boom, soo in koeckskens bereydt, wordt veel gheknauwt om het slap tandtvleesch vast te maecken: want het heeft een tsamentreckende ende drooghende kracht; ende tot dien eynde wordt het in Indien met de Betre ende Areca veel vermenght; hoe wel dat het alleen kracht ghenoegh heeft. Het is oock sonderlinghen goet om den buyckloop te stoppen, ende alle weedom der ooghen te versoeten.

Om de voorseyde krachten ende oock de bereydinghe van dit sap is den selven Garcias van ghevoelen, dat het eenerhande dingh is met het Lycium van de ouders; van welck het beste was dat in Indien wies; soo Dioscorides schrijft, ende oock Avicenna (ende Serapio) die dat Hadhad noemt; ende in ghebreke van ’t selve de Areca ende het Santalum raedt te ghebruycken. Dioscorides beschrijft den boom van Lycium met bladeren als Palm-boom-loof. Dan daer voor wordt van sommighe ghebruyckt het sap van Geytenbladt oft van Rhamnus (als Dodoneus betoont, ende in de Bijvoeghselen van ’t Lycium vermaent is) oft van ghemeyne Haghedoren. Prosper Alpinus beschrijft het volghende Lycium, dat hy Uzeg heet.

Uzeg, seydt Alpinus, is een heester boven Alexandrien wassende aen den kant van den Nijl, uyt een houtighe slimme ende dweers loopende wortel, veele rijsen voortbrenghende, die hardt zijn, heel recht opschietende, vier oft vijf, oft meer voeten hoogh, met veele langhe scherpe doornen beset, sommighe oock met bladeren bewassen. De bladeren zijn als die van den Olijf-boom, doch witter, ende niet soo breedt. De bloemen zijn als die van Agiahalib, kleyn, wit, van grootte de Orientaelsche Iacinthen ghelijck, ende oock van ghedaente; dan volghen kleyne swarte vruchten, de vruchten van Hadich seer ghelijck, licht, bitter ende tsamentreckende van smaeck. Dese boom komt met het Lycium Indicum wel over een, dat Dioscorides aldus beschrijft: Men seydt dat Lycium Indicum ghehaelt wordt uyt een heester Lonchitis gheheeten, die onder ’t gheslacht der doornen gherekent wordt, rechte tacken hebbende, vijf voeten langh, oft grooter, dicker dan Braemen, veel uyt de wortel spruytende. De schorsse ghebroken is roodt: de bladeren zijn als die van den Olijf-boom. Dan het sap en heeft hy uyt de bladeren niet ghedouwt. Maer het Lycium dat nu ter tijdt uyt Arabien ghebroght wordt (seydt den selven Alpinus) en dunckt my uyt de voorseyde heester niet ghenomen te zijn, ende daerom gheen oprecht Lycium te wesen: want het is een hardt sap, swart van buyten, het sap van Acacia seer ghelijck, ghebroken zijnde, van binnen als Aloë gheverwt, niet seer sterck riekende, noch oock niet onlieffelijck van smaeck, wat nae den soeten treckende, tsamentreckende, sonder eenighe bitterheyt, klam, ende aen de vingheren klevende. Maer het oprecht Lycium moet bitter wesen, ende in ’t vier ghesteken zijnde een roodt schuym van sich gheven.

Het sap dat voor Lycium verkocht wordt, is ghehouden voor middelmatigh tusschen heet ende koudt: doch droogh verder dan in den eersten graed, tsamentreckende; daerom nut teghen de zeeren der ooren, vanden mont, neus, aers ende darmen. De vrouwen hebben een salfken van Lycium ende Antimonium ghemaeckt, daer sy haer ooghen daghelijcks mede strijcken, om de selve van de sinckinghen ende catarrhen te beschermen ende te verhoeden: ’t selve ghebruycken sy teghen den buyckloop ende roodtmelizoen, ende teghen het bloet spouwen; als eenen pessaris de moeder ghesteken, stelpt den vrouwelijcken vloedt. Het wordt oock teghen de zeeren ende vuyle kanckerachtighe puysten ghebruyckt; teghen de inetinghen des tandtvleesch, ende de versweeringhen der selver, ende teghen de lossigheydt der tanden. In klisterien ghebruyckt, is het goedt teghen het roodtmelizoen, ende levervloet. ‘Tselve doet het oock in eenigh nat ontdaen, ende soo ghedroncken. Opghestreken zijnde beschermt alle leden van de sinckinghen der vochtigheden. Daerom is het goedt teghen alle gicht ende flercijnachtighe smerten.

Agiahalid wordt van sommighe voor Lycium ghehouden, seydt den selven Prosper Alpinus: dan dat en is gheen heester, maer eenen boom, in Egypten in de hoven van hem ghesien, anders Agahalid ghenoemt, aldaer eerstelijck uyt Ethiopien ghebroght. Desen boom is soo groot als eenen wilden Peer-boom, met weynigh tacken, recht op wassende, gheschicktelijck met seer scherpe doornen beset; met bladeren die van den Bucks-boom seer nae by komende, doch breeder, ende niet veel, twee samen, met tusschenledigheden ghevoeght. De bloemen zijn kleyn, wit, als Orientaelsche Iacinthen, maer kleyner: daer nae volghen swarte vruchten, als Hadick-bezien, van smaeck bitterachtigh ende tsamentreckende. De bloemen zijn sarp, oft suer, met eenighe tsamentreckinghe. Men seydt dat de bladeren in Moorlandt ghebezight worden om de kinderen in te gheven, die met wormen ghequelt worden. Daerom soude dit wel een Lycium moghen wesen, daer Dioscorides aldus van schrijft: Lycium, dat anders Pyxacantha heet, is eenen boom met doornen, met tacken dry cubitus langh, oft langher, bladeren als Bosch-boom-bladeren, dicht, vruchten als Peper, swart, glat, bitter, met een dicke schorsse bedekt, niet onghelijck het gheweyckt Lycium. De wortelen zijn veel, dweers loopende. Maer het Lycium en is gheenen boom, als het schijnt.

Drakenbloet van West-Indien. In het tweede Capitel hebben wy een Drakenbloet uyt Clusius beschreven: nu sullen wy hier een ander soorte daer van uyt Nicolaus Monardes beschrijven.

Den boom, seydt hy, daer dit Drakenbloet uyt vloeyt, wast in ’t vaste landt van West-Indien, ende is groot, met een dunne schorsse bedeckt, die haer haest laet snijden: ende dan vloeyt daer een vochtigheyt uyt, die Sanguis Draconis in lachryma heet, dat is Vocht Drakenbloet; de welcke uyt Cartagena van Peru uytermaten goedt ghebroght wordt: dan sy verschilt van den anderen Sanguis Draconis die droogher is, ende om dat hy in koeckskens oft broodekens vergadert is, Sanguis Draconis in pane ghenoemt wordt. Den naem Sanguis Draconis oft Drakenbloet, seydt hy, komt van de ghedaente der vruchten van desen boom: want dese vrucht, alsmen het uyterste velleken oft schelleken wegh neemt, vertoont een kleyn Draecksken soo nae ‘t leven uytghedruckt, dat den besten schilder dat niet beter ende soude konnen schilderen, te weten met den langhen hals, den gapende mondt, [1376] den scherp-stekende rugh-graet, ende langhen steert, ende merckelijcke voeten.

Beyde dese soorten van Drakenbloet, te weten de drooghe ende vochte, zijn matelijcken ghestelt van aerdt, dan schijnen wat hittes te hebben. Beyde binnen den lijfve ghenoten stoppen den buyckloop:’t selve doen sy oock, alsmense op den buyck strijckt, oft met klisterien ingiet. Sy stoppen allerley bloetganck: beletten alle vochtigheden van den hoofde op eenighe leden te sincken, alsmen ’t poeder op de kruyn van ’t hooft stroyt; sy heelen de versche wonden, ende maecken de tanden vast. Voorts dienen sy om te schilderen: want sy gheven een schoone roode verwe van haer.

Dragonal. Clusius vermaent van eenen Fructus Dragonalis uyt Spaegnien ghesonden, ende op ’t Spaensch Dragonal gheheeten, soo groot als een Kriecke, rondt, met een dun velleken bedeckt; de welcke afghenomen anders niet dan een steenachtighe keerne vertoont; maer daer en staet gheen ghedaente van eenigh dier op. Dan dierghelijcke vruchten in d’aerde ghesteken, geven bladeren uyt, langhworpigh, bijnae als Lisch-bladeren, groen, rondom roode streepkens hebbende, sulcks als zijn de bladeren die wy voren uyt Clusius beschreven hebben. Soo dat het te ghelooven is, dat den boom daer Monardes van spreeckt, van den Draken-boom van Isla de Porto santo verschilt: al gheven sy beyde roodt ende nut sap, dat den naem Sanguis Draconis met recht voeren magh.

Pinipinichi, van den selven Monardes beschreven, ende Lac Pinipinichi gheheeten, is een melckachtigh sap dat in West-Indien meest allesins in ’t vaste landt ghetrocken wordt uyt kleyne boomkens als Appel-boomkens, die sy Pinipinichi noemen: want als sy de tacken daer van snijden oft quetsen, dan vloeyt daer een melckachtigh sap uyt, wat dickachtigh, ende lijmachtigh oft taey; van de welcke dry oft vier druppen inghenomen den buyck weeck maecken, ende met groot ghewelt alle galachtighe ende waterachtighe overvloedigheden uyt den lijfve iaghen. Dan sy drincken ’t selve ghedrooght melck, doch heel weynigh tseffens, om dat het soo gheweldigh in ’t wercken is. Dan dit sap heeft dat eyghens, dat soo wanneer iemandt, die dat inghenomen heeft, daer eenigh sop, Wijn oft anderen dranck nae inneemt, alle de krachten van ’t selve sap ophouden, ende den buyck terstont hardt worden sal: dan alsmen begheert dat het werckt, dan moetmen ons wachten van daer op te slapen. Voorts soo is dit sap warm ende droogh in den derden graed. Maer het is best datmen ons daer van wacht alsmen de wortel van Mechoacan oft eenighe ander sachter dingh bekomen kan, oft Aloë.

Tanagut, anders Sabeam, Xabra, oft Camarronum, van Rauwolfius vermaent, is een ghewas met voose broose halmen, dry voeten hoogh, binnen hol als Vlier, recht op wassende tackskens hebbende, die langhs heen ghevoort sijn, al oftse ghespleten waeren, van verwe geel groen, vol scherp melck, heeter dan Wolfs-melck. Die van Egypten achten dat veel om den buyck weeck te maecken.

Aloë (te voren van Dodoneus oock beschreven) is een sap van een cruydt, dat in Indien veel gheacht wordt, ende aldaer Areaa heet, oft Catecomer; in ’t Arabisch, Turcksch ende Persiaensch Cebar (qualijck Laber;) in ’t Spaensch Acibar; in ’t Portugies Azeure; in ’t Griecks ende Latijn Aloë, als gheseydt is. Sy wast veel in Cambaya, Bengala ende elders: maer niet in Alexandrien, al wordtse van daer ghebroght. De beste wast in Socotra (ende wordt van daer heel Asien, Afrijcken ende Europen door ghesonden) ende is daerom Aloë Socotorina gheheeten. Dese Aloë oft sap wordt uyt het gantsche ghewas ghehaelt, ende niet uyt het middelste oft onderste deel; ende is daer met soo groote menighte te vinden, ende soo goeden koop, dat het niet ghelooflijck en is dat sijse daer vervalschen souden willen; al is ’t dat Dioscorides seydt datse met Gomme ende Acacia vervalscht wordt. Dan die vervalschinghe moet in het vervoeren gheschieden. Maer somtijdts is de eene wat suyverder dan d’ander, ende daerom beter. Dese is vast ende dicht in een ghesloten, ende niet voos: dan de ander is vooser ende ondichter. Maer aengaende dat sommighe verscheyden geslachten van Aloë stellen, dat is valsch: want daer en isser maer eenderley. Voorts al is ’t saecke dat dese Aloë wel schijnt een Gomachtigh sap te wesen, ende al wordtse met Gomme vervalscht, als gheseydt is, men vindt nochtans gheen Gomme aen dit ghewas, als sommighe segghen: dan daer druypt somtijdts een taeye ende klevende vochtigheyt oft zeever uyt de bladeren, die nerghens toe nut oft ghebruyckelijck is. ‘Tganstche ghewas is swaer ende vuyl van reuck, ende bitter van smaeck; ende hoe dat naerder by de wortel is, hoe dat bitterer is: dan de uyterste bladeren zijn als niet bitter. Sommighe schrijven (seydt Plinius) datter by Hierusalen een Aloë metallica seu fossilis ghevonden wordt; maer dat is valsch.

Dese Aloë wordt in Indien oock ghebruyckt om den buyck te reynighen, om ooghsalven te maecken, ende om vleesch in de wonden te doen groeyen: tot dien eynde houden sy in hun Apoteken een menginghe van Aloë ende Myrrhe, Mocebar ghenoemt, die sy oock veel achten om hun peerden te ghenesen, ende om de wormen te doen sterven die in de wonden groeyen. Galenus gaf dry stuckskens Aloës soo groot als Cicers nae ‘t avontmael, om de hooftpijne te versoeten, dan de Indiaenen nemen de Aloë voor de maeltijdt, ende eten daer seer goede spijse nae, doch seer weynigh, als Plinius oock seydt dat de Aloë beter werckt. Dan de selve Indiaenen, als sy eenighe drancken oft pillen ghenomen hebben, dan blijven sy ghemeynlijck vijf uren langh sonder t’eten, drincken oft slapen: heeft den dranck middeler tijdt niet ghewrocht, soo verstercken sy de maghe met twee draghmen Mastiche, ontdaen in Roosewater, strijckende den buyck met Ossen galle, ende eenen lijnen doeck in de selve Ossen galle nat ghemaeckt, daer op legghende, om de kracht van den dranck te vermeerderen, ende het inghewant te verstercken. Als den buyck wel weeck wordt in den tijdt van die vijf uren, soo gheven sijse dry oncen hoender sop, ende anders niet: daer nae drincken sy een weynigh Roosenwater; ende slapen wat. Ende soo worden de bladeren van dit ghewas selve in Oost-Indien oock veel ghebruyckt als een lichte purgatie voor de kinderen ende swanghere vrouwen: want sy sieden dry oncen van dese bladeren, die eerst ghekapt oft kleyn ghesneden zijn; ende voeghen daer by twee draghmen grof sout; als het beghint te sieden, sijghen sy dat, ende doen daer een once Suycker by; ende laeten dit den heelen nacht in de locht staen. Smorghens vroegh omtrent de ses uren gheven sy de krancken dese dranck soo koudt te drincken, verbiedende hun te slapen: maer laetense wat langhs de kamer wandelen, op dat desen dranck wat beter wercke. Dry uren daer nae gheven sy haer vier oncen hoender sop, met ettelijcke greynkens Mastick; een ure daer nae moghen sy eten, ende een licht oft ghewatert Wijnken drincken. Dan sy nemen veel oft luttel van dese bladeren nae dat den krancken sterck oft slap is. Immers desen dranck is daer soo ghemeyn ende soo veel gheacht als hier de Manne oft Cassie: want hy werckt sonder moeyte oft te groote beroertenisse. Te Goa stootense de Aloë wel kleyn, ende met melck ghemenght zijnde, ghevense te drincken de ghene die eenighe sweeringhen oft zeeren in de nieren oft blase hebben; oft de gene die etterachtige pisse quijt worden. De Vogelaers ghebruycken dese bladeren oock, om de ghebroken beenen van de vogelen daer mede te heelen. Andere Indiaenen ghebruyckense om alle gheswillen te rijpen. Sy en is de maghe eyghentlijck niet goedt, dan alleen midts datse de vochtigheden uytdrijft, die de maghe verladen.

Aloë te Avignon ghewassen. Den seer gheleerden Doctor Jacobus Pontanus, heeft tot Avignon in eenen hof, neffens den muer van het naeste huys aen den zuyden, een Aloë ghesien over de hondert ende meer iaeren ghesaeyt oft gheplant zijnde, als de borghers van Avignon nae langh onthoudt van hun voorouders versekeren: wiens bladeren in haer beghinsel bijnae een palme breedt zijn, twaelf oft tien palmen langh: daer tusschen is in het honderste iaer nae datse gheplant is gheweest, in de maendt van Mey in het iaer 1599.eenen steel uyt ghesproten (daerse te voren noyt gheenen steel gekreghen en had: ) den welcken in den tijdt van vijf-en-veertigh dagen tot de twee-en-dertigh palmen hoogh op gheschoten is; uyt het midden van desen steel tot het sop toe zijnder omtrent de neghen-en-twintigh sijd-tacken voortghekomen [1377] ghelijck de sijd-armen oft pijpen van Kandelaers diemen in de Kercken pleeght te hanghen, allegader eerst recht, daer nae bovenwaerts omghekromt: op tsop van dese tacken komen veele huyskens voort, als die van Affodillen, met saffraen geele bloemen, als rooskens met haerachtighe draeyen tusschen beyden beset. Dierghelijcke steelen zijnder in andere landen oock voortghekomen; als oock eenen op de vesten van Roomen; maer noyt sachmer soo hooghe steelen aen, als den desen. Sommighe hebben ghelooft dat dit gheen Aloë en is, (midts dat de bloemen van Aloë wit zijn, nae dat de oude schrijvers tuyghen) maer dat het Sempervivum marinum, oft Zee-Donderbaert, behoorden te heeten. Christophorus a Costa schrijft dat de Aloë Zee-Donderbaert pleeght te heeten; de welcke het heel iaer door groen bewaert wordt: daerom salmen dit voor een rechte Aloë moghen houden, ende alsoo noemen. Dan, om nae reden te spreken, het en is niet wonder dat desen steel soo groot is gheworden (voeght den selven Doctoor Fontanus daer noch by) midts dat dit ghewas hondert iaeren sonder steel is gheweest; ende midts dat het voorseyde iaer eenen seer heeten ende drooghen Somer had.

Aloë van West-Indien is van Dodoneus ende van ons uyt Clusius elders beschreven

Een sap uyt China, als Aloë, aldaer Ghittaiemou gheheeten, oft Guttagamman, is heel droogh, klaer orangieroodt, breuckigh, als ghesmolten harst, oft Termentijn die ghesoden is gheweest, doch alsmen daer wat speecksels oft water by doet, geel verwende als Aloë, niet bitter nochtans, maer in ’t eerste heel weynigh smaecks hebbende, dan ten laetsten in de keel soo scherp branden, dat Clusius twijffelde oft het sap van Euphorbium soude moghen wesen.

Het is nut ghehouden, ende wordt alreede hier te lande van sommighe veel ghebruyckt, om de waterighe overvloedigheden uyt te iaghen, van vijftien tot twintigh greynen toe tseffens inghenomen: ende werckt sonder moeyte oft onghemack.

Opium, in Indien Osium; in Spaegnien Amsiam gheheeten, magh hier wederom vermaent worden (al is ’t saecke dat het Dodoneus in ’t langh beschrijft) midtsdien dat het een Gomachtigh sap is vanHeul, verscheyden van krachten nae ’t verschil der landen daer het van komt, ende in Indien soo ghemeyn is als in Asien, Afrijcken oft Turckijen. Het eerste gheslacht wordt nae de stadt Kayro Mecero toeghenoemt: ende dit is witachtigh ende seer dier, ende schijnt met ons Opium Thebaicum best over een te komen. ‘Tghene dat van Aden ghebroght wordt, ende van de landen aen de Roode Zee palende, is swart ende hardt. In Cambaia, Mandou ende Chitor is een soorte die sachter is ende geelachtigher; ende die is seer ghebruyckelijck ende dier: ende sy rieckt wat nae den Thymelea, hoe wel datter in Indien gheen Thymelea en groeyt, dan daer wast een soorte van Heul (met den Arabischen naem Caxcax oft Cascass bekent) met seer groote bollen, die ghequetst zijnde dit sap van haer geven. Maer desen Heul en is niet swart, maer wit; ende Bellonius seydt oock dat in gantsch Asien dit Opium uyt den witten Heul vergadert wordt, te weten in Paphlagonien, Cappadocien ende Cilicien: want sy besaeyen daer heele ackers met Witten Heul. Sy versamelen dat aldus: De saedt-bollen, noch niet volkomen groot zijnde, worden wat ghesneden oft ghequetst: ende de melckachtighe druppels, die uyt de sneden vloeden, laten sy daer aen, tot datse wat dick worden door de kracht des lochts oft der Sonne. In dit voorseyde landt van Cilicien wordender alle iaer vijftigh kemels gheladen met Opium, om nae Persien, Indien ende heel Turckijen door te voeren.

Den reuck van dit sap is vuyl, sterck ende swaer: die dat smaeckt, ghevoelt brandt oft hitte op de borst, vindt sijn herssenen wat beroert, ende wordt ghequelt met ongheruste droomen. Het best is ’t ghene dat bitter ende heet van smaeck is, de keel ontstekende; van verwe geelachtigh, oft vael als Leeuwen hayr, vergadert in eenen klont als van verscheyden verwighe koeckskens. Want als dit Opium vergadert wordt, soo neemtmen de druppels die uyt de quetsuren der saedt-bollen komende daer aen ghestolt ende klevende, hardt als graenkens oft kleyne koeckskens gheworden zijn: ende dese koeckskens en weghen in Asien ghemeynlijck maer vier oncen: maer de ghene diese versenden, maecken daer groote klonten van bijnae een pondt swaer weghende: dan sulcke klonten worden van sommighe bedrieghers vervalscht.

Het wordt onder de verkoelende dinghen gherekent; nochtans is het soo ghemenght van aerdt, dat het de ghebreken heeft soo wel van de heete als van de koude dinghen, midts dat het de keel ontsteeckt, oft brandt; ende de herssenen beswaert, ende slaperigh maeckt.

Door heel Asien ende Afrijcken is het ghemeyn volck aen dit Opium soo ghewent, datse in stervens noodt zijn alsse dat niet meer en eten: al is ’t dat het ghebruyck van Taback de achtinghe van Opium nu onlanghs in Turckijen seer vermindert heeft. Want eer den Taback in ghebruyck quam, al had eenen Turck maer een asper (wit penningh oft blanck) aen geldt in de wereldt, hy soude de helft aen Opium besteet hebben; ende dat altijdt over hem draghen, in sonderheyt in tijde van oorlogh: want de Turcken ghelooven dat sy daer kloeckhertigher ende stouter van worden, ende het ghevaer des doodts niet en ontsien, oft immers niet en bevroeyen. Daerom als den Turck soldaten opneemt, en vindtmen bijnae nerghens gheen Opium meer te koop. Het en doet hun gheen merckelijck letsel: dan de ghene die dat veel ghebruycken, zijn ghemeynlijck slaperigh; ende sommighe zijn altijdts oft sy half droncken waren: des verwijten sy malkanderen somtijts, Ghy hebt Opium ghegeten; ghelijck wy den anderen segghen, Ghy zijt droncken. Daerom ghebruycken sommighe dat selve heel weynigh tseffens: ende dat meest, om de vermoetheydt nae langhen aerbeyt wegh te nemen; ende de sware ghedachten te verdrijven, ende niet om den bijslapens lust te vermeerderen, als sommighe meynen: want (als gheseydt is) Opium heeft kracht om de menschen te verkoelen, ende onlustigh, iae heel onbequaem tot het vrouwenspel te maecken: selfs Garcias ab Horto seydt dat hy sommighe ghekent heeft die daer door onvruchtbaer gheworden zijn. Van dit Opium nemen sy ghemeynlijck twintigh greynen tseffens, tot de vijftigh toe. Dan met heefter ghevonden, die er meer dan een once alle daeghs pleghen te eten, te weten een half draghme tseffens, ende daer nae een heel draghme, sonder eenigh letsel, alleen dat sy wat droncken schenen te wesen. Doch de Turcken ende Persiaenen etender selden meer dan een draghme tseffens. De ghene die het ghebruyck van dit Opium ontwennen willen moeten alle daghe wat minder innemen, ende soo tot een greyn toe komen; oft sy moeten hun ghewennen alle morghens op de ure dat sy het Opium naemen, eenen goeden teughe stercken Wijn te drincken. Men bedwinght de schadelijckheydt van Opium met Castorum oft Bevergijl; ’t welck voor sijn eyghen teghenbaete ghehouden wordt.

Sarcocolla en verschillende andere gommen en gedroogde sappen. 14. (Penea sarcocolla)

Sarcocolla is een gom van een doornachtig gewas dat in Perzië groeit die het beste is als het geelachtig is, bitter van smaak en kleine klontjes of op korrel als wierook lijkt. Plinius hield de witte nochtans voor de beste.

Ze heet in het Grieks, in het Latijn en in de apotheken Sarcocolla en in andere talen sarcocolle.

De naam van deze gom wijst genoeg uit welke krachten ze heeft want doordat ze warm is in de tweede graad en droog heel ver in de eerste zonder enige scherpte of bijten, als Galenus betuigt, daarom is ze zeer geschikt om de wonden toe te helen en te genezen en ook om alle zeren te zuiveren, hoe vuil en verrot ze ook mogen zijn en laten er vers vlees in groeien en vooral als men het klein stoot en dat poeder er van in strooit of dat men het er op legt met wat honig. Ze is goed tegen de katarren en zinkingen die op de ogen vallen, verdrijft de schellen en geneest de schemering, liktekens en andere gebreken er van als het vier of vijf dagen in ezelinnenmelk geweekt is en elke dag het melk vernieuwen en het oude weg gieten. Binnen het lijf genoten jaagt ze de rouwe, taaie, grove vochtigheden en slijmerigheden af die hun plaats in de ledematen en uiterste leden genomen hebben, ze zuivert de hersens, de zenuwen, de borst en de longen en is zeer goed tegen de verouderde hoest en benauwdheid en is zeer nuttig voor al diegene die met slijmerigheden en waterige overvloedigheden verladen zijn, te weten een vierendeel lood of wat meer tegelijk ingenomen. Maar die het te veel gebruiken worden kaal. Ze is ook wat traag in het werken en beroert diegene die een hete en met gal verladen maag hebben en daarom moeten ze zich wachten om deze gom binnen het lijf te gebruiken, dan men bevordert haar kracht door er wat gember of Cardamomum bij te doen. Anders is het geschikt om het lichaam vet te maken en het menselijk zaad te vermeerderen. Dan boven alles is het goed om de verrotte en etterachtige zeren van de oren te genezen als men een doek in honigwater nat maakt en met het poeder van deze gom bestrooit en in het oor steekt.

(Canarium luzonicum) Gummi Elemi of Elemni is naar de mening van sommige een traan van de cederboom of, als andere verzekeren, van de olijfboom uit Ethiopië, maar andere zeggen van een onbekende boom. De beste is diegene die op Scammonia lijkt, harsachtig, ros en in kleine klontjes als korreltjes verzameld, bijtend van smaak. Diegene die op Ammoniacum of Gummi Arabicum lijkt en zwart is is niet scherp of bijtend en wordt als onnuttig verworpen. In sommige apotheken is het vervalst en heeft de kleur en het wezen van pijnboom of pekboomhars dat eerst niet sterk ruikt, maar tenslotte heel krachtig en veel mensen lastig valt. Het wordt menige jaren op een droge plaats goed bewaard.

Deze gom wordt zeer nuttig gedaan bij de zalven en pleisters die men tegen de wonden van het hoofd en van schedel maakt.

(Astragalus tragacantha) Tragacantha of gom Tragacanthum (tevoren van Dioscorides beschreven) is een traan of gom die zoetachtig is en het speeksel om de mond taai laat worden en als het oud is wordt het eerst bleekachtig en daarna rood en tenslotte geel zoals meest alle gommen plegen en op den duur wordt het bitter en daarom heter zoals men aan meest alle zoete dingen ziet gebeuren. Daarom doen sommige de gele dragant bij de hete dingen en de witte bij de koude. Sommige gebruiken de gom Arabicum en gom Acacia voor de echte Tragacantha

Gummi Arabicum die zo in de apotheken genoemd, is een mengsel van gommen die uit verschillende bomen genomen is wat hun verschillende kleur ook betoont, dan Galenus geeft dat ook te kennen dat gom eigenlijk allerlei traan die uit de harsgevende bomen vloeit genoemd wordt. Dan echte gom Arabicum dat eigenlijk Gummi genoemd wordt komt van de Egyptische doorn die Acacia heet en die van Dodonaeus in het lang beschreven is.

Sandaracha Arabum is de vernis of jenevergom die tevoren beschreven is. Sandadaracha Graecorum is geen gom, maar een arsenicum.

(Palaquium gutta) Een Indiaanse gom die van Monardus vermaand is groeit in West-Indië, dan van welke boom dat het genomen is, dat is hem onbekend, hij noemt het Gummi ad podagram omdat diegene die jicht en vooral aan de voeten hebben zichzelf daarmee op de volgende manier genezen. Ze nemen een stuk van deze gom zo groot als een walnoot en weken het een hele nacht in enig gedistilleerd water en dan duwen ze dat uit en doen het door een doek en van dit water drinken ze twee ons tegelijk en eten niet voor de noen. En daarmee worden ze al die kwade vochtigheden kwijt daar het jicht zijn oorsprong van heeft. Deze gom is zonder reuk en schijnt warm te wezen in de eerste graad.

Galbanum is ook sap uit een geslacht van Syrische Ferula en elders beschreven.

Sagapenum, in het Grieks Sagapenon en in het Latijn Sagapenicum, Sagapenum, Sacopenum en ook Serapinum genoemd is sap van een Ferula die op Panax lijkt en in Medie groeit en ook van ons in het bijvoegsel van Ferula in het lang beschreven.

Ammoniacum is een gom of vochtigheid van een ander geslacht van Ferula dat Agasyllis genoemd wordt met bladeren van Silphium en groeit in Afrika zoals elders in het lang betoond is.

Opopanax is een vochtigheid die uit de gesneden wortels en stelen van een kruid vloeit dat Panax Heraclium heet wat eerst wit is, maar als het droog is geel is al of het met saffraan vermengd was. Dan daarvan heeft Dodonaeus genoeg gehandeld.

Andere gommen en sappen van verschillende bomen zijn apart van Dodonaeus beschreven en elk op zijn eigen gewas..

Ladanum is een vette vochtigheid die men op de Cistus Ledon vindt en tot vele dingen nuttig is daar eerst verwarming en dan wat tezamen trekking nodig is, zoals in het kapittel van Cistus breder verklaart staat.

Glaucium, tevoren verhaalt, is een gedroogd sap van een kruid dat in Syrië of bij Jeruzalem groeit en in het Grieks Glaucion heet, in het Latijn ook Glaucium, in het Arabisch memith en memitha. Dan het wordt vervalst [1375] (om dat het echte niet bekend is) met sap van stinkende gouwe dat ook geel is of met sap van gele heul dat ze ook valselijk Memithanoemen. Dan het echte Glaucium is koud van aard en tezamen trekkend en goed gedaan bij alle oogzalven en andere dingen die verkoelen en de lopende of vloeiende vochtigheden stoppen en insgelijks ook om het wild vuur te verdrijven dat noch vers is, daarop gestreken.

Euphorbium is ook tevoren beschreven.

(Areca catechu?) Lycium van Indien of Cate. Van het Lycium, naar de mening van Dioscorides, heeft Dodonaeus in het lang gehandeld. Dan Garcias ab Horto beschrijft ons een Indiaans Lycium dat in Indien Cate genoemd wordt wat een sap is van een boom zo groot als een essenboom en met kleine bladeren als die van Tamarix of heide die altijd groen blijft en met bloemen daar geen vruchten na volgen en deze boom is met vele doornen bezet, zijn hout is sterk, hard, dicht en zwaar die niet gauw verrot, hetzij dat men het in de lucht laat, hetzij dat men het in het water doet en daaruit wordt het sap aldus getrokken, ze kappen de takken goed klein en koken het in water en stoten het daarna en mengen het met meel van Nachani (wat klein zwart zaad is dat als rogge smaakt) en met schrapsel van enig hout dat daar groeit (of ook wel zonder dat) en maken er koekjes van die ze in de schaduw drogen zodat haar kracht niet vergaat door de hitte van de zon en bewaren het tot hun gebruik.

Deze boom groeit in Cambodja en Goa of daar omtrent en wordt vandaar in heel Indien, Arabië en elders verzonden.

Het sap mag Lycium Indicum heten, dat is Indiaans Lycium, dan in Indien zelf heet het Cate of Cato. De boom zelf heet Lignum sempervivum of altijd levend hout, Hacchic en Arbor Cate.

Van dit hout, omdat het zo hard en zwaar is, worden stampers gemaakt daar ze de rijst mee plegen te stoten en van zijn buisten of schellen te scheiden of te bloten.

Het sap van deze boom zo in koekjes bereidt wordt veel gekauwd om het slap tandvlees vast te maken want het heeft een tezamen trekkende en drogende kracht en tot dat doel wordt het in Indien met de betel en Areca veel vermengd, hoewel dat het alleen kracht genoeg heeft. Het is ook bijzonder goed om de buikloop te stoppen en alle weedom van de ogen te verzoeten.

Vanwege de voor vermelde krachten en ook de bereiding van dit sap is dezelfde Garcias van mening dat het hetzelfde ding is met het Lycium van de ouders waarvan het beste was dat in Indien groeide, zo Dioscorides schrijft en ook Avicenna (en Serapio) die dat Hadhad noemt en in gebreke er van aanraden de Areca en het Santalum te gebruiken. Dioscorides beschrijft de boom van Lycium met bladeren als palmboomloof. Dan daarvoor wordt van sommige het sap van kamperfoelie of van Rhamnus (als Dodonaeus betoont en in het bijvoegsel van ’t Lycium vermaand is) of van gewone meidoren gebruikt. Prosper Alpinus beschrijft het volgende Lycium dat hij Uzeg noemt.

‘Uzeg, zegt Alpinus, is een heester die boven Alexandrië aan de kant van de Nijl uit een houtige kromme en dwars lopende wortel groeit die vele twijgen voortbrengt die hard zijn en heel rechtop schieten en honderd twintig, honderd vijftig of meer voeten hoog wordt en met vele lange scherpe dorens bezet is en sommige ook met bladeren begroeid. De bladeren zijn als die van de olijfboom, doch witter en niet zo breed. De bloemen zijn als die van Agiahalib, klein, wit en van grootte de Oriëntaalse hyacinten gelijk en ook van gedaante, dan volgen er kleine zwarte vruchten die zeer op de vruchten van hadick lijken, licht, bitter en tezamen trekkend van smaak. Deze boom komt goed met het Lycium Indicum overeen dat Dioscorides aldus beschrijft: Men zegt dat Lycium Indicum gehaald wordt uit een heester die Lonchitis heet die onder het geslacht van de dorens gerekend wordt en rechte takken heeft van honderd vijftig cm lang of groter, dikker dan bramen die veel uit de wortel spruiten. De schors gebroken is rood en de bladeren zijn als die van de olijfboom’. Dan het sap heeft hij niet uit de bladeren geduwd. Maar het Lycium dat tegenwoordig uit Arabië gebracht wordt (zegt dezelfde Alpinus) lijkt me dat het niet uit de voor vermelde heester gehaald is en is daarom geen echt Lycium, want het is een hard sap, zwart van buiten dat veel op het sap van Acacia lijkt en gebroken is het van binnen als Aloë geverfd en ruikt niet sterk en is ook niet onlieflijk van smaak, trekt wat naar het zoete, tezamen trekkend zonder enige bitterheid, klam en kleeft aan de vingers’. Maar het echt Lycium moet bitter wezen en als het in het vuur gestoken wordt heeft het een rood schuim van zich.

Het sap dat voor Lycium verkocht wordt is gehouden voor middelmatig tussen heet en koud, doch droog verder dan in de eerste graad, tezamen trekkend en daarom nuttig tegen de zeren van de oren, van de mond, neus, aars en darmen. De vrouwen hebben een zalfje van Lycium en Antimonium gemaakt daar ze hun ogen dagelijks mee bestrijken om die van de zinkingen en katarren te beschermen en te verhoeden, hetzelfde gebruiken ze tegen de buikloop en rode loop en tegen het bloedspouwen en als een pessarium in de baarmoeder gestoken stelpt de vrouwelijke vloed. Het wordt ook tegen de zeren en vuile kankerachtige puisten gebruikt, tegen het ineten van het tandvlees en de verzwering er van en tegen de losheid van de tanden. In klysma’s gebruikt is het goed tegen de rode loop en levervloed. Hetzelfde doet het ook in enig nat opgelost en zo gedronken. Opgestreken beschermt alle leden van de zinkingen van de vochtigheden. Daarom is het goed tegen alle jicht en jichtachtige smarten.

Agiahalid wordt van sommige voor Lycium gehouden, zegt dezelfde Prosper Alpinus, dan dat is geen heester maar een boom die in Egypte in de hoven van hem gezien is, anders Agahalid genoemd en is daar uit Ethiopië gebracht. Deze boom is zo groot als een wilde peerboom met weinig takken die rechtop groeit en regelmatig met zeer scherpe doornen bezet is, met bladeren die veel op die van de buksboom lijken, doch breder en niet veel, twee tezamen, met tussen ruimtes gevoegd. De bloemen zijn klein en wit zoals Oriëntaalse hyacinthen, maar kleiner en daarna volgen zwarte vruchten als hadickbessen die van smaak bitterachtig en tezamen trekkend zijn. De bloemen zijn scherp of zuur met enige tezamen trekking. Men zegt dat de bladeren in Moorland gebruikt worden om de kinderen die met wormen gekweld worden in te geven. Daarom zou dit wel een Lycium mogen wezen daar Dioscorides aldus van schrijft: ‘Lycium, dat anders Pyxacantha heet, is een boom met doornen en met takken honderd vijf en dertig cm lang of langer, bladeren als buksboombladeren, dicht, vruchten als peper die zwart, glad en bitter zijn en met een dikke schors bedekt dat veel lijkt op het geweekte Lycium. De wortels zijn veel die dwars lopen’. Maar het Lycium is geen boom zoals het schijnt.

Drakenbloed van West-Indië. (Pterocarpus draco) In het tweede kapittel hebben we een drakenbloed uit Clusius beschreven en nu zullen we hier een ander soort er van uit Nicolaus Monardus beschrijven.

De boom, zegt hij, daar dit drakenbloed uit vloeit groeit in het vaste landt van West-Indië en is groot en met een dunne schors bedekt die zich gauw laat snijden en dan vloeit er een vochtigheid uit die Sanguis Draconis in lachryma heet, dat is vochtig drakenbloed, die uitermate goed uit Cartagena van Peru gebracht wordt, dan het verschilt van de andere Sanguis Draconis die droger is en omdat het in koekjes of broodjes verzameld wordt Sanguis Draconis in pane genoemd wordt. De naam Sanguis Draconis of drakenbloed, zegt hij, komt van de gedaante van de vruchten van deze boom want deze vrucht als men het uiterste velletje of schelletje weg neemt vertoont een klein draakje en zo naar het leven uitgedrukt dat de beste schilder dat niet beter zou kunnen schilderen, te weten met de lange hals, de gapende mond, [1376] de scherpstekende ruggengraat en langen staart en opmerkelijke voeten.

Beide deze soorten van drakenbloed, te weten de droge en vochtige, zijn matig gesteld van aard, dan schijnen wat hitte te hebben. Beide binnen het lijf genoten stoppen de buikloop en hetzelfde doen ze ook als men ze op de buik strijkt of met klysma’s ingiet. Ze stoppen allerlei bloedgang en beletten alle vochtigheden van het hoofd op enige leden te zinken als men het poeder op de kruin van het hoofd strooit, ze helen de verse wonden en maken de tanden vast. Voorts dienen ze om te schilderen want ze geven een mooie rode verf van zich.

(Oedera dragonalis) Dragonal. Clusius vermaant van een Fructus Dragonalis dat uit Spanje gezonden is en in het Spaans dragonal heet en zo groot is als een kriek, rond en met een dun velletje bedekt en als dat er afgenomen is niets anders dan een steenachtige kern vertoont, maar daar staat geen gedaante van enig dier op. Dan diergelijke vruchten in de aarde gestoken geven bladeren uit die langwerpig en bijna als lisbladeren zijn, groen en rondom hebben ze rode streepjes zulks zoals zijn de bladeren die we tevoren uit Clusius beschreven hebben. Zodat het te geloven is dat de boom daar Monardus van spreekt van de drakeboom van Isla de Porto santo verschilt, al geven ze beide rood en nuttig sap dat de naam Sanguis Draconis met recht voeren mag.

(Aloë?) Pinipinichi is van dezelfde Monardus beschreven en Lac Pinipinichi genoemd is een melkachtig sap dat in West-Indië meest alleszins in het vaste land getrokken wordt uit kleine boompjes als appelboompjes die ze Pinipinichi noemen want als ze de takken daarvan snijden of kwetsen dan vloeit er een melkachtig sap uit dat wat dikachtig en lijmachtig of taai is waarvan drie of vier druppels ingenomen de buik week maken en met groot geweld alle galachtige en waterachtige overvloedigheden uit het lijf jagen. Dan ze drinken dat gedroogde melk, doch heel weinig tegelijk omdat het zo geweldig in het werken is. Dan dit sap heeft dat eigens dat wanneer iemand die dat ingenomen heeft er enig sap, wijn of andere drank na inneemt alle krachten van dat sap ophouden en de buik terstond hard worden zal, dan als men begeert dat het werkt dan moet men zich wachten om er op te slapen. Voorts zo is dit sap warm en droog in de derde graad. Maar het is het beste dat men zich daarvan wacht als men de wortel van Mechoacan of enige ander zachter ding bekomen kan of Aloë.

(Aloë?) Tanagut, anders Sabeam, Xabra of Camarronum is van Rauwolfius vermaand en is een gewas met voze broze halmen van negentig cm hoog, binnen hol als vlier dat rechtop groeiende takjes heeft die in de lengte gevoord zijn als of ze gespleten waren, van kleur geelgroen, vol scherp melk en heter dan wolfsmelk. Die van Egypte achten dat veel om de buik week te maken.

Aloë (tevoren van Dodonaeus ook beschreven) is een sap van een kruid dat in Indien veel geacht wordt en daar areaa heet of catecomer, in het Arabisch, Turks en Perzisch cebar (kwalijk laber) in het Spaans acibar, in het Portugees azeure, in het Grieks en Latijn Aloë, zoals gezegd is. Het groeit veel in Cambodja, Bengalen en elders, maar niet in Alexandrië, al wordt het vandaar gebracht. De beste groeit in Socotra (en wordt vandaar heel Azië, Afrika en Europa door gezonden) en wordt daarom Aloë Socotorina genoemd. Deze Aloë of sap wordt uit het ganse gewas gehaald en niet uit het middelste of onderste deel en is daar met zo’n grote menigte te vinden en zo goedkoop dat het niet geloofwaardig is dat ze die daar zouden willen vervalsen al is het dat Dioscorides zegt dat ze met gom en Acacia vervalst wordt. Dan die vervalsing moet in het vervoeren gebeuren. Maar soms is de ene wat zuiverder dan de andere en daarom beter. Deze is vast en dicht ineen gesloten en niet voos, dan de andere is vozer en minder dicht. Maar aangaande dat sommige verschillende geslachten van Aloë stellen, dat is vals, want er is er maar een. Voorts al is het zo dat deze Aloë wel een gomachtig sap schijnt te wezen en al wordt het met gom vervalst, zoals gezegd is, men vindt nochtans geen gom aan dit gewas zoals sommige zeggen, dan er drupt soms een taaie en klevende vochtigheid of traan uit de bladeren die nergens toe nut of gebruikelijk is. Het ganse gewas is zwaar en vuil van reuk en bitter van smaak en hoe dat dichter bij de wortel is, hoe dat het bitterder is, dan de uiterste bladeren zijn vrijwel niet bitter. Sommige schrijven (zegt Plinius) dat er bij Jeruzalem een Aloë metallica seu fossilis gevonden wordt, maar dat is vals.

Deze Aloë wordt in Indien ook gebruikt om de buik te reinigen, om oogzalven te maken en om vlees in de wonden te laten groeien en tot dat doel houden ze in hun apotheken een mengsels van Aloë en myrrhe dat mocebar genoemd wordt die ze ook veel achten om hun paarden te genezen en om de wormen te laten sterven die in de wonden groeien. Galenus gaf drie stukjes Aloë zo groot als cicers na het avondmaal om de hoofdpijn te verzoeten, dan de Indianen nemen de Aloë voor de maaltijd en eten daar zeer goede spijs na, doch zeer weinig zoals Plinius ook zegt dat de Aloë beter werkt. Dan dezelfde Indianen als ze enige dranken of pillen genomen hebben blijven ze gewoonlijk vijf uren lang zonder te eten, drinken of slapen en heeft de drank ondertussen niet gewerkt dan versterken ze de maag met twee drachmen mastiek die opgelost is in rozenwater en bestrijken de buik met ossengal en een linnen doek die in dezelfde ossengal nat gemaakt is er op te leggen om de kracht van de drank te vermeerderen en het ingewand te versterken. Als de buik goed week wordt in de tijd van die vijf uren zo geven zij ze drie ons hoendersap en anders niet en daarna drinken ze wat rozenwater en slapen wat. En zo worden de bladeren van dit gewas zelf in Oost-Indië ook veel gebruikt als een lichte purgatief voor de kinderen en zwangere vrouwen want ze koken drie ons van deze bladeren die eerst gekapt of klein gesneden zijn en voegen daarbij twee drachmen grof zout en als het begint te koken zeven ze dat en doen er een ons suiker bij en laten dit de hele nacht in de lucht staan.’s Morgens vroeg omtrent zes uur geven ze de zieke deze drank zo koud te drinken en verbieden hun te slapen, maar laten ze wat langs de kamer wandelen zodat deze drank wat beter werkt. Drie uren daarna geven ze hun vier ons hoendersap met ettelijke korreltjes mastiek en een uur daarna mogen ze eten en een licht of gewaterd wijntje drinken. Dan ze nemen veel of weinig van deze bladeren nadat de zieke sterk of slap is. Immers deze drank is daar zo algemeen en zoveel geacht als hier de manna of Cassia want het werkt zonder moeite of te grote beroerte. Te Goa stoten ze Aloë goed klein en met melk gemengd geven ze het te drinken aan diegene die enige zweren of zeren in de nieren of blaas hebben of diegene die etterachtige plas kwijt worden. De vogelaars gebruiken deze bladeren ook om de gebroken benen van de vogels daarmee te helen. Andere Indianen gebruiken het om alle gezwellen te rijpen. Ze is eigenlijk niet goed voor de maag, dan alleen omdat ze de vochtigheden uitdrijft die de maag verladen.

(Agave americana) Aloë die te Avignon groeit. De zeer geleerde doctor Jacobus Pontanus heeft in Avignon in een hof naast de muur van het naaste huis aan het zuiden een Aloë gezien die meer dan honderd en meer jaren geleden gezaaid en geplant is zoals de burgers van Avignon naar lang onthouden van hun voorouders verzekeren en wiens bladeren in hun begin bijna een tien cm breed zijn en honderd twintig of honderd cm lang en daartussen is in het honderdste jaar nadat ze geplant is geweest in de maand mei in het jaar 1599 een steel uitgesproten (daar ze tevoren nooit geen steel gekregen had) die in de tijd van vijf en veertig dagen tot de twee meter dertig hoog schoot en uit het midden van deze steel tot de top toe zijn er omtrent negen en twintig zijtakken voortgekomen [1377] net zoals de zijarmen of pijpen van kandelaars die men in de kerken plag te hangen en allen eerst recht en daarna naar boven omgekromd en op de top van deze takken komen vele huisjes voort zoals die van affodillen met saffraangele bloemen als roosjes met haarachtige draden er tussen bezet. Diergelijke stelen zijn er in andere landen ook voortgekomen als ook een op de vesten van Rome, maar nooit zag men er zulke hoge stelen aan zoals aan deze. Sommige hebben geloofd dat dit geen Aloë is (omdat dat de bloemen van Aloë wit zijn naar dat de oude schrijvers betuigen) maar dat het Sempervivum marinum of zee donderbaard behoorden te heten. Christophorus a Costa schrijft dat Aloë zee donderbaard plag te heten die het hele jaar door groen bewaard wordt en daarom zal men dit voor een echte Aloë mogen houden en alzo noemen. Dan om naar reden te spreken is het geen wonder dat deze steel zo groot is geworden (voegt dezelfde doctor Fontanus er noch bij) omdat dit gewas honderd jaren zonder steel is geweest en omdat het in dat jaar een zeer hete en droge zomer had.

Aloë van West-Indië is van Dodonaeus en van ons uit Clusius elders beschreven

Een sap uit China als Aloë dat daar Ghittaiemou heet of Guttagamman is heel droog, helder oranjerood, breukbaar als gesmolten hars of terpentijn die gekookt is geweest, doch als men er wat speeksel of water bij doet verft het geel als Aloë, niet bitter nochtans, maar heeft in het begin heel weinig smaak en ten slotte brandt het zo scherp in de keel dat Clusius twijfelt of dit het sap van Euphorbium zou mogen wezen.

Het is nuttig gehouden en wordt alreeds hier te lande van sommige veel gebruikt om de waterige overvloedigheden uit te jagen van vijftien tot twintig korrel toe tegelijk ingenomen en werkt zonder moeite of ongemak.

Opium (Papaver somniferum) heet in Indien osium, in Spanje amsiam mag hier wederom vermaand worden (al is het zo dat Dodonaeus het in het lang beschrijft) omdat het een gomachtig sap is van heul en verschilt van krachten naar het verschil van de landen daar het van komt en is in Indien zo algemeen als in Azië, Afrika of Turkije. Het eerste geslacht wordt naar de stad Kairo Mecero toegenoemd en dit is witachtig en zeer duur en schijnt met ons Opium Thebaicum het beste overeen te komen. Hetgeen dat van Aden gebracht wordt en aan de landen aan de Rode Zee paalt is zwart en hard. In Cambodja, Mandou en Chitor is een soort die zachter is en geler en die is zeer gebruikelijk en duur en die ruikt wat naar de Thymelea, hoewel dat er in Indien geen Thymelea groeit, dan daar groeit een soort van heul (met de Arabische naam caxcax of cascass bekent) met zeer grote bollen en als die gekwetst worden geven dze it sap van zich. Maar deze heul is niet zwart, maar wit en Bellonius zegt ook dat in gans Azië dit opium uit de witte heul verzameld wordt, te weten in Paphlagonië, Cappadocië en Cilicië want ze bezaaien er hele akkers met witte heul. Ze verzamelen dat aldus, de zaadbollen die noch niet volkomen groot zijn worden wat gesneden of gekwetst en de melkachtige druppels die uit de sneden vloeien laten ze er aan totdat het wat dik wordt door de kracht van de lucht of zon. In dit voor vermelde land van Cilicië worden er elk jaar vijftig kamelen geladen met opium om naar Perzië, Indien en heel Turkije door te voeren.

De reuk van dit sap is vuil, sterk en zwaar en die dat proeft voelt brandt of hitte op de borst en vindt zijn hersens wat beroert en wordt gekweld met onrustige dromen. Het beste is hetgeen dat bitter en heet van smaak is, de keel ontsteekt en van kleur geelachtig of vaal als leeuwenhaar en verzameld wordt in een klont als van verschillend gekleurde koekjes. Want als dit opium verzameld wordt dan neemt men de druppels die uit de kwetsingen van de zaadbollen gekomen en daaraan gestold zijn en kleven en hard als graantjes of kleine koekjes geworden zijn en deze koekjes wegen in Azië gewoonlijk maar vier ons, maar diegene die het verzenden maken er grote klonten van die bijna een pond zwaar wegen, dan zulke klonten worden van sommige bedriegers vervalst.

Het wordt onder de verkoelende dingen gerekend, nochtans is het zo gemengd van aard dat het de gebreken heeft zowel van de hete als van de koude dingen omdat het de keel ontsteekt of brandt en de hersens bezwaart en slaperig maakt.

Door heel Azië en Afrika is het gewone volk aan dit opium zo gewend dat ze in stervensnood zijn als ze dat niet meer eten al is het dat het gebruik van tabak de achting van opium nu onlangs in Turkije zeer verminderd heeft. Want eer de tabak in gebruik kwam al had een Turk maar een asper (witte penning of blank) aan geld in de wereld hij zou de helft aan opium besteed hebben en dat altijd bij hem dragen en vooral in tijd van oorlog want de Turken geloven dat ze daar dapperder en kloeker van worden en het gevaar van de dood niet ontzien of immers niet merken. Daarom als de Turk soldaten opneemt vindt men bijna nergens geen opium meer te koop. Het doet hun geen merkelijk letsel, dan diegene die dat veel gebruiken zijn gewoonlijk slaperig en sommige zijn altijd of ze half dronken waren en zo verwijten ze elkaar soms ‘ge hebt opium gegeten’ net zoals wij aan andere zeggen, ‘ge bent dronken’. Daarom gebruiken sommige dat heel weinig tegelijk en dat meest om de vermoeidheid na lange arbeid weg te nemen en de zware gedachten te verdrijven en niet om de bijslapen lust te vermeerderen zoals sommige menen, want (als gezegd is) opium heeft kracht om de mensen te verkoelen en onlustig, ja heel ongeschikt tot het vrouwenspel te maken, zelfs Garcias ab Horto zegt dat hij sommige gekend heeft die daardoor onvruchtbaar geworden zijn. Van dit opium nemen ze gewoonlijk twintig greinen tegelijk tot de vijftig toe. Dan men heeft er gevonden die er meer dan een ons elke dag plegen te eten, te weten een half drachme tegelijk en daarna een heel drachme, zonder enig letsel, alleen dat ze wat dronken schenen te wezen. Doch de Turken en Perzen eten er zelden meer dan een drachme tegelijk. Diegene die het gebruik van dit opium ontwennen willen moeten elke dag wat minder innemen en zo tot een grein toe komen of ze moeten zich gewennen om elke morgen op het uur dat ze het opium namen een goede teug sterke wijn te drinken. Men bedwingt de schadelijkheid van opium met Castorum of bevergijl wat voor zijn eigen tegenmiddel gehouden wordt.