Cocos

Indiaenschen Notenboom oft Dadelboom, Coccus de Maldiva, Dadelboom van Guinea, ende meer andere Indiaensche gheslachten van Dadel-boomen. 25.

In het Capitel van den Dadel-boom hebben wy gheseyt datter in oude tijden menigherley gheslachten van Dadel-boomen in Arabien ende daer omtrent groeyende bekent waeren; de welcke ons hedens-daeghs meest alle onbekent zijn: dan de ghene die uyt Indien komen, hebben daer oock veele sorten van ghesien: sommighe van de welcke wy hier verhalen sullen, maer eerst den Indiaenschen Noteboom, die den alderbekensten is, ende eyghentlijck Palma Indica, oft Indiaenschen Dadel-boom heet.

Indiaensche Note-boom (een middel-soorte tusschen den Noten-boom ende Dadel-boom) is in Indien op veele plaetsen ghemeyn, maer in sonderheydt in de eylanden Malediva oft Nalediva, daer hy met recht onderhouden, ende in grooter weerden ghehouden wordt, om sijn groote nuttigheydt, die wy hier nae sullen verhaelen. Desen boom, seydt Clusius, schijnt te wesen den ghenen daer Strabo van vermaent, segghende datter een soorte van Palma oft Dadel-boom is, uyt de welcke Broodt, Honigh, Edick ende Olie ghehaelt wordt, ende daermen manden ende matten van maeckt: wiens keernen ghebrandt zijnde de smeden voor kolen strecken, maer in water gheweyckt zijnde van de Koeyen ende Schapen gheten worden. Dan den selven Clusius ende andere beschrijven hem aldus: Den Indiaenschen Noten-boom (wiens schilderije wy hier gheven) is eenen hooghen boom als eenen Dadel-boom, doch gheen rouwe oft oneffene, maer soo gladde schorsse hebbende, dat de ghene die daer op klimmen willen, daer gheen vatten aen en hebben, ten zy dat sy eenighe tauwen om hun voeten slaen, oft de struyck van den boom in de ronde nu hier nu daer traps-ghewijs, met dicke banden, tauwen, oft basten bewinden, de selve somtijdts met ijsere naghelen in de schorsse oft ’t hout selve vast maeckende, oft in den struyck selve veele dweerse kloven snijdende; langhs de welcke sy seer lichtelijck tot den tsop toe, daer de tacken zijn, pleghen te klimmen: dan bovenwaerts is dese struyck veel smaller dan onder, ende is ghemaeckt van tamelijcken hardt ende vast hout, als hier nae blijcken sal, ende niet voos oft Venckelachtigh, als sommighe versekeren. De wortelen en zijn niet breedt, oft ter sijden wijt uytghespreydt, maer gaen diep in d’eerde. De tacken spruyten allegader uyt het tsop van desen struyck, ende swichten oft krommen haer selven nederwaerts booghs-ghewijs, als die van den Dadel-boom, ende hebben eenen verheven ende buytenwaerts uytstaenden, maer bovenwaerts holachtighen rugh: ende daer uyt spruyten bladeren als Riet bladeren, maer grooter, oft als die van den ghemeynen Dadel-boom, ’s Winters ende Somers aen de tacken blijvende, seer langh ende breedt. Ende misschien een van dese bladeren beschrijft ons Lobel, te weten een leerachtigh bladt (doch niet uyt Oost-Indien, maer uyt West-Indien ghebroght) een gheweven bardt ghelijckende, dry voeten breedt, ende ses oft seven voeten langh, ghelijck een tichel ghewelft, in de middel langhs henen door-reghen met een ribbe van eenen halven vingher dick, met het opperste eynd staende al oft het erghens af ghesneden waer, ende met eenen harden randt, omtrent eenen vingher dick beset. Het gheheele bladt, van boven tot beneden, magh in harde draeyen oft hayrlocken ghespleten ende van een ghetrocken worden; met welckerhande draeyen oft veselinghen de Noten oft vruchten selve van desen boom oock bedeckt zijn. Wt den oorsprongh van de onderste tacken, te weten daer sy de struyck oft ’t opperste van den stam naest zijn, spruyten andere bloote ende kaele tacken, vijf oft ses, somtijdts twintigh [1404] dicke vruchten oft Noten voortbrenghende (die hier gheschildert staen) als sy kleyn zijn in een hose oft omwindsel, ghelijck de andere Dadelen, soo het schijnt, ghesloten: maer groot zijnde bersten sy daer uyt: ende elcke vrucht wordt somtijdts soo groot als eenen Meloen oft menschen hooft, ende is langhworpigh, wat drijhoeckigh, aen den eenen kant dry gaters vertoonende, ende soo het hooft van een Merkatte oft van eenigh ander dier ghelijckende; waer van sy in Portugael den naem Coco behouden heeft. De selve vrucht oft Note, noch gheheel zijnde, is met tweederley schorssen bedeckt: de eerst is eerst groenachtigh, maer daer nae bruyn roodt van verwe; ende al is ’t saecke datse van buyten hardachtigh is, taey ende weerachtigh, nochtans van binnen ende in haer selfs is die schorsse van veele fijne hayrs-ghewijse locken oft veselinghskens nets-ghewijs ghemaeckt. Onder dese schorsse schuylt de tweede schelle, oft de schale die het mergh bedeckt, houtachtigh ende hardt, by nae van ghelijcke verwe als de schorsse, doch somtijdts heel bruyn oft swartachtigh. Daer tusschen schuylt het mergh, ’t welck inde middel hol is ende ijdel, soo groot als een Gansen-ey, ruym eenen halven vingher dick, taey, klevende, hardachtigh, ende van buyten bijnae de selve verwe vande schelle hebbende; maer binnen ende omtrent de holligheydt daer isse witachtigh, iae het vleesch self is heel wit, smeerigh ende vet, soet oft smets van smaeck, bynae als Boter: ende daer by vindtmen somtijdts een groote menighte van water, te weten, in elcke Note wel dry oft vier pont: maer alsse rijper gheworden is, dan vindtmen daer oock somtijdts eenighe vochtigheydt in, doch niet soo goedt oft soet van smaeck als het voorgaende water; ’t welck daer niet in en is dan als het mergh vaster gheworden is, ende de schelle wat harder. Dese Noten blijven wel een heel iaer door groen ende goedt: maer alsse meer dan een iaer oudt zijn, dan verandert dat water in een rondt, voos, spongieachtigh ende licht appels-ghewijs bolleken, soet van smaeck.

Clusius beschrijft noch andere vruchten, uyt Java oft uyt de Molucken ghebroght, die hy voor soorten vande voorseyde Noten houdt; van de welcke de grootste, die hier nae geschildert staet, seven duymbreedden hoogh is, anderhalven voet breedt in ’t omgaen, met vier uytstaende ende verre van een ghescheyden hoecken, bedeckt met een uyterste bruyn blinckende ende effen vel; onder het welck een ander dicker schorsse schuylt, van veele hayrs-ghewijse veselinghen nets-ghewijs versamelt, al ofse gheweven waer, ghemenght met voos vleesch als Corck, smets ende verdrooghende van smaeck: daer onder schuylt een beenachtighe schale, begrijpende een sachte keest, in een wit vliesken ghewonden, sarpachtigh van smaeck..

Dan den teghenwoordighen oprechten Indiaenschen Noten-boom wast veel in Oost-Indien, in Malaber ende in Goa: maer hy aerdt beter aen den Zeekant in zandighe grondt; ende wordt vermenighvuldight van de Note oft binnenste keerne van de voorbeschreven vrucht in d’eerst ghesteken: ende de ionghe spruyten die daer van komen, worden verplant, ende schieten haest hoogh op, ende draghen vruchten in seer luttel iaeren, wel verstaende alsmen hun tsoppen ende ionghe botsels daer aen laet staen: want de ghene die de selve door gulsigheydt plucken oft afbreken, doen den boom sterven, hoe groot ende oudt hy oock is. Dan hy wordt veel grooter ende spreydt hem selven breeder uyt, als hy by eenighe weeghen oft mueren ghestelt wordt: want hy verheught hem selven in slijck, vuylnis ende mest: ende daerom legghen sommighe asschen ende dreck aen de wortel, teghen dat den winter aen komt. Want voorwaer desen boom wordt in die landen veel gheacht, ende neerstelijcklijck gheoeffent, om sijn nuttigheydts wille. Dan sommighe van de selve worden alleen ghesaeyt om de vrucht, sommighe om den boom selve oft sijn tacken. Maer den ghenen diemen om den wille vande vrucht alleen plant, wordt voor best ghehouden als hy in de eylanden van Maldiva oft Nalediva wast: want de vruchten en zijn daer soo bruyn oft soo swarte niet als elders: nochtans vindtmen in dat eylandt een vremder soorte van dese Noten, die noch bruyner is dan de ghemeyne; de welcke Coccus de Naledina heet, ende hier nae beschreven sal worden.

Den naem van den teghenwoordighen boom oft van sijn vrucht, is by sommighe Palma Indica, dat is Indiaenschen Dadelboom (oft Palma coccifera, dat is Dadelboom met de Note, tot onderschil van den ghemeynen Dadelboom oft Palma Dactylifera) oft Nux Indica, dat is Indiaensche Note; in ’t Hooghduytsch Indianisch Nusz; in ’t Italiaensche Noce d’ India; in ’t Spaensch Nuez de las Indias; in ’t Arabisch Giauzi alhend, ende oock Iaral nare, Neregil, Dabig ende Nihor, met bedorven naemen; in ’t Turcksch Cox Indi. In Indien selven heet den boom Maro, Tengamaran ende Trican: de bladeren oft tacken heeten Olla; de vrucht Narel, Naralu, Nargel ende Tenga alsse heel rijp is; alsse half rijp is Eleni oft Elevi; heel groen ende onrijp zijnde Lanba oft Lana; ghedrooght zijn, Copra: maer de binnenste schorsse heet Coquo oft Coco in Portugael; in Indien Xareta ende Cocohene. Voorts soo hebben de andere deelen oft dinghen, diemen van desen boom haelt, oock haer bijsondere naemen: want den Most oft Wijn die van desen boom komt, [1405] te weten uyt sijn tacken, heet Sura oft çura; ende als hy ghesoden is, dan wordt hy Orraqua gheheeten; ende wordt aldus ghemaeckt: Sy snijden de tacken, in sonderheydt de opperste, ende quetsense langhs henen, ende maecken daer tobbekens, vaetkens oft schotelkens aen vast, ende vergaderen de vochtigheydt die daer uyt druypt (oft snijden de bloemen af, ende hanghen aen die quetsure een flesch met eenen enghen hals, die haest vol van dese Sura is) uyt de welcke sy oock eenen Wijn distilleren als onsen Ghebranden wijn; ende die heeten sy Fula, dat is te segghen Bloeme; maer ’t ghene datter overblijft noemen sy Orraqua, midts daer wat van de Fula by doende. Van de selve Sura, niet ghedistilleert zijnde, maer in de Sonne ghestelt, maecken sy oock eenen seer krachtighe Edick. Dan als den tack, die ghequetst was, noch eenighe vochtigheydt heeft nae dat de meeste oft eerste uytghedruypt is, die vochtigheydt pleeght somtijdts door de hitte der Sonne dick ende hardt te worden als Suycker; ende heet Iagra. Ende dit magh zijn ’t ghene dat sommighe voor Elaeomeli Dioscoridis houden. Dan anders en vloeyter gheen olie uyt desen boom, al is ’t dat andere sulcks gheschreven hebben. Maer uyt de Note self wordt tweederley Olie ghemaeckt: de eerste (Oleum ex Cocco recenti) wordt uyt de versche Note ghedouwt; want sy stooten de versche Noten, ende gieten daer warm water over, ende perssen dat uyt; ende de olie die daer op drijft, vergaderen sy. De ander Olie (Oleum ex Copra oft Oleum de Palma) wordt uyt de ghedrooghde oft ghebroken Noten ghedouwt met een persse; ende is seer klaer met groote menighte voortkomende. Het water van de selve vrucht wordt oock van sommighe vergadert; ende heeft oock sijn nuttigheden, die wy met het ander ghebruyck van desen boom sullen verhaelen.

De vruchten van desen boom, dat is den Indiaensche Noten, worden van sommighe ghehouden voor warm in den tweeden, ende verdrooghende in den eersten graed; dan meest alle andere besluyten dat haer mergh heet is in den tweeden ende vocht in den eersten. Immers sy vermorwen, ende versoeten de smerten, alsse noch versch zijn: maer ghedrooght zijnde, zijnse lieffelijck om eten. De schorsse oft schale dit mergh bedeckende, noch versch ende niet heel swart oft hardt gheworden zijnde, is oock teer ende witachtigh: ende wordt ghegeten met Sout oft met Edick ende Peper, ende smaeckt als Articiocken: maer wat harder gheworden, smaeckt als ’t binnenste oft eetbaer deel van de Chardoens. Het mergh, dat daer onder schuylt, is eerst teer ende seer soet, inhoudende fijn soet ende aenghenaem water, gheensins de maghe lastigh vallende, ende langhen tijdt goedt blijvende: dan hoe de Note verscher is, hoe ’t selve water soeter is, ende oock de middel-schorsse; de welcke soo soet van smaeck is als Amandelen, ende van sommighe ghegeten wordt met Suycker oft met de Iagra daer wy te voren van vermaent hebben: sy stooten de selve middel-schorsse, ende douwen daer een melckigh sap uyt, als Amandel-melck; waer mede sy hun Rijs sieden, ’t welck dan soo goedt ende smaeckelijck is al oft het met Geyten-melck ghesoden waer; oft sy maecken van ’t selve melck met vleesch van voghelen oft van eenighe andere viervoetighe beesten, een soorte van spijse, die sy Caril noemen. Maer de vochtigheydt die in dat mergh is, alsse wat rijper gheworden is, en is niet soo soet als de voorgaende, iae is somtijdts wat suerachtigh. Dan het mergh alleen, sonder schorsse oft water, doch niet heel droogh zijnde, wordt oock wel ghegeten; hoe wel datmen bevindt dat het de maghe wat meer verlaedt dan ’t voorseyde water, oft de schors, al is ’t dat het gheen quaedt voedsel en gheeft, ende bequaem is om het mannelijck saedt te vermeerderen, ende den bijslapens lust aen te brenghen; maer sonderlinghen nut voor de maghere menschen ende voor alle vrouwen, om die vet te doen worden. ‘Tselve wordt oock ghegeten met ghesouten Visch, om den dranck wel te doen smaecken. Het wordt oock veel ghepresen teghen ‘t verghift, teghen de colijcke oft krimpsel in den buyck, teghen de gheraecktheydt, lammigheydt, vallende sieckte, bevinghe ende andere ghebreken der zenuwen. Selfs men seydt dat een weynigh water in dese Note ghedaen, daer noch wat mergh in is, ettelijcke daghen vervolghens ghedroncken, den mensche voor de colijcke bevrijt ende van veele andere ghebreken, midts dat het braecken doet. Men ghelooft oock dat de gheraeckte oft gheslaghen, dat is de paralitique menschen, ghenesen sullen alsse uyt dese Note oft haer schelle drincken. Dan ’t ghene dat Serapio ende andere Araben schrijven, dat dese Note de wormen doet sterven, dat is valsch, seydt Garcias ab Horto; want men bevindt dat ’t langh ghebruyck van dese Note, wormen in den buyck doet groeyen. Dan dat sy den buyck stopt met haer aerdighe stoffe, is te ghelooven, in sonderheydt alsse oudt ende dor is. Dan de selve Note wordt oock wel versch ghedrooght, van de uyterste schorsse berooft, ende ghebroken, ende soo in verscheyden landen van Indien ghesonden: want sy is dan seer soet van smaeck,(ende wordt ghegeten als de drooghe Castanien) veel beter dan de ghene diemen gheheel zijnde, in Portugael ende elders brenght.

De Olie van dese Indiaensche Noten is seer goedt om de maghe ende darmen te reynighen, sonder eenighe moeyte oft schade, in sonderheydt als daer het uytgheperst water, daer de Thamar-Inden in gheweyckt zijn, by ghedaen wordt. Maer dan moetmen nemen de Olie uyt de versche Noten ghedouwt; want die is dick, vast, wit, ende vet als Boter, soo wel in smaeck, als in ghestaltenis ende kracht; iae beter dan Boter, ghelijck Avicenna daer van schrijft, ende oock alsoo bequaem om den buyck weeck oft de darmen slibberigh te maecken; ende die Olie gheeft veel beter voedsel dan de ghene die uyt de oude Noten ghemaeckt is. De selve Olie inghenomen, gheneest den hoest ende de enghborstigheydt: maer men moetse allenghskens in laeten gaen met den Syroop van Violetten. De selve by de spijse ghedaen oft anders ghebruyckt, maeckt de maghere menschen vet, ende vermeerdert ’t mannelijck saedt. De selve Olie van buyten op de huyt ghesmeert, is sonderlinghen goedt teghen de speenen oft anbeyen; voor allen, als daer wat Olie van Perse-keernen by ghedaen is. De selve Olie versoet de pijne van de lendenen ende van de knien, ende iaeght de wormen uyt de darmen, op den navel ghestreken. Warm ghesmeert, is goedt teghen de pijne van de zenuwen, ende van den hoest, ende de enghborstigheydt; versacht de hardigheyt omtrent de lidtmaten, helpt de bevende gheslaghen, beroerde ende lamme leden, ende gheneest ’t flercijn van de voeten ende handen. Maer voor allen is die Olie goedt ghesmeert op de Gomme ende knobbelen van de Pocken, ende doet de smerten vergaen die van de selve sieckten ghekomen zijn. Maer de andere Olie, uyt de drooghe oft ghebroken Noten gheperst, dient meest om in de lampen te doen, maer oock wel om het Rijs mede te sieden. Sy is oock seer goedt voor de zenuwen, gheneest de verkrompe leden; ende de oude lieden pleghen daer mede hun leden voor ’t vier te doen bestrijcken (ghelijck die van Guinea met haer Olie van Coco oock doen.) dan sy gheeft dan eenen swaeren ende onlieflijcken reuck van haer, nochtans versacht sy de leden seer, ende versoet de oude smerten van de lidtmaten, ende oock het flercijn, alsmen den mensche met dit Olie bestreken zijnde in een badtkuype doet sweeten. Oft sy de wormen doodet, is ons onversocht, al is ’t dat Avicenna sulcks schrijft. Maer sy magh den buyck wel weeck maecken, met haer lochtighe dunne stoffe.

Den Edick, den Most oft den Wijn van desen boom ghemaeckt, is in Indien alsoo ghebruyckelijck als hier te landen den Edick, Most oft Wijn magh wesen: ende den Ghebranden Wijn, die daer van ghedistilleert wordt, is soo krachtigh als onsen Ghebranden Wijn, om den mensche droncken te maecken: ende eenen lijnen doeck daer in ghenet, ende ontsteken, gheeft oock een vlamme van hem, min noch meer dan oft hy in den besten Ghebranden Wijn ghesteken waer.

Het water van de versche vrucht, in de koude locht des nachts te koelen ghestelt, als oock de Iagra, is goet teghen de groote hitte van de lever ende nieren; ende geneest den saedt-vloedt, oft het etterachtigh pissen.

De uyterste ruyghe schorsse van dese vrucht dient om daer een stoffe als Werck van te maecken, in Malavar Cairo gheheeten; ende daer van worden tauwen ende zeelen ghemaeckt, oock Cairo ghenoemt, tot de schepen, die heel onbedorven ende onverrot blijven, hoe langh sy [1406] in ’t Zeewater zijn: ende daerom sietmen dat alle de tauwen van de groote schepen oft Caracken die in Indien varen, ghemaeckt worden van dese schorsse: dan van de selve worden oock riemen oft knoopachtighe gordelen ghemaeckt, die de arme vrouwen van Portugael ghebruycken: met de selve schorsse worden de schepen ghestopt ende dicht ghemaeckt als met Werck; ende sy is beter dan Werck, ghemerckt datse niet en bederft, ende in ’t Sout water meer swilt ende dicker wordt. Dan daer en worden gheen Matten van ghemaeckt, als sommighe ons willen doen ghelooven. Clusius heeft daer nochtans heel fijn garen oft draeyen van ghesponnen ghesien, daer de Edel vrouwen huyven van maeckten.

Wt de binnenste harde swarte schelle van dese Note worden schotelkens ende kommekens ghedraeyt tot ’t gebruyck van de arme lieden: dan die schotelen en zijn niet goedt voor de lamme, gheslaghen oft beroerde paralitike menschen, als die daer uyt drincken, soo men seydt: want in dese vrucht en is niet dat de zenuwen nut zy, dan alleen de Olie uyt het mergh ghedouwt. Van de selve schellen worden oock kolen ghebrandt, seer nut voor de Goudtsmeden, als Strabo van sijnen Indischen Dadel-boom oock seydt.

Het hout van desen boom en is niet voos oft spongieachtigh, noch Venckelachtigh, als Garcias seydt, maer vast, ende bequaem tot timmeragien, schrijft Clusius; ende alsoo schoon ende blinckende als ’t hout van onsen ghemeynen Note-boom; ende daerom bequaem om daer verscheyden dinghen van te maecken, als den selven Garcias daer oock van bekent. Sy maecken daer solders ende heele huysen van: ende de selve decken sy met de tacken als met tichels: ende van de selve maecken sy daken voor hun schepen. Voorwaer dit is soo nutten boom, dat de inwoonders van de eylanden Malediva met den selven, ende met ‘t ghene dat daer van komt, gheheele schepen toerusten ende laden: want van het hout maecken sy de masten, sprieten, berders ende oock naghels: van de schorsse der vruchten maecken sy tauwen, oft weven daer zeylen van, oft, als andere segghen, sy maecken hun seylen van de bladeren: ende als die schepen ghemaeckt zijn, ende toegherust, dan laden sy die met koopmanschap alleen van dien boom ghenomen, te weten, met versche ende oude, heele ende ghebroken vruchten, Olie, Wijn, Edick, Swart Suycker, Water, Ghebrande Wijn, alles van desen boom ghehaelt.

De landtlieden van Indien eten de teere uytspruytselen van dit gheboomte: want die zijn veel lieffelijcker om eten dan Castanien, Palmiren oft de Sassalioenen; ende hoe dien boom ouder ende grooter is, hoe hy teerder ende beter spruyten voortbrenght: dan die spijse is te kostelijck; want den heelen boom vergaet alsmen die spruyten oft ionghe scheuten afneemt.

Wat voorder kracht, ghebruyck oft nuttigheyt desen boom in ’t gheheel oft in sijn deelen magh hebben, is van andere, naementlijck van J. D. Linschoten ende Fransoys Pyrard breeder beschreven: wiens woorden wy kort hier nae verhaelen sullen, tot meerder kennisse van desen boom. Dan aengaende dat de bladeren daer van dienen om daer waeyers van te maecken, ende decksels teghen de Sonne ende reghen, ende datmer oock Matten ende andere dinghen van maeckt, sommighe willen ons doen ghelooven dat de selve bladeren in Indien oock ghebruyckt worden om daer brieven ende andere saecken van groot verlanghe op te schrijven, oft, om beter te segghen, met eenen ijseren priem in te graven: want soodanighe aldus beschreven bladeren worden hier somtijdts ghebroght, wel anderhalven voet langh, doch overmidts ghesneden, ende aen beyde de eynden ghekort, langhs de middel-zenuwe oft ribbe tsamen ghevouwen, by de twee duymen breedt. Clusius heeft eenen gantschen boeck van dese bladeren ghemaeckt ghesien, te weten van ses-en-sestigh bladeren op een ligghende vergadert, op dry plaetsen doorboort,ende aen kleyne koordekens ghereghen, ende aen twee berdekens alle dese bladeren bedeckende oft besluytende vast ghemaeckt. Dan hy seydt dat de selve gheen bladeren en waeren van den teghenwoordighen boom, maer van een ander soorte van Dadel-boom, die in Java Lantor heet. Want tot Antwerpen, seydt hy, heeftmen somtijdts bladeren van desen Noten-boom uyt Indien ontfanghen; de welcke in stucken ghebroken waren, sommighe nochtans anderhalven voet langh oft grooter, aen beyde sijden effen ende glat, maer soo dick als Buffels-leder, ende daerom onbequaem om daer iet op te schrijven; soo dat hem docht datse wel ses oft acht voeten langh waren gheweest als sy heel waeren, ende wel dry voeten breedt; in voeghen datmen daer seer bequaemelijck huysen ende schepen soude moghen mede decken; ende datmen daer van oock zeylen soude konnen maecken, als Garcias ab Horto schrijft. Dierghelijck bladt, doch niet meer dan twee palmen breedt, anderhalven voet langh, beschrijft ons den selven Clusius, niet effen oft glat, maer met veele strepen oft voren in de lenghde doorreghen (misschien om dat het noch iongh was) bruyn van buyten, binnenwaerts witachtigh: dan men seydt dat het wies omtrent den oorsprongh van de ghebladerde tacken, ende dat ’t selve bladt de ionghe oft teere Noten van desen boom aen haeren dicken steel hanghende besluyt (ghelijck de Dadelen in haer hose schuylen) tot de vruchten grooter wordende, ’t selve doen splijten ende open gaen. Dan dat sal uyt de volghende beschrijvinghe wat klaerder blijcken.

Breeder beschrijvinghe van de Indiaensche Note. Desen boom is heel Indien door seer ghemeyn, maer meest in de eylanden van Maldivar, als gheseydt is; alwaer hy Roul heet; in Portugael Palmero; in Malabar Tengua, in Guzarate Narquilly; de vrucht heet Cocos in ’t Portugies; in ’t Indisch Carre, Care, ende Nave. Hy wast alleenlijck in de landen die tusschen de twee Tropici zijn, midts dat hy anders ghenen grondt en soeckt, dan daer warme locht is, met vochtigheydt: op vaste drooghe landen leyden sy daer goten toe, om de wortelen alle daghe te besproeyen, ’s morghens eens ende ’s avonts eens. Desen boom wordt ghemeynlijck wel twintigh voeten hoogh: daerom valt hy dickwijls op de daken van de huysen, midts dat hy de winden niet wederstaen en kan: ende dan doet hy de huysen groote schade, ende sijn vruchten dooden de menschen somtijdts, alsse van hooghe ter aerden vallen, midts datse noch onrijp zijnde, somtijdts wel twintigh pondt swaer weghen: want soo versch zijnde worden sy van de Vleder-muysen ende Ratten veel ghegeten, ende los ghemaeckt, soo datse afvallen (maer de drooghe zijn haer te hardt om bijten) ende hebben een water in, daer de Ratten meest nae verlanghen: welck water daer uyt zijnde dan vergaen de vruchten, ende vallen af; ende dienen nerghens toe, dan om daer vier ende smidts kolen van de maecken: want de kolen daer van zijn beter dan die van eenigh ander hout. Den boom is selden volkomen recht: ende den stam is niet dick nae sijn hooghde; doch omtrent de wortel is hy dickste, altijdt dunner wordende. Hy heeft oock weynigh wortels: daerom en houdt hy niet vast in d’aerde. Den selven stam is draeyigh, wit van schorsse, niet bequaem om mede te timmeren, dan soo verre hy breedtste is: want voorder, tot de tsop toe, is hy vol merghs, te malsch ende broos. Van desen stronck af, daer desen boom op sijn dickst is, snijdtmen omtrent de hooghde van dry voeten; ende voorts soo hooltmen dat uyt, om kuypen van de maecken, daermen Honigh in bewaert, ende oock water, oft andere dinghen. Van den selven block maecktmen oock schuyten, die heel volkomen zijn, sonder daer een stucksken ijser by te doen. De tacken wassen op tsop van den boom, veel by een, seer langh, plat, ende heel recht opschietende, van beyde sijden met bladeren bewassen, die ghelijckelijck voortkomen, d’ een by ’t ander, nauws eenen vingher wijt van een staende. Dese bladeren zijn dry voeten langh, oft langher, voor scherp eyndende, aen elcke sijde twee vingheren breedt: want sy zijn als in tweeen ghevouwen, met een dunne houtachtighe middelzenuwe doorreghen: welcke zenuwe soo hardt is, datse het bladt stant ende stijfte gheeft. De selve bladeren zijn ‘t ’t eerst uytspruyten wit, daer nae groen, ten laetsten tanneyt. De vrucht wast alleenlijck by den oorsprongh van de tacken, uyt een druyfs-ghewijse vergaderinghe voortkomende: elcken tros hanght nederwaerts met eenen steert oft steel, die soo dick is als eenen arm, tamelijck langh, ende seer hardt: van desen steert sietmen somtijdts vijftigh oft sestigh Noten by een hanghen: ende (dat het wonderste is) alle maenden brenght desen boom [1407] een van dese hosen oft trossen op een nieuw voort; soo dat hy somtijdts gheladen is met vijftien oft twintigh van dese trossen met Noten, sommighe rijp, sommighe half rijp, sommighe maer eerst beghinnende: want sy worden volmaeckt in den tijdt van ses maenden: hierom heeft desen boom alle het iaer door rijpe vruchten. Om hem te planten, moetmen nemen de vrucht die wel rijp is, doch niet al te rijp: want het water alleen gheeft het spruytsel ende niet de keerne die binnen de Note schuylt. Ende men moet de gantsche vrucht met de schorsse in vochte aerde steken: maer het is ghenoegh datse alleen met aerde bedeckt is. Dese vrucht alsse overrijp is, met den vingher gheklopt, oft in de handt ghenomen ende gheschudt zijnde, gheeft een gheluydt, midts dat het water van binnen host oft swalckert: alsse noch onrijp is, dan en hoortmen gheen water. Maer allenghskens wordt het water minder ende minder, tot datter gheen vochtigheyt meer en is, ende de keerne wordt heel droogh ende hardt, ende heet dan Amandel van Cocos, ende en gheeft gheen melck van haer alsmense douwt, maer alleenlijck Olie, ende scheydt van de schale oft schelle: ende in stede datse wit van binnen was, soo wordtse lootverwigh, van buyten als de Cocos self, tanneyt. De heele Note, als de uyterste schors daer noch om is, en is niet kleyner dan eens menschen hooft; dese schors is buyten geel alsse rijp is, wel dry oft vier vingheren dick. De schors afghenomen zijnde, dan is de Note self noch wel soo groot datter twee oft dry pinten nats in souden moghen; de kleyne zijn soo groot als eenen Citroen. Ende dese binnen-schorsse, schale, oft schelle is seer hardt, ende soo dick als eenen daelder, oft dicker, bequaem om daer schotelen, kommekens, nappen, bekers, lepels ende dierghelijcke dingen van te maecken. Binnen in dese schelle, vast daer aen, volght een wit, seer dick ende vast mergh; ’t welck wy Amandel ghenoemt hebben, midts dat het seer wel smaeckt. In ’t midden van dit mergh vindtmen veel waters (wel een heele pint in de aldergrootste) seer schoon, iae klaer als water dat uyt de steenrotsen vloeyt, soet als ghesuyckert water, bijster koel in den mondt, den mensch gheweldighlijcken seer ververschende, in sonderheyt wanneer de vrucht half rijp is: want alsdan maghmen de gantsche Note eten met schorsse, schale en alle het binnenste, ghelijck wy eenen soeten Appel eten. Als den boom sijn tros oft druyve voortbrenght, dan komter een dicke scherpe hose oft sack voorts, die open gaende een geele bloeme vertoont, daer de steelen der Noten hunnen oorsprongh van nemen, als voren uyt Clusius verklaert is; welcke hose droogh zijnde op d’aerde valt: soo niet, men snijdtse af. Aen den oorsprongh van de tacken tusschen de struyck van den boom ende den tros van de vruchten vindtmen oock een fijn nets-ghewijs doeck, bequaem om daer sacken, ende (midts dat het soo ijdel ende fijn is) teemsen ende seven van te maecken. Voorts uyt desen boom, alsmen den steert oft steel van de vruchten quetst, daer niet meer aenlaetende, dan de lenghde van eenen voet, druypter een vochtigheyt, die seer soet ende smaeckelijck is, als Hipocras, te weten alsse noch versch is; diemen in stede van Wijn pleeght te drincken: dan sy en blijft maer vier-en-twintigh uren sonder suer te worden. Men magh uyt elcken tack alle daegh eenen stoop nats halen ghesettelijcke: ende men vindter daermen dagelijcks tweemael soo veel nats van haelt. Ende desen tack blijft soo ghedurighlijck druypende ses maenden langh. Om dese vochtigheydt te vergaderen, hanghen oft binden sy eenen pot van de Cocos-schaele ghemaeckt aen den tack oft ghesenden tros, soo dicht datter gheenen windt aen en komt.

Wt dese deelen van de voorseyde Note halen sy veele andere nuttigheden: Ten eersten, de keernen oft binnenste vleesch, dat wy Amandelen van Cocos noemen, eten sy ghelijck wy het broodt met alle andere toespijs, ’t zy visch, ’t zy vleesch. Ten anderen trecken sy van het selve wit mergh een vochtigheyt als melck, soet als Koeyen-melck, oft liever Amandel-melck: om die te maecken, raspen sy de Amandel, ende brenghense heel tot meel: wringhen dat, ende douwen ’t uyt, ende doen het melck daer uyt komen; ’t welck sy door eenen teems oft sift kleynsen. Dit melck maeckt den buyck weeck, met Honigh oft Suycker des morghens inghenomen. Die van Malediva kennen gheen ander purgatie oft middel om den buyck weeck ende suyver te maecken. Van ’t selve melck maecken sy een Olie: want alsmen dat siedt, dan verandert dat, ende wordt dick als Olie: die goet is om de spijsen daer in te frijten: ende sy en ghebruycken anders gheen Olie, ’t sy in sausen, oft om de spijsen toe te maecken, ’t zy in de lampen. Sy is oock goedt om de wonden oft zeeren te ghenesen: ende wonderlijck nut om de schorfte te doen opdrooghen, ende met schelfferen te doen afvallen, alsmen de huyt daer mede strijckt. Selfs de Portugiese meesters doense liever by de salven ende andere gheneesmenghelinghen dan de Spaensche Olie van Olijven; ende houdense voor bequaemer tot veelderley ghebreken. Dese Olie wordt nae dry maenden hardt, ende stolt, ende ghelijckt witte Boter, hoe wel dat de Olie self eerst geelachtigh was: dan dese Boter en is niet smaeckelijck, oft bequaem om op broodt te strijcken, als de onse; oock soo en ghebruycken sy de selve niet, dan ghelijck sy de Olie deden, doende die smilten; ende dan en verliest sy haeren smaeck niet. Noch meer, uyt het mergh oft wit van dese Cocos-Amandelen ghestooten zijnde, ende nae dat het melck daer uyt ghedouwt is, maecken sy goede Confituren ende Conserven, met het Suycker dat van desen selven boom komt.

Want uyt de vochtigheyt, die uyt den steert der afghesneden Noot-hose vloeyt (die wy gheseydt hebben voor Wijn te strecken) maecken sy Suycker, doch eerst Honigh. Sy doen dese vochtigheyt in een pan, ende siedense met ettelijcke witte blinckende klaere steenkens, die men in Zee vindt; eenen tijdt langh ghesoden zijnde, verandert sy in Honigh, alsoo goet als den besten Honigh oft Syroop, geel als Wachs; ende dien maecken sy klaer oft dick, soo sy willen. Om Suycker van desen Honigh te maecken, sieden sy hem met een ander soorte van keykens, ende laten hem droogh worden; ende dan maecken sy daer wit ende oock Candij-Suycker van, dat sy veel verhandelen, ende aen de vremdelinghen verkoopen. Doch dit Suycker is al uyt soo wit niet, als ons Suycker van Riet ghemaeckt; ende op d’een plaetse is het witter dan op d’ander. Als sy van dese vochtigheydt noch Honigh noch Wijn en willen maecken, setten sijse op ’t vier, ende maecken daer Ghebranden Wijn van, Arac gheheeten, alsoo sterck als den onsen. Dese Arac ghebruycken de Portugiesen voor hunnen dranck; dan sy doen daer Rosijnen by, die uyt Persien gebroght worden: doende in een vat van Arac dertigh pondt Rosijnen, oft wat meer; dan roeren sy dit tsamen met eenen stock, om dat te doen roodt ende soet worden: ende dien Wijn heet Pyrard Vin de passe. Hy is seer goedt ende niet dier. Alsmen Azijn hebben wil, dan laetmen dese vochtigheyt tien oft meer daghen in de Sonne suer worden: ende dan isse soo sterck als den besten Wijnazijn.

Die van Malediva pleghen ettelijcke boomen uyt te kiesen, om daer Wijn van te haelen, ettelijcke om daer vruchten van te hebben; ende eenen boom en magh ten hooghsten maer twee oft dry loopende gaten hebben, daer desen Wijn uyt vloeyt. Maer al draeght den boom vruchten, men laet hem nochtans niet sonder te quetsen, om daer Wijn af te hebben; doch soo veel niet als ofmen hem alleen tot Wijn-trecken gekosen had. Want de vruchten en konnen dan soo schoon ende goedt niet wesen. Alsmen den Cocos op een vochte plaetse, oft op d’aerde dry weken oft een maendt langh laet ligghen, dan verandert ’t water dat daer in is, ende neemt de ghedaente van eenen Appel, die buyten geel is, binnen wit, seer malsch, ende soet van smaeck, in den mondt smiltende; seer goedt voor de kinderen ende lackere lieden. Desen Appel is als ’t saedt van den Cocos, die metter tijdt botten soude ende eenen boom voortbrenghen.

Sy breken dit binnenste mergh oock somtijdts in tweeen, ende laten de stucken in de Sonne drooghen tot datse seer verkleynen: dan heet het Suppara; ende dit wordt langh bewaert, alom versonden, ende dier verkocht. Want dese eetwaere smaeckt seer wel, ende wordt ghedaen by de soppen ende sausen. Ende de Olie daer uyt ghehaelt is beter, ende wordt langher tijdt bewaert dan diemen uyt de versche vruchten treckt.

Op het tsop van desen boom is een malsch teer spruytsel, goet om t’eten, smaeckende als een Amandel; ’t welckmen voor eerst afsnijdt, alsmen de boomen afhauwt, om daer mede te bouwen: op andere tijden laetmen ’t daer aen; want den boom soude sterven, als gheseydt is. [1408]

Van de bloemen maecktmen seer goede conserven ende confituren. In ’t kort, in desen boom en isser niet, oft het is erghens toe nut: want de tacken, in tweeen ghekloven, dienen voor latten om de huysen te decken, om daer seer dichte heckens oft schutsels ende veel ander traclie-werck van te maecken.

Met de bladeren decktmen de huysen, midts datmense dobbel d’een op d’ander naeyt, met verscheyden rijen van koorden, die langhs henen loopen, om veel vaster te houden; ende dese dacken zijn soo dicht, datter niet een druppel nats door en leckt; maer men moet de huysen alle dry iaeren herdecken.

Als de bladeren noch groen zijn, dienen sy voor Papier, om daer pp te schrijven, te weten met messen oft ijsere priemen, eerst fijnkens ghevouwen zijnde.

Dan als dese bladeren droogh zijn, dan klieftmense ende men maeckt daer reepkens, als naestelinghen, lint oft bandekens van: oft daer vlechtmen strickwerck oft Matten van: de welcke aen den anderen ghenaeyt zijnde dienen om daer Zeylen van te maecken, soo groot alsmen wil. De selve Matten dienen voor Tapijten, om (op haer wijse) op d’aerde te sitten. Van de selve bladeren breydtmen korven, verscheyden mandewerck, waeyers oft Vlieghen-drijvers, Schadumaeckers ende Hoeden, teghen de Sonne oft reghen

De selve bladeren, noch malsch zijnde dienen om daer poppen werck, voghelkens, viskens ende andere dieren van te maecken, als wy met Lijnwaet doen.

De zenuwe oft houtachtighe ribbe, die in ’t midden van ‘t bladt is, droogh zijnde, is soo hardt, datse daer Bessemen ende Cladders van maecken; ende oock Koffers ende Malen, d’een op d’ander wevende: ’t welck soo vasten werck is, datmense met sleutels toe sluyt. Sy ghebruycken dese ribben oock in den krijgh als kleyne flitsen ende pijlkens, iae als iavelijnen: want als en zijnse niet dicker dan de maelle van eenen nestel oft rijghsnoer, ende omtrent dry voeten langh, nochtans soo weten sy de selve dicht aen een te binden ende hechten, soo dick ende langh als sy willen, d’een eynd in d’ander stekende, oft het scherp van het een met het bot eynd van het ander versamelende, ende met een vernis van allerley verwe bedeckende, ende met veele fraeyigheden vercierende, dat het tamelijcken dicke stercke stocken worden, die sy Ziconti noemen, somtijdts soo dick als eenen duym; die wel stijf ende sterck zijn, maer nochtans eer buyghen sullen dan breken. Sy maecken daer oock Bogen van. De selve Indiaenen hebben anders gheen spelden, pinsoenen oftelsens dan dese ribben, die sy met messen scherp maecken.

De buytenste schorsse van dese Note wordt van een gheruckt tot draeyen, daer sy tauwen af maecken (als voren van het Caril vermaent is; ) daerom schellen sy die, ter wijlen dat sy noch groen oft onrijp zijn, ende laetense in de Zee taey worden, met sout bedeckt: ten eynde van de dry weken, nemen sijse uyt, ende kloppense met houte hamerkens, ghelijck wy Vlas oft Kemp; dan zijn dese draeyen suyver: die sy in de Sonne drooghen, ende daer zeelen van maecken.

De selve drooghe schorsse is goedt om de Schepen te stoppen als met Werck (als gheseydt is) ende sy maecken daer Lonten van: maer dan moeten de draeyen aen de vrucht self droogh gheworden zijn: ende dan is ’t poeder, dat tusschen dese draeyen schuylt, soo fijn als saghemeel. Selfs in haer waeck-huyskens nemen sy dese drooghe schelle, om daer langhen tijdt vier in te bewaeren; want een voncksen viers onsteeckt dat soo haest als oft het eenighe swam oft Lonte waer. Als sy dese Lonte ghemaeckt hebben, dan sieden sijse op met asschen, ende maecken daer groote rollen van (alsmen elders van Catoen maeckt) daer sy hun armen doorsteken, als sy hun bussen draghen. Sy en snijdense niet, maer ontwindense nae datse verbrandt.

De sacken oft hosen daer de Noten in voortkomen, dienen om daer Rijs oft iet anders in te meten.

Om swart te verwen, nemen sy het saeghsel van dese boomen: legghen dat in water ende Cocos-Honigh, ende laten de Sonne daer ettelijcke daghen op schijnen: ende dan wordt het goet swertsel.

Van de steelen der vruchten maecken sy pincelen, om hun Schepen, Galeyen, Kercken ende huysen te beschilderen, ende met schoone stricken ende bloemselen (sonder menschen trognien) te vercieren.

Den selven Pyrard heeft in de Eylanden van Malediva dickwijls Schepen ghesien van hondert ende twintigh last, volkomen ghemaeckt uyt ’t ghene dat van desen boom quam, sonder datter iet anders by was; selfs gheen ijseren naghel; iae de Anckers van desen boom ghemaeckt zijn seer goedt ende ghemackelijck; want sy nemen een slim stuck van desen boom, dat sy hol maecken, ende met keyen vervult zijnde dat gat wel vast toe stoppen. Als nu de balcken, berders, masten, sprieten, kabels ende zeylen uyt desen boom volmaeckt zijn, dan laden sy de selve Schepen met waren ende Koopmanschap die sy van desen boom haelen; als met tauwen, Matten, Zeylen, Olie, Wijn, Suycker, Honigh, Confituren ende andere dinghen, die nerghens elders dan van desen boom alleenlijck ghenomen zijn: ende sy seylen daer mede wel acht oft neghen hondert mijlen verre, versien met alle voorraet van eten ende drincken, uyt desen boom alleen. Ende sulcke Schepen duren vier oft vijf iaren langhe, alsmense somtijdts lapt, oft versiet.

Om trommelen te maecken, holen sy den tronck van desen boom, ende schaven hem rondom heel dun, ende trecken daer een Bocken-vel over: de welcke in Indien bijster groot zijn, ende tot dien eynde alleen ghevanghen worden; want men eetse daer niet.

Met dit hout polijsten, wrijven ende schuren sy hun wapenen ende huysraet, soo wel het koperwerck als het ijserwerck; te weten als sy gheen ghestooten Porceleyn met Olie en hebben.

Veranderinghe. Daer zijn twee soorten van Coccos-boomen; de eene wordt selden ghesien, ende is veel gheacht, midts dat haer vrucht noch iongh zijnde soet is ende malsch als eenen Appel: doch rijp zijnde soo goedt niet: de ander is ghemeyner, ende min gheacht: wiens vrucht soo liefelijck niet en is alsse iongh is, maer rijp zijnde beter is dan de eerste.

Coccus de Maldiva, oft Nalediva, schijnt een soorte van de voorbeschreven Indiaensche Note te wesen, seydt den selven Garcias; hoe wel hy den boom selve niet ghesien en heeft: want in de eylanden Maldiva gheheeten vindtmen dese Noten somtijdts twee by een oft een alleen op ’t strant oft aen den oever van de Zee gheworpen, ende hardt gheworden, de welcke alleen van de Konighs dienaers opghenomen moghen worden, als een dingh dat den Koningh toekomt; ende waer het saecke dat een ghemeyn man sich vervoorderde de selve te bewaeren, oft te verkoopen, sonder den Koningh dat aen te gheven, hy soude scherpelijck ghestraft worden. Dese Note is seer weynigh te vinden; ende wordt ghelooft van een gheboomte te komen dat in Zee wast: is somtijdts soo groot als een menschen hooft; ende men soudese konnen verghelijcken met twee groote Meloenen, seydt Pyrard. In Malediva heet sy Tavarcarre; in Portugael Cocos de Maldina. Somtijdts zijn sy kleyn. Allegader hebben ghemeynlijck een seer swarte schorsse, gladder ende meer blinckende dan de voorbeschreven Indiaensche Note, meestendeel langhworpigh oft eys-ghewijs, ende niet soo rondt als de ghemene. Haer mergh oft binnenste vleesch, ’t welck droogh gheworden zijnde seer hardt is ende wit, wat nae den bleecken treckende, is bovenwaerts ghespleten ende seer ghegaet, gheenen merckelijcken smaeck hebbende. Dit mergh wordt uyt de Noten selve ghehaelt, ende ghedrooght als de voorbeschreven Copra, tot dat het hardt is; ende dan ghelijckt het Schape kaes; ende daer van neemtmen ’t ghewicht van tien greynen oft Gerste korenen tseffens, met Wijn oft water, nae den eysch van de kranckheydt. Boven allen wordt dat veel ghepresen teghen ’t verghift; ende wordt goedt ghehouden teghen de pijne in de darmen oft colijcke, teghen de gheraecktheydt oft lammigheydt, teghen de vallende sieckte, ende andere ghebreken van de zenuwen; te weten teghen de colijcke, midts dat het de maeghe tot braecken verweckt; ende teghen de andere sieckten, als de krancken ’t water drincken dat in dese Note gheweyckt is, daer wat van het mergh in ghebleven is. Dan den selven Garcias twijffelt daer seer aen: ende heeft de voorseyde krachten in dese Note niet derren versoecken: als oock ’t ghene dat sommighe versekeren, dat de ghene die uyt dierghelijcke koppen van dese Noten ghemaeckt drincken, dan gheen [1409] verghift beschadight en sullen worden: andere gheloofweerdighe menschen segghen dat de lever daer door ontsteeckt, de nieren ontsteeckt ende met den steen ghequelt worden. Clusius heeft op verscheyden plaetsen kleyne middelbaer ende seer groote kroesen, bekers oft kommen van dese schellen ghemaeckt ghesien, langhworpigher dan de ghene die van de ghemeyne Indiaensche Noten ghemaeckt worden, oock swarter, ende gladder oft effender. Te Lisbonen heeft hy het ghedrooght mergh oock te koop ghesien, seer dier wesende, midts dat sy ’t selve boven alle dinghen veel achten teghen allerley verghift; dan oft het daer in soo goet is, en versekert hy oock niet.

Indiaensch Notken van Lobel beschreven, schijnt te wesen (soo hy seydt) een vrucht van eenen Wilden Dadel-boom: ende sulcke notkens worden ghebroght uyt de palen van Guineen, ende zijn niet wel soo groot als een groote Olijve, nochtans de andere van veselachtighe schorsse, olieachtighe ende wel smaeckende keest gheheel ghelijck: dan sy hebben een beenachtighe seer harde ende swarte schelpe; ende zijn een mede-soorte van de volghende gheslachten. Want Clusius heeft verscheyden Nootkens beschreven, die alle soorten van de Indiaensche Noten schijnen te wesen: naementlijck die hem van den achtbaren Henrick van Os ghesonden was; wiens schilderije hier nae by de Malle Pruymkens staet: dan haer rechte afbeeldinge is van den edelen Nicolaes Fabricius, Heere van Peirese, aen den selven Clusius gesonden gheweest, met de naem van Nucula Indica secunda, dat is Tweede Indische Notken. Want ten eersten sietmen hier de aere oft tros van verscheyden vruchten versamelt; met het omwindsel oft scheede der selver; daer nae een Nootken, noch heel zijnde, met de hayrighe oft kafachtighe schorsse bedeckt; ten laetsten het selve Nootken bloot, ende uyt de schorsse ghenomen: onder welcke schorsse een harde schelle oft schale ghesien wordt, het binnenste mergh oft vleesch begrijpende, ghelijck in de voorgaende beschrijvinghe van de Groote Indische Note gheseydt is. Dan de buytenste schorsse van dit teghenwoordigh Notken gaf een vette olieachtigheyt van haer, rieckende bijnae als Amandel-olie. Den boom wiens vrucht dit Notken was (voeght den selven Peirese daer by) is seer ghebruyckelijck in ’t landt daer hy wast: want uyt de bladeren perssen oft douwen sy een vochtigheyt, oft siedense in water; ende dat nat streckt hun voor Wijn, Bier, oft immers voor hunnen daghelijckschen dranck. Van de vrucht maecken sy broodt, oft immers sy streckt hun voor broodt: want sy is soet, ende aenghenaem van smaeck, ende daerom in Guinea, daer sy wast, seer ghebruyckelijck; als oock den volghende Dadel-boom.

Dierghelijcke Noten heeft Christiaen Porret, sommighe als een hert, sommighe vierkant; sommighe geel, sommighe swart; meest alle hardt om breken, met een sachte kern oft mergh.

Dadel-boom van Guinea, oock van Clusius beschreven, in ’t Latijn Palma Guineensis gheheeten, heeft een kleyne vrucht, met twee uytstaende oft verheven sijden, ende een hayrachtighe ruyghe schorsse bedeckt, bijnae als de Note Faufel, inhoudende een soete keerne, in een dun wit vliesken ghewonden. Den boom, daer dese vrucht op wast, is in Guinea veel te vinden, ende wordt daer Dadel-boom gheheeten, hebbende een struyck soo hoogh ende dick als den Mast van een schip, op sijn tsop draghende tacken met bladeren nederwaerts gheboghen, twaelf oft vijftien voeten langh, ghesneden als Riet; daer onder wassen aen korte steelkens druyven soo groot als een menschen hooft, vergadert van veele vruchten, grooter dan Pruymen, goudtverwigh; de keernen van de welcke uytghenomen ende ghestooten worden: daer uyt komt een vochtigheydt als klare Olie, Oleum de Palma, oft Olie van den Dadel-boom gheheeten, die sy by de spijsen vermenghen, om haer eenen lieffelijcken reuck ende verwe te doen krijghen. Dese vochtigheydt hier te lande ghebroght, stolt oft wordt stijf als Boter, ende wordt goudtverwigh, ende is sonderlinghen goedt ghevonden om de versche wonden, ende de ghequetste, ghestooten oft verwronghen leden te ghenesen. De inwoonders van die landen booren een gat in den struyck van dien boom, ende steken daer eenen houten prop in; ende dan vloeyt daer vochtigheydt uyt, soet als wey; van de welcken met Wilden Honigh vermenght, dranck ghemaeckt wordt, Wijn van Dadel-boom oft Vinum de Palma gheheeten; met den welcken sy hun selven oock droncken maecken. Sommighe ghebruycken dien wijn alleen, sonder Honigh: maer den ghenen die in Guinea vergadert wordt, is soo klaer niet als den ghenen daer wy in de beschrijvinghe van de Indiaensche Note van spraken: want die is troubel ende doncker grauw van verwe; oft als wey, daer eenighe bladeren ende andere vuyligheden op drijven, soo dat hy den smaeck aenghenaemer is dan het ghesicht; ende over maeltijdt smaeckt hy best: al is ‘t dat de Portugiesen hem voor onghesont houden, segghende dat hy quaet bloet maeckt; ende daerom drincken sy hem selden. Sulcken wijn wordt oock uyt de Note-boom oft Dadel-boom ghehaelt, ghelijck die van Ambona oock doen: die hem in Cauwoord-schellen oft flesschen vergaderen, hanghende de selve teghen den avondt aen de voorseyde boomen, de struyck eerst een weynigh quetsende, soo dat de vochtigheyt, die daer uyt vloeyt, in de flesschen valt, ende ’s morghens wegh ghenomen ende versch ghedroncken wordt; want nae den middagh isse heel suer, goor ende niet drinckbaer. Wt den selven Wijn distilleren sy een water, Arac, dat is domp, oft sweet gheheeten, dat de rijcke lieden koopen ende met kleyne ghlaeskens drincken, om de spijse beter te verteeren; ghelijckmen hier te lande den Brandewijn. Het hout van desen boom is roodtachtigh, met geele aderen doortoghen, onbequaem tot timmeragien: want ghekloven zijnde springht het van een in dunne splinteren.

Palma Adil is eenen Dadel-boom, van sommighe Palma Sancti Thomae gheheeten, in het eylandt van Sinte Thomas wassende: wiens vruchten groote ghelijckenisse hebben met de Dadelen van Guinea voren uyt Clusius vermaent: dan sy zijn wat kleyner, kantigh, swart, met eenighe dicke ende vasthoudende hayrs-ghewijse veselinghen bedeckt, met een seer harde schelle, inhoudende een stijve vaste keerne, bekleedt met een dun bruyn velleken, met veele aderkens verciert, vast aen de keerne selve houdende: ’t vleesch oft mergh self is te vast, wit, het mergh [1410] van de Indische note ghelijckende, sonder reuck, maer aengenaem genoegh van smaeck. Met dese vrucht, midts daer wat meel van een sekere wortel by doende, hebben sommighe Portugiesen uyt het voorseyde eylandt van Sinte Thomas komende hun slaven den heelen wegh door ghevoedt. Desen Dadel-boom is van D. Thobias Roels aen Clusius schrijvende Palma Ady in ’t Latijn gheheeten; ende is eenen seer hooghen boom, met een dicke bloote struyck recht opstaende, hoogher dan eenen Pijn-boom. Het hout van den struyck ende tacken is ijdel oft voos, vol sap; de bladeren zijn als die van den ghemeynen Dadel-boom oft als die van den Indiaenschen Noten-boom: op den tsop van de struyck wassen veele tacken oft spruyten; de welcke afghesneden, oft alleen ghequetst zijnde vloeyt daer een sap oft traen uyt, die sy vatten ende bewaren, ende voor wijn ghebruycken: maer desen Wijn is wel soet ende bequaem om den mensch droncken te maecken, dan hy wordt haest suer. De andere onghequetste tacken draghen hun vruchten, ende het en schaet haer niet al is hun die vochtigheydt van de andere tacken ontrocken. Dese vrucht gheheel zijnde heeten de Portugiesen Caryoces ende Caryosso; maer de Swarte van dat eylandt noemen hem Abanga; ende is eenen Limoen ghelijck: want de uyterste schorsse is geelachtigh, bedeckende een geel oft rosachtigh vleesch, alsmen in de Perse siet; daer onder schuylt een bruyne harde schale, inhoudende een swarte eetbaere keest, die wit is alsmen het velleken wegh neemt, daer sy in ghewonden is. De geele vrucht wordt ghebraden oft oock rauw ghegeten: ende de kernen worden met meel van Maniouca ghemenght, ende soo geten: ende de Indiaenen ghelooven dat sy de menschen wederom kracht gheven die door langhe sieckten slap gheworden zijn. De selve Indiaenen trecken ’t vleesch oft mergh van dese vrucht, ende gieten daer warm water over, roerende die langhen tijdt tsamen over ’t vier; ende dan laten sy die koudt worden, ende de Olie die op dat water drijft vergaderen sy met lepels: ende als die Olie al af ghenomen is, gieten sy daer wederom heet water over, ende doen als voren. Dese Olie is saffraengeel ende dun; maer stolt hier te lande door de kouwe locht. Sy voedt als Olie oft Boter, ende daerom doen de Indiaenen de selve by hun spijsen als sy gaen eten, ende backen hunnen Visch, Vleesch, Peeren ende Appelen daer mede in de Panne, ghelijck wy met de Boter doen; hoe wel sy al uyt soo lieffelijck niet en is als de Boter. Sy smeeren de verstijfde ende verkrompen zenuwen met dese Olie, ende de leden die door eenigh werck verdrooght ende vermoedt zijn, waer toe sy door haer vochtmaeckende ende tamelijcken warme kracht seer nut wordt ghevonden.

In het landtschap Congo (segghen de ghene die dat beschrijven) wast een dierghelijcke soorte van Dadel-boom; de welcke van den oprechten Dadel-boom ende van den Indiaenschen Noten-boom niet veel en verschilt aengaende sijn bladeren: daer sy wijn, azijn, vruchten ende broodt van haelen; ende uyt het mergh van de vrucht douwen sy oock Olie alsmen uyt de Olijven doet, onse Boter ghelijck, uyt den groenen wat nae den geelen treckende, bequaem om by de spijse te doen, ende om in de lampen te branden.

Palma saccifera (als ofmen Dadel-boom met den sack seyde) van Clusius soo ghenoemt, is een vremde soorte van Dadel-boom, in het eylandt Coronopez met menighte wassende; wiens bladeren hem onbekent zijn: dan hy noemt hem soo, nae de ghedaente van het sacksghewijs omwindsel daer de vruchten oft Dadelen van desen boom in groeyen: ’t welck alleen overghebroght zijnde van hem beschreven is: ende dit omwindsel is van ghedaente dien sack oft kousse ghelijck, door de welcke de Apotekers hedensdaeghs hunnen Wijn, als sy Hypocras maecken, laeten leken: ende de verwe daer van is bruyn: want het is van seer veele kastaniebruyne faselinghen, dweers ende slim van onder tot het uyterste, ende van d’een sijde tot de ander verspreydt loopende ghemaeckt, al oft het gheweven waer: ende een van dese sacken (die hy van Dierick Cornhart hadde) was twee-en-twintigh duymbreedden langh, ende aen sijn uyterste oft breedtste seven duymbreedden breedt, ende Willem Parduyn hadder eenen die dertigh duymbreedden, dat is twee voeten ende half langh oft hoogh was, niet breeder dan den voorgaenden: beyde wierden van den steel af allenghskens breeder. In dese sacken oft omwindselen waeren veele vruchten, elck soo groot als een Okernote met haer buytenste groene schorsse: in de welcke andere castaniebruyne Notkens schuylden, soo rondt al ofse ghedraeyt waren, oft als bollekens in Hollandt Knickers van de kinders ghenoemt, met een niet seer dicke schelle bedeckt, nochtans seer hardt ende moeyelijck om breken: daer in schuylt een ronde keerne oft keest, heel vast aen de schelle houdende, binnen hol, om datse oudt ende droogh was, wit, eerst smaeckende als een Erwte, daer nae bitter als een Vijgheboone.

Vremden Leeghen Dadel-boom, van Clusius Chamaerriphes peregrina ghenoemt, en is oock niet gheheel van hem ghesien gheweest, dan alleen hy heeft daer een tacksken van ontfanghen, eenen voet langh oft langher, viertigh oft meer rijskens oft roeykens hebbende, bruyn, oneffen, ende veele lickteeckenen behoudende, al oft daer bloemen oft vruchten aen gheweest waren, onderwaerts ghedraeyt oft omghekromt; soo datmen daer uyt licht mercken mocht dat sy in eenighe hose oft omwindsel ghesloten zijn gheweest: den tack quam ghesproten uyt een dicke schorsse een halve duymbreedde hoogh, vier oft meer duymbreedden breedt, ende maens-ghewijs ghekromt, geelachtigh van verwe, aen beyde sijden glat: dan de schorsse selve scheen ghemaeckt te zijn van veele dweerse veselinghen, alsmen in de schorsse van de Indiaensche Noten siet, oft als zijn die omwindselen, daer de Cesalioenen oft spruyten van de ghemeyne Wilde Dadel-boomen in besloten pleghen te zijn.

De Schippers die desen tack broghten, seyden dat sy hem van een hooge Zee-klippe, daer hy op groeyde, ghetrocken hebben: dan het is te ghelooven (seydt den selven Clusius) dat sy desen tack in sijn omwindsel ghesloten zijnde aen eenighen boom oft heester ghevonden hebben, ende het omwindsel wegh worpende, den tack selve over ghebroght hebben.

Een bladt van den Leeghen Dadel-boom. Den selven Clusius is een bladt ghetoont gheweest voor het bladt van de Plompen, dat in de Molucken over ’t water verspreydt wast als onse Plompen; ende men seyde hem [1411] dat de bloeme daer van, de bloeme van onse Witte Plompen niet qualijck en gheleeck, maer blauw van verwe: van dit bladt was eenen waeyer ghemaeckt, om de Vlieghen te veriaeghen, by de vier voeten groot in ’t omgaen: ende uyt den steel daer van, omghebooght zijnde, was de handthave ghemaeckt. Maer Clusius hiel dat voor niet anders dan voor een bladt van eenighe soorte van Leeghen Dadel-boom, gheloovende dat de ghene die dat bladt van Plompen segghen te wesen, oft bedroghen zijn, oft een ander soecken te bedrieghen. Dan aengaende dit bladt, dat vertoonde aen d’een sijde een dicke zenuwe langhs henen loopende: uyt de welcke veele andere kleyne zenuwen aen de sijden verspreydt waren, aen elcke sijde meer dan twintigh; ende aen d’ander sijde saghmen soo veel vouwen. Daerom ghelooft hy dat het gheen water-ghewas en is, maer op d’aerde ghegroeyt, sulcks als de Hollanders in het eylandt Mauritii ghevonden hebben, met soo groote bladeren, dat een mensche sich selven daer mede heel teghen den reghen oft Sonne soude konnen beschutten. Voorts soo was dit bladt, daer den voorseyden waeyer van ghemaeckt was, geel, doch aen d’een sijde meer blinckende: ende rondom de kanten was een boort van rijs vast ghemaeckt (om dat altijdt open te houden) bijnae sulcks als daer de handthave mede vast ghemaeckt was, doch roodt gheverwet.

Phoenicobalanos en is anders niet dan onse ghemeyne Dadel, die aen den boom ghelaten wordt tot datse rijp is; als is ’t dat sommighe de Tamar-Inden soo noemen. Dan den Phoenix is een vrucht van eenen boom in Egypten wassende, by de Myrobalanen vermaent. Anders soo is Phoenix den naem van de gemeyne Dadelen. Maer Poma ende Adipsos is eenen dranck van dese Egyptische Dadelen ghemaeckt.

Pateri zijn vette ghemeyne Dadelen.

Caryocae zijn oock ghemeyne Dadelen.

Chrysobalanus is by de Dadelen oock vermaent.

Palmapinus is voren beschreven.

Palma sancta is een soorte van Pock-hout.

Palma Cypria is in ’t Bijvoeghsel van de ghemeyne Dadelen beschreven.

Palma-linum ghelijckt den Dadelboom wat: dan daer van sullen wy in ’t volghende Capitel handelen.

Indiaanse notenboom of dadelboom, Coccus de Maldiva, dadelboom van Guinea en meer andere Indiaanse geslachten van dadelbomen. 25. (Cocos nucifera, Lodoicea sechellarum)

In het kapittel van de dadelboom hebben we gezegd dat er in oude tijden menige geslachten van dadelbomen die in Arabië en daar omtrent groeiden bekend waren die ons tegenwoordig meest alle onbekend zijn, dan diegene die uit Indien komen hebben er ook vele soorten van gezien en sommige van die zullen we hier verhalen, maar eerst de Indiaanse notenboom die de allerbekendste is en eigenlijk Palma Indica of Indiaanse dadelboom heet.

(Lodoicea sechellarum) Indiaanse notenboom (een middelsoort tussen de notenboom en dadelboom) is in Indien op vele plaatsen algemeen, maar in vooral in de eilanden Malediven of Nalediva daar het met recht onderhouden en in grote waarde gehouden wordt vanwege zijn grote nuttigheid die we hierna zullen verhalen. Deze boom, zegt Clusius, schijnt te wezen diegene daar Strabo van vermaant en zegt dat er een soort van Palma of dadelboom is waaruit brood, honig, azijn en olie gehaald wordt en daar men manden en matten van maakt en als zijn kernen gebrand zijn de smeden voor kolen strekken, maar in water geweekt van de koeien en schapen gegeten worden. Dan dezelfde Clusius en andere beschrijven hem aldus: ‘De Indiaanse notenboom (wiens schilderij we hier geven) is een hoge boom als een dadelboom, doch heeft geen ruwe of oneffen, maar zo’n gladde schors dat diegene die daarop klimmen willen er geen vat aan hebben, tenzij dat ze enige touwen om hun voeten slaan of de stam van de boom in de rondte nu hier en nu daar trapvormig met dikke banden, touwen of basten omwinden en die soms met ijzeren nagels in de schors of het hout zelf vast maken of in de stam zelf vele dwarse kloven snijden waarlang ze zeer gemakkelijk tot de top toe daar de takken zijn plegen te klimmen, dan boven is deze stam veel smaller dan onder en is gemaakt van tamelijk hard en vast hout, zoals hierna blijken zal, en niet voos of venkelachtig zoals sommige verzekeren. De wortels zijn niet breed of terzijde wijd uitgespreid, maar gaan diep in de aarde. De takken spruiten allen uit de top van deze stam en zwichten of krommen zichzelf naar beneden boogvormig zoals die van de dadelboom en hebben een verheven en naar buiten uitstaande, maar boven holachtige rug en daaruit spruiten bladeren als rietbladeren, maar groter of als die van de gewone dadelboom die ’s winters en zomers aan de takken blijven en zeer lang en breed zijn. En misschien een van deze bladeren beschrijft ons Lobel, te weten een leerachtig blad (doch niet uit Oost-Indië, maar uit West-Indië gebracht) die op een geweven baard lijkt, negentig cm breed en honderd tachtig of twee meter tien lang en als een tichel gewelfd en in het midden in de lengte doorregen met een rib van een halve vinger dik die met het opperste eind staat als of het ergens af gesneden was en met een harde rand omtrent een vinger dik bezet. Het gehele blad van boven tot beneden mag in harde draden of haarlokken gespleten en vaneen getrokken worden met welke draden of vezels de noten of vruchten zelf van deze boom ook bedekt zijn. Uit de oorsprong van de onderste takken, te weten daar ze het dichtst bij de stam of het opperste van de stam zijn spruiten andere blote en kale takken die vijf of zes en soms twintig [1404] dikke vruchten of noten voortbrengen (die hier geschilderd staan) en als ze klein zijn in een zak of omwindsel zoals andere dadels, zo het schijnt, gesloten zijn, maar als ze groot zijn barsten ze daar uit en elke vrucht wordt soms zo groot als een meloen of mensenhoofd en is langwerpig, wat driehoekig en vertoont aan de ene kant drie gaten en lijkt zo op het hoofd van een meerkat of van enig ander dier waarvan ze in Portugal de naam coco behouden heeft. Díe vrucht of noot die noch geheel is is met twee schorsen bedekt, de eerst is eerst groenachtig, maar daarna bruinrood van kleur en al is het zo dat ze van buiten hardachtig is, taai en knoestig, nochtans van binnen en in zichzelf is die schors van vele fijne haarvormige lokken of vezeltjes netvormig gemaakt. Onder deze schors schuilt de tweede schil of de schaal die het merg bedekt dat houtachtig en hard is, bijna van dezelfde kleur als de schors, doch soms heel bruin of zwartachