Nymphaea

HET V. CAPITEL.

Van Plompen.

Geslachten.

De Plompen zijn oock onder het ghetal van de Swam-cruyden, die op ’t water ligghen ende vlotten, te begrijpen. Dese zijn eyghentlijck tweederhande, Wit ende Geel, die niet alleen in de bloemen, maer oock in de wortel verscheyden ende onghelijck zijn: dan by de welcke wy noch twee andere kleyne medesoorten van de selve sullen beschrijven, nochtans verscheyden van die soorte van Kleyne Plompen, anders Vorsschen-beet gheheeten: van de welcke wy in ’t voorgaende derde Capitel ghehandelt hebben.

Ghedaente.

1. De Witte Plompen hebben groote, breede, bijnae heel ronde bladeren, die sommighe op ’t water swemmen, ende sommighe daer onder drijven, aen de bovenste sijde kael, glat ende effen, aen de onderste met ettelijcke zenuwen doorreghen, die al t’samen ende bijsonderlijck van eene wortel op langhe, ronde, gladde, binnen voose ende ghegaette steelkens voortkomen. De bloemen komen oock van de wortelen voort, elck op een bijsonder dierghelijck steelken rustende: ende zijn wit van verwe, van veele langhworpighe spitse bladerkens versamelt, in ’t midden met gheele draeykens oft veselinghen verciert. Als de bloemen vergaen, soo komen daer ronde bollekens nae, daer in ’t saedt leydt, dat blinckende ende swartachtigh is, grooter dan Hirs. De wortelen zijn dick, geknoopt ende knobbelachtigh, buyten swart, binnen wit ende voos, met veele faselinghen aen den grondt van ’t water ghehecht ende vast houdende.

2. De Geele Plompen hebben bladeren bijnae als die van de Witte, doch wat langhworpigher van maecksel: de steelkens, daer de bladeren ende bloemen op staen, zijn oock dierghelijck, behalven alleen, dat sy kantigh ende ghehoeckt zijn. De bloemen zijn geel, alleen van vijf korte rondachtighe bladeren ghemaeckt, ende gheensins soo dobbel oft soo groot als die van de Witte: in ’t midden van de welcke een saedt-hoofdeken voortkomt; het welck rondt is, boven spitsachtigh oft eng, een kleyn potteken, kruycksken oft fleschken van maecksel gelijck, omringhelt met veele gheele draeykens oft veselkens: in de welcke de saeden schuylen, die rijp geworden zijnde oock blinckende ende grooter zijn dan die van de Witte Plompen, doch wat kleyner dan het Terwe graen. De wortelen zijn dick ende langh, veele rouwe oneffene knobbelen ende puttekens hebbende, ende met veele dicke draeyen behanghen, binnen ende buyten wit, voos ende ijdel van stoffe.

3. De Kleyne Plompen (dat is de Derde soorte van Plompen) gheven uyt haer dickachtighe ende bijnae gheknoopte wortel ettelijcke dunne herwaerts ende derwaerts verspreyde ende in den grondt vast houdende faselinghen [928] ende uyt de selve langhe dunne steelkens, sommighe bladeren sommighe bloemen op hun tsop draghende. Dese bladeren zijn breedt, bijkants heel rondt, glat ende effen blinckende oft kael, als die vande Groote Geele Plompen, maer kleyner, ende niet grooter dan een palme van de handt, oock op ’t water, alsdie van de Geele Plompen vlottende ende drijvende. De bloemkens zijn kleyn ende geel, d’een nae d’ander bloeyende: ende als die vergaen, soo volghen daer saedt-hoofdekens oft Kruyckskens nae, veel kleyner dan die van de Groote Geele Plompen.

4. De Kleyne Witte Plompen hebben ronde bladeren, niet veel grooter dan de bladeren de Zee-Koole, witte bloemkens, een vrucht als die van de Cappers, inhoudende saedt als Heul-saedt.

Plaetse.

1.2. Beyde de eerste oft Groote soorten van Plompen wassen in de poelen, wijde grachten ende dierghelijcke staende wateren, ende traegloopende beeckskens, ende somtijdts oock in de rivieren.

3. De derde soorte, dat is de Kleyne Geele Plompe, wast in Hollandt veel inden stilstaenden ouden back vanden Rhijn, ende oock in andere dierghelijcke traege ende meest stil staende wateren.

4. De vierde wast in de traeghe oft stille wateren van Beemerlandt, als Matthiolus betuyght.

Tijdt.

Alle de soorten van dese Plompen bloeyen in Mey ende Braeckmaendt.

Naemen.

Dit ghewas is hier te lande eygentlijck Plompen gheheeten; in Hooghduytschlandt Wassermon, Harwurtz, Harstrang, Seeblumen ende Wasser Gilgen; in Vranckrijck Blanc d’eau; den Grieckschen ende daer nae den Latijnschen naem is Nymphaea, om dat het soo gheern op de waterachtighe plaetsen groeyt, als Dioscorides schrijft: in de Apoteken heet het Nenufar oft Nenuphar. Theophrastus seght, datse die van Boetien Madonia noemen, ende de vruchten daer van eten. Apuleius betuyght, dat het dese naevolghende oude Latijnsche naemen heeft, te weten Mater Herculania, Alga palustris, Papaver palustre, Clavus Veneris ende Digitus Veneris. Marcellus den ouden schrijver seydt, dat het in ’t Latijn ghenoemt is Clava (niet Clavus) Herculis, ende in ’t oudt Fransch Baditin. Dan om dese vier soorten wat beter van een te scheyden, salmen de selve de naevolghende naemen moghen geven.

1. De eerste soorte salmen in ’t Latijn Nymphaea alba, dat is Witte Plompen, noemen.

2. De tweede wordt Nymphaea lutea, dat is Geele Plompen, ghenoemt: ende de bloeme daer van heet Blephara in ’t Griecks, als Dioscorides schrijft.

3. De derde soorte maghmen Nymphaea lutea minor noemen, dat is Kleyne Geele Plompen.

4. De vierde salmen Nymphaea alba minor, dat is Kleyne Witte Plompen, heeten.

Aerd, Kracht ende Werckinghe.

De wortel ende het saedt van de Plompen heeft een verdrooghende kracht, sonder eenighe scherpigheydt oft bijtachtigheydt: daerom salmen die moghen ghebruycken om de onmatighe loopen oft vloeden des buycks te stelpen ende op te doen houden: ende sy is bequam om de onbehoorlijcken afgangh des saedt, het zy door onkuysche droomen, het zy anders gheschiedende, te stelpen ende te beletten: oock soo is sy nut om het roodtmelizoen te ghenesen. Voorts soo heeft de soorte van Plompen met de witte wortelen de meeste kracht, in voeghen datse den vrouwelijcken vloet gheneest: nochtans soo wordt niet alleen dese, maer oock de gene, die de swarte wortel heeft, met swarten sarpen oft tincture wijn ghedroncken, om den voorseyden vloet te ghenesen. Dan sy hebben daer noch eenighe afvaghende kracht ende eygentheydt by; ende daerom ghenesen sy de sprouw, ende de loopende schorftheydt van den hoofde, ende het uyt vallen van den hayr; te weten den sprouw oft zeerigheydt des mondts vande ionghe kinderen, in water gheweyckt zijnde; maer de loopende schorftheydt des hoofts, mitsgaders oock de kaelheydt, met Teer gemenght. Niet te min tot dese gebreken is de nutste de gene die de swarte wortel heeft; gelijck tot andere dinghen die met witte wortel voor de bequaemste ghehouden wordt: ghelijck den selven Galenus ons leert.

Theophrastus, die maer van een soorte van Nymphaea oft Plompen vermaent, seydt, datse een groot bladt op ’t water ligghende heeft; ’t welck het bloet stelpen kan dat uyt de wonden vloeydt, als het ghestooten zijnde daer op gheleydt wordt.

Al het selve betuyght Dioscorides oock seggende: De drooghe wortel van de Nymphaea oft Plompen, te weten [929] van de Witte, met wijn inghenomen, is seer goedt de ghene die buyckloop, ende het roodtmelizoen hebben. De selve wortel van Witte Plompen ghestooten is seer goedt gheleyt op de pijne, weedom ende verhittinghe van de mage ende van de blase: sy verdrijft oock alle placken ende sproeten des lichaems, met water gestooten, als sy daer mede bestreken worden: ende met weeck Peck oft Teer vermenght, ende op ’t hooft gheleyt belet het hayr van den hoofde uyt te vallen. De selve wortel wordt oock met eenighen dranck inghenomen, om de onreyne besmettelijcke droomen ende onkuysche lusten van bijslapen te beletten: want sy neemt dit geheel wegh: iae sommighe daghen achter een inghenomen, soo verdrooght sy het natuerlijck saedt, ende maeckt de manlijcke ende vrouwelijcke leden onsterck ende slap; ende doet den menschen in reynigheydt leven: al het selve doet oock ’t saedt, met eenighen dranck inghenomen zijnde. Voorts salmen het saedt ende de wortel van de Geele Plompen seer nuttelijck (als voren uyt Galenus oock vermaent is) teghen den vloet van de vrouwen, te weten met sarpen oft tincture wijn te drincken gheven, als den selven Dioscorides betuyght.

In dese tijden worden de bloemen van Witte Plompen ghepresen teghen de ghebreken des hoofts die hunnen oorsproncke van hitte hebben: dan de wortelen van de Geele worden met goede redenen ende door sekere ervarentheydt voor nut ghehouden om de heete ghebreken ende siecten van de Nieren ende van de blase te ghenesen, ende om den onmatighen vloet oft afganck des saedt te beletten ende op te doen houden.

BIIVOEGHSEL.

De soorten van Nymphaea worden hier te lande somtijdts Water-roosen gheheeten, ende oock Meer-bladeren ende Zee-bloemen; in ’t Egyptisch Nuphar. De witte is van Prosper Alpinus voor de Lotus Aegyptia ghehouden gheweest: doch oft dat oprechtelijck soo is oft niet, en konnen wy oft en derren wy niet versekeren. In Engelandt heet sy Withe Water-Lelie; in dese landen somtijdts oock Zee-pluymen, waerom, is ons onbekent. Andere heetense Groote Plompen, om datse de grootste van allen zijn. De naem Plompen, ghelooven sommighe, is ghekomen, om dat de bloemen in ’t water plonsen oft plompen: ende Alpinus seydt, dat de bloemen in Italien tegen den sonnen ondergangh in ’t water sincken oft schuylen, ende teghen den middernacht haer selven wederom verheffen, ghelijck de ouders van de Lotus Aegyptica schrijven, als wy inde beschrijvinghe van de selve Lotus breeder verklaert hebben. De bladeren van dese witte bloemen zijn somtijdts twintigh oft dertigh in ’t ghetal, elck bijnae eenen duym breedt, oft de bladeren van Donder-cruydt ghelijck. Tsaedt, als oock de bloeme, heeft wat reucks. De wortel is bijkants soo dick als eenen arm, rouw ende knobbelachtigh, eenen kolve ghelijckende, sonder smaeck, als die noch nat ende vocht is, maer ghedrooght zijnde heeftse een weynigh voedtsels ghevenden smaeck: van buyten is sy met een swarte bitterachtighe schorsse bedeckt. Dese wortelen zijn hier te lande van sommighe Duyvels-koppen oft Duyvels-kolven gheheeten, ghelijckse hier voor-tijdts Clava Herculis ghenoemt wierden, ende dat nae haer ghedaente eenen kolf oft kudse ghelijck: want sy zijn somtijdts twee vuysten dick, met langhe witte veselen bedeckt. Dierghelijck is de wortel van de Geele oock: dan de bloemen daer van zijn schoon blinckende geel, met eenen botterende randt dan die van de Witte, wat reucks hebbende, een weynigh scherp van smaeck: maer dese Geele soorte wordt in de Apoteken Nenuphar citrinum gheheeten: in Vranckrijck Blanc d’eau iaulne, oft liever Iaulnet d’eau, oft oock Lis d’estang; in Hooghduytschlandt Harwurtz oft Haarwurtz; in Enghelandt Yellout Water-Lelie; in Spaegnien Escudetes del rio, ende Higos del rio, dat is Water-Vijgen, nae de ghedaente van de saedthuyskens, die de groene Vijgen niet qualijck en ghelijcken: hoe wel, dat sy beter in Hollandt Water-kruycken oft Kruycken, nae de selve ghedaente, ghenoemt worden. Beyde hebben nae hun groote bladeren in Italien den naem Taiero ende Tavarazzo d’acqua; in Portugael Golsana ende Gelsano.

De Kleyne Geele soorte is van Lobel Nymphaea lutea minor Septemtrionalium gheheeten: ende schijnt te wesen Far Pandectarij, soo Anguillara meynt. De bladeren zijn tweemael soo groot als die van de Kleyne Witte Plompen. De bloemen staen sterresghewijs, ende zijn van fatsoene die van de Kleyne Gouwe niet seer onghelijck. Sy wast in den Temis by Londen. Sommighe heetense Meer-bloemen.

De Kleyne Witte soort heeft bladeren bijkants soo groot als die van de Kleyne Gouwe oft Dotter-bloemen, de helft soo kleyn als die van de Kleyne Geele; in voeghen, dat (als den selven Lobel betuyght, diese in Engelandt ghenoeghsaem ghesien heeft) de Kleyne Geele soorte over een komt met de Witte Plompen van Dioscorides, ende de Kleyne Witte met de Groote Geele.

Vorschen-beet wordt van sommighe Kleyne Plompen oft Nymphaea patua gheheeten, als Dodoneus oock vermaent.

Nymphaea pteris is het Varen-cruydt Wijfken.

Sahefefram oft Saififram Avicennae is een kleyn cruydt, de Nymphae oft Nufar ghelijckende.

Colcas van Egypten wordt oock voor een soorte van Nymphaea ghehouden, als in de beschrijvinghe van Kalfs-voet ende van de Egyptische Boone breeder betoont is.

Men heeft eertijdts de Dotter-bloemen qualijck voor de Geele Plompen ghehouden, ende in de Apoteken ghebruyckt.

Noch van de krachten van de Plompen.

1. Men ghebruyckt de bladeren ende de bloemen ende oock de wortelen van de twee Groote Plompen: dan de bloemen van de Witte worden wel meest ghepresen: de welcke eenighe lijmigheydt hebben, als sy noch versch zijn, die sy verdroogende ende ongheconfijt blijvende verliesen: oock verteeren sy, met luttel oft gheen warmte.

De Olie, daer dese bloemen in ghestaen hebben teghen de heete Sonne, doet al ’t ghene dat Dodoneus van dese cruyden gheschreven heeft, ende dat wy daer noch van segghen sullen: maer is in sonderheydt goedt om de placken des aensichts af te vaghen, de hitte des levers te verkoelen, ende den brandt van de Pestighe kolen te blusschen: ’t welck de Pest-meesters seer wel weten.

De Turcken doen de bloemen van Witte Plompen in water, ende laten die over nacht daer inne staen: ende dit drincken sy des morghens: ende met het selve water bestrijcken sy hun neusgaten eer dat sy in de locht gaen: ende die dit doen, hebben dien dach rust in hun hooft, ende hun en komt gheen toevallende oft smettelijcke kranckheydt aen, soo sy versekeren.

Gedistilleert water van de bloemen van Witte Plompen, twee oft dry oncen tseffens ghedroncken, is goedt om de heete kortsen te ghenesen: ende is nut in tijden van Peste: het is oock goedt de ghene die uytteeren, die ’s nachts veel met onkuysche droomen ghequelt zijn, teghen den drooghen hoest, onmatighen dorst, teghen de ontstekinghe van de lever ende milte, ende teghen de langhe vloeden des buycks, dickwijls ’s daeghs ghedroncken.

Tot de selve ghebreken is de Conserve van de bloemen oock nut: die oock seer goedt is om den hooft-sweer te ghenesen; ende den mensche gherustelijk te doen slapen.

Maer voor allen wordt dat selve ghedistilleert water seer veel van buyten ghebruyckt: want met doeckskens op ‘t voorhooft ende op den buyck gheleydt versoet het, ende gheneest alle verhittinghe des hoofts, ende de ijdelsinnigheydt oft rasernije, ende den brant oft ontstekinghe van de lever, herte ende milte.

De wortel van Witte Plompen met witten wijn ghesoden, gheneest de pijne ende weedom van de milte: ’t selve seydt Plinius van de Geele oock.

De selve wortel van Witte Plompen ghestooten, ende van buyten op de schamelijck leden gheleydt, doet den mensche in reynigheydt leven.

De langhe witte veselen van dese wortelen, als Lobel betuyght, worden van de landt-loopers in fiolen vol waters ghedaen; ende dan maecken sy het ghemeyn volck wijs, dat het wormen zijn, die sy de menschen al afghedreven hebben.

De Egyptische Nufar oft Witte Plompe, tuyght den selven Alpinus, wordt in Egypten tot al ’t selve ghebruyckt daermen de onse nut toe houdt: de steelen met de hoofden daer van worden aldaer in ’t heetste van den somer ghegeten: want die zijn soedtachtigh ende vocht, ende verkoelen ende vochtmaken seer. Sy noemense Razel nil. Maer de bloemen ende de bladeren stooten sy: ende ’t sap daer van, met Melck ende Roosen olie ghemenght, legghen sy op de heete gheswillen ende ghebruycken dat om alle smerten te versoeten die van heete oorsaecken komen. De selve (als oock de Olie van de bloemen ghemaeckt)gebruycken sy teghen alle verhittinghen, verbrandtheydt, zeeren, ende hooft-pijn in de kortsen, ende oock als de krancke niet slapen en konnen: oft sy legghen de ghestooten bladeren daer op, oft strijcken het voorhooft ende den slaep van ’t hooft met het sap daer van, met Olie ende Edick. Sy maecken daer oock eenen syroop van, om te doen slapen: ende gheven het water, daer sy in ghesoden zijn, te drincken, met het poeder van de saden, ende van de wortel. De selve wortelen ende saeden wordt goedt gheacht om den saedt-vloet oft druppinghe des saedt, ende den onmatighen witten vloet der vrouwen te ghenesen, ende het roodtmelizoen te stelpen. Nochtans zijnder veele die hun van het ghebruyck van dese wortel wachten, vresende dat hun de krachten ende lusten van bijslapen daer door vergaen souden. Want sy houden voor seker, datmen door het ghebruyck der wortelen ende saeden van dit ghewas seer traegh, iae onbequaem tot de vleeschelijcke versamelinghe wordt. Daerom ghebruycken de geestelijcke lieden, ende de eensaters oft eremiten van Egyptenlandt de selve seer veel om in de heete landen hun kuyschheydt beter te moghen bewaeren: ende op dat de vleeschelijcke lusten hun ghebeden niet beletten en souden.

2. De wortel van Geele Plompen wordt met wijn inghenomen, alsmen met het nootsel ghequelt is, dat is alsmen de lust van stoelgangh heeft, ende niet doen en kan.

De selve ghestooten, gheneest de loopende zeerigheden, alsmen die daer op leght: sy neemt oock wegh alle placken ende sproeten, ende wordt gheleyt op de wonden.

De selve wortel ghedrooght ende ghestooten, is seer goedt ghestreken op de sweeringhen, sonderlinghen die door het wrijven van den schoen oft anders hunne oorsprongh hebben.

3. De Kleyne Geele Plompen schijnen heeter ende droogher te wesen dan de andere Plompen, immers soo veel den smaeck van de selve uytwijsen kan.

4. De Kleyne Witte Plompen en worden hedens-daeghs nerghens toe ghebruyckt, dat wy weten. [930]

HET V. KAPITTEL.

Van plompen. (Nymphaea alba, Nuphar lutea, Menyanthes trifoliata, Nymphoides peltata)

Geslachten.

De plompen zijn ook onder het getal van de zwemkruiden die op het water liggen en vlotten te begrijpen. Deze zijn eigenlijk tweevormig, wit en geel, die niet alleen in de bloemen, maar ook in de wortel verschillend en ongelijk zijn, dan bij die zullen we noch twee andere kleine medesoorten er van beschrijven die nochtans verschillen van die soort van kleine plompen, anders kikkerbeet genoemd, waarvan we in het voorgaande derde kapittel van gehandeld hebben.

Gedaante.

1. Witte plompen hebben grote, brede en bijna heel ronde bladeren waarvan sommige op het water zwemmen en sommige er onder drijven, aan de bovenste zijde zijn ze kaal, glad en effen en aan de onderste met ettelijke zenuwen doorregen die alle tezamen en apart van een wortel op lange, ronde, gladde en binnen voze en steeltjes met gaten voortkomen. De bloemen komen ook van de wortels voort die elk op een apart diergelijk steeltje rusten en zijn wit van kleur en van vele langwerpige spitse bladertjes verzameld en in het midden met gele draadjes of vezels versierd. Als de bloemen vergaan dan komen er ronde bolletje na waarin het zaad ligt dat blinkt en zwartachtig is, groter dan hirs. De wortels zijn dik, geknoopt en knobbelachtig, buiten zwart en binnen wit en voos die met vele vezels aan de grond van het water gehecht en vast houden.

2. Gele plompen hebben bladeren bijna als die van de witte, doch wat langwerpiger van vorm, de steeltjes daar de bladeren en bloemen op staan zijn ook diergelijk, behalve alleen dat ze kantig en gehoekt zijn. De bloemen zijn geel en alleen van vijf korte rondachtige bladeren gemaakt en geenszins zo dubbel of zo groot als die van de witte en in het midden er van komt een zaadhoofdje voort wat rond is, boven spitsachtig of eng en lijkt op een klein potje, kruikje of flesje en is omringd met vele gele draadjes of vezeltjes waarin de zaden schuilen en als die rijp geworden zijn ook blinken en groter zijn dan die van de witte plompen, doch wat kleiner dan het tarwegraan. De wortels zijn dik en lang die vele ruwe oneffen knobbels en putjes hebben en met vele dikke draden behangen zijn, binnen en buiten wit, voos en los van stof.

3. De kleine plompen (dat is de derde soort van plompen) geven uit haar dikachtige en bijna geknoopte wortel ettelijke dunne herwaarts en derwaarts verspreide en in de grond vast houdende vezels [928] en uit die lange dunne steeltjes waarvan sommige bladeren en sommige bloemen op hun top dragen. Deze bladeren zijn breed en bijna heel rond, glad en effen blinkend of kaal als die van de grote gele plompen, maar kleiner en niet groter dan een palm van de hand die ook op het water als die van de gele plompen vlotten en drijven. De bloempjes zijn klein en geel waarvan de een na de ander bloeit en als die vergaan volgen er zaadhoofdjes of kruikjes na die veel kleiner zijn dan die van de grote gele plompen.

4. De kleine witte plompen hebben ronde bladeren die niet veel groter zijn dan de bladeren zeekool, witte bloempjes en een vrucht als die van de kappers en bevatten zaad als heulzaad.

Plaats.

1.2. Beide eerste of grote soorten van plompen groeien in de poelen, wijde grachten en diergelijke staande wateren en traag lopende beekjes en soms ook in de rivieren.

3. De derde soort, dat is de kleine gele plomp, groeit in Holland veel in de stilstaande oude bak van de Rijn en ook in andere diergelijke trage en meest stil staande wateren.

4. De vierde groeit in de trage of stille wateren van Bohemen, als Matthiolus betuigt.

Tijd.

Alle soorten van deze plompen bloeien in mei en juni.

Namen.

Dit gewas is hier te lande eigelijk plompen genoemd, in Hoogduitsland Wassermon, Harwurtz, Harstrang, Seeblumen en Wasser Gilgen, in Frankrijk blanc d’eau en de Griekse en daarnaar de Latijnse naam is Nymphaea omdat het zo graag op de waterachtige plaatsen groeit, als Dioscorides schrijft, in de apotheken heet het Nenufar of Nenuphar. Theophrastus zegt dat die van Boetië het Madonia noemen en de vruchten er van eten. Apuleius betuigt dat het deze volgende oude Latijnse namen heeft, te weten Mater Herculania, Alga palustris, Papaver palustre, Clavus Veneris en Digitus Veneris. Marcellus de oude schrijver zegt dat het in het Latijn Clava (niet Clavus) Herculis genoemd is en in het oud Frans baditin. Dan om deze vier soorten wat beter vaneen te scheiden zal men die de volgende namen mogen geven.

1. De eerste soort zal men in het Latijn Nymphaea alba, dat is witte plompen, noemen.

2. De tweede wordt Nymphaea lutea, dat is gele plompen, genoemd en de bloem er van heet Blephara in het Grieks, als Dioscorides schrijft.

3. De derde soort mag men Nymphaea lutea minor noemen, dat is kleine gele plompen.

4. De vierde zal men Nymphaea alba minor, dat is kleine witte plompen, noemen.

Aard, kracht en werking.

De wortel en het zaad van de plompen heeft een verdrogende kracht zonder enige scherpte of bijten en daarom zal men die mogen gebruiken om de onmatige lopen of vloeden van de buik te stelpen en op te laten houden en het is geschikt om de onbehoorlijke afgang van zaad, hetzij door onkuise dromen, hetzij dat het anders gebeurt, te stelpen en te beletten en ook zo is het nuttig om de rode loop te genezen. Voorts zo heeft de soort van plompen met de witte wortels de meeste kracht op die manier dat ze de vrouwelijke vloed geneest, nochtans wordt niet alleen deze, maar ook diegene die de zwarte wortel heeft met zwarte scherpe of tincturen wijn gedronken om de voor vermelde vloed te genezen. Dan ze hebben er noch enige afvegende kracht en eigenschap bij en daarom genezen ze de spruw en de lopende schurft van het hoofd en het uitvallen van het haar, te weten de spruw of zerigheid van de mond van de jonge kinderen als het in water geweekt is, maar de lopende schurft van het hoofd en ook de kaalheid met teer gemengd. Niettemin tot deze gebreken is de nuttigste diegene die de zwarte wortel heeft net zoals tot andere dingen die met witte wortel voor de beste gehouden wordt zoals dezelfde Galenus ons leert.

Theophrastus, die maar van een soort van Nymphaea of plompen vermaant, zegt dat ze een groot blad heeft dat op het water ligt wat het bloed stelpen kan dat uit de wonden vloeit als het gestoten er op gelegd wordt.

Al hetzelfde betuigt Dioscorides ook en zegt: ‘De droge wortel van Nymphaea of plompen, te weten [929] van de witte met wijn ingenomen is zeer goed diegene die buikloop en rode loop hebben. Die wortel van witte plompen gestoten is zeer goed op de pijn, weedom en verhitting van de maag en van de blaas gelegd en verdrijft ook alle plekken en sproeten van het lichaam en met water gestoten als ze daarmee bestreken worden en met weke pek of teer vermengd en op het hoofd gelegd belet het haar van het hoofd uit te vallen. Die wortel wordt ook met enige drank ingenomen om de onreine besmettelijke dromen en onkuise lusten van bijslapen te beletten, want ze neemt dit geheel weg, ja sommige dagen achter elkaar ingenomen verdroogt ze het natuurlijk zaad en maakt de manlijke en vrouwelijke leden zwak en slap en laat de mensen in reinheid leven, al hetzelfde doet ook het zaad met enigen drank ingenomen. Voorts zal men het zaad en de wortel van de gele plompen zeer nuttig (als tevoren uit Galenus ook vermaand is) tegen de vloed van de vrouwen, te weten met scherpe of tincturen wijn te drinken geven, zoals dezelfde Dioscorides betuigt.’

In deze tijden worden de bloemen van witte plompen geprezen tegen de gebreken van het hoofd die hun oorsprong van hitte hebben, dan de wortels van de gele worden met goede redenen en door zekere ervaring voor nuttig gehouden om de hete gebreken en ziekten van de nieren en van de blaas te genezen en om de onmatige vloed of afgang van zaad te beletten en op te laten houden.

BIJVOEGING.

De soorten van Nymphaea worden hier te lande soms water-roosen genoemd en ook meer-bladeren en zee-bloemen, in het Egyptisch Nuphar. De witte is van Prosper Alpinus voor de Lotus Aegyptia gehouden geweest, doch of dat echt zo is of niet, dat kunnen we of durven we niet verzekeren. In Engeland heet het withe water-lelie en in deze landen soms ook zee-pluymen, waarom is ons onbekend. Andere noemen het grote plompen omdat ze de grootste van allen zijn. De naam plompen, geloven sommige, is gekomen omdat de bloemen in het water plonzen of plompen en Alpinus zegt dat de bloemen in Italië tegen de zonsondergang in het water zinken of schuilen en tegen de middernacht zichzelf wederom verheffen zoals de ouders van de Lotus Aegyptica schrijven en zoals we inde beschrijving van die Lotus uitvoeriger verklaard hebben. De bladeren van deze witte bloemen zijn soms twintig of dertig in het getal en elk is bijna een duim breed of de bladeren van donderbaard gelijk. Het zaad als ook de bloem heeft wat reuk. De wortel is bijna zo dik als een arm, ruw en knobbelachtig en lijkt bijna op een kolf, zonder smaak als die noch nat en vochtig is, maar als het gedroogd is heeft het een weinig voedsel gevende smaak, van buiten is het met een zwarte bitterachtige schors bedekt. Deze wortels zijn hier te lande van sommige duyvels-koppen of duyvels-kolven genoemd net zoals het hier vroeger Clava Herculis genoemd werden en dat naar hun gedaante die op een kol of knots lijkt want ze zijn soms twee vuisten dik en met lange witte vezels bedekt. Diergelijk is de wortel van de gele ook, dan de bloemen er van zijn mooi blinkend geel met een bottere rand dan die van de witte die wat reuk heeft en wat scherp van smaak, maar deze gele soort wordt in de apotheken Nenuphar citrinum genoemd, in Frankrijk blanc d’eau jaulne of liever jaulnet d’eau of ook lis d’estang, in Hoogduitsland Harwurtz of Haarwurtz, in Engeland yellout water-lelie, in Spanje escudetes del rio en higos del rio, dat is watervijgen, naar de gedaante van de zaadhuisjes die niet slecht op groene vijgen lijken, hoewel dat ze beter in Holland water-kruycken of kruycken, naar dezelfde gedaante genoemd worden. Beide hebben naar hun grote bladeren in Italië de naam taiero en taierazzo d’acqua en in Portugal golsana en gelsano.

(Menyanthes nymphoides) De kleine gele soort is van Lobel Nymphaea lutea minor Septemtrionalium genoemd en schijnt Far Pandectarij te wezen, zo Anguillara meent. De bladeren zijn tweemaal zo groot als die van de kleine witte plompen. De bloemen staan stervormig en zijn van vorm die van de speenkruid vrij gelijk. Het groeit in de Theems bij Londen. Sommige noemen het meerbloemen.

De kleine witte soort heeft bladeren bijna zo groot als die van de speenkruid of dotterbloemen, de helft zo klein als die van de kleine gele op die manier dat (als dezelfde Lobel betuigt die het in Engeland voldoende gezien heeft) de kleine gele soort overeen komt met de witte plompen van Dioscorides en de kleine witte met de grote gele.

(Hydrocharis morsus-ranae) Kikkerbeet wordt van sommige kleine plompen of Nymphaea patua genoemd, als Dodonaeus ook vermaant.

Nymphaea pteris is het varenkruid wijfje.

Sahefefram of saififram Avicennae is een klein kruid en lijkt op Nymphae of Nufar.

(Colocasia) Colcas van Egypte wordt ook voor een soort van Nymphaea gehouden, als in de beschrijving van kalfsvoet en van de Egyptische boon uitvoeriger betoond is.

Men heeft eertijds de dotterbloemen kwalijk voor de gele plompen gehouden en in de apotheken gebruikt.

Noch van de krachten van de plompen.

1. Men gebruikt de bladeren en de bloemen en ook de wortels van de twee grote plompen, dan de bloemen van de witte worden wel meest geprezen die enige lijmigheid hebben als ze noch vers zijn en als die verdrogen en niet gekonfijt worden dat verliezen, ook verteren ze met wat of geen warmte.

De olie daar deze bloemen in gestaan hebben tegen de hete zon doet al hetgeen dat Dodonaeus van deze kruiden geschreven heeft en dat we er noch van zeggen zullen, maar is vooral goed om de plekken van het aanzicht af te vegen, de hitte van de lever te verkoelen en de brand van de pestachtige kolen te blussen wat de pestmeesters zeer goed weten.

De Turken doen de bloemen van witte plompen in water en laten die er een nacht in staan en dit drinken ze ‘s morgens en met dat water bestrijken ze hun neusgaten eer dat ze in de lucht gaan en die dit doen hebben die dag rust in hun hoofd en hen komt geen toevallende of besmettelijke ziekte aan, zo zij verzekeren.

Gedistilleerd water van de bloemen van witte plompen twee of drie ons tegelijk gedronken is goed om de hete koortsen te genezen en is nuttig in tijden van pest en is ook goed diegene die uitteren en die ’s nachts veel met onkuise dromen gekweld zijn, tegen de droge hoest, onmatige dorst, tegen de ontsteking van de lever en milt en tegen de lange vloeden van de buik, dikwijls per dag gedronken.

Tot dezelfde gebreken is de konserf van de bloemen ook nuttig die ook zeer goed is om de hoofdpijn te genezen en de mens rustig te laten slapen.

Maar voor alles wordt dat gedistilleerd water zeer veel van buiten gebruikt want met doekjes op het voorhoofd en op de buik gelegd verzoet het en geneest alle verhitting van het hoofd en de leeghoofdigheid of razernij en de brand of ontsteking van de lever, hart en milt.

De wortel van witte plompen met witte wijn gekookt geneest de pijn en weedom van de milt, hetzelfde zegt Plinius van de gele ook.

Die wortel van witte plompen gestoten en van buiten op de schaamdelen gelegd laat de mens in reinheid leven.

De lange witte vezels van deze wortels, als Lobel betuigt, worden van de landlopers in emmers vol water gedaan en dan maken ze het gewone volk wijs dat het wormen zijn die ze de mensen al afgedreven hebben.

De Egyptische Nufar of witte plomp, betuigt dezelfde Alpinus wordt in Egypte tot al hetzelfde gebruikt daar men de onze nuttig toe houdt, de stelen met de hoofden er van worden daar in het heetste van de zomer gegeten want die zijn zoetachtig en vochtig en verkoelen en maken zeer vochtig. Ze noemen ze razel nil. Maar de bloemen en de bladeren stoten ze en het sap er van met melk en rozenolie gemengd leggen ze op de hete gezwellen en gebruiken dat om alle smarten te verzoeten die van hete oorzaken komen. Dezelfde (als ook de olie van de bloemen gemaakt) gebruiken ze tegen alle verhitting, verbranding, zeren en hoofdpijn in de koortsen en ook als de zieken niet slapen kunnen of ze leggen de gestoten bladeren er op of strijken het voorhoofd en de slaap van het hoofd met het sap er van en met olie en azijn. Ze maken er ook een siroop van om te laten slapen en geven het water daar ze in gekookt zijn te drinken met het poeder van de zaden en van de wortel. Die wortels en zaden worden goed geacht om de zaadvloed of druipen van zaad en de onmatige witte vloed van de vrouwen te genezen en de rode loop te stelpen. Nochtans zijn er vele die zich van het gebruik van deze wortel wachten en vrezen dat hun de krachten en lusten van bijslapen daardoor vergaan zouden. Want ze houden voor zeker dat men door het gebruik van de wortels en zaden van dit gewas zeer traag, ja ongeschikt tot de vleselijke verzameling worden. Daarom gebruiken de geestelijke lieden en de eenzamen of heremieten van Egypte die zeer veel om in de hete landen hun kuisheid beter te mogen bewaren zodat de vleselijke lusten hun gebeden niet beletten zouden.

2. De wortel van gele plompen wordt met wijn ingenomen als men met het nootsel gekweld is, dat is als men de lust van stoelgang heeft en het niet doen kan.

Die gestoten geneest de lopende zerigheden als men die er op legt en ze neemt ook alle plekken en sproeten weg en wordt op de wonden gelegd.

Die wortel gedroogd en gestoten is zeer goed gestreken op de zweren en vooral die door het wrijven van de schoen of anders hun oorsprong hebben.

3. De kleine gele plompen schijnen heter en droger te wezen dan de andere plompen, immers zoveel de smaak er van uitwijzen kan.

4. De kleine witte plompen worden tegenwoordig nergens toe gebruikt dat we weten. [930]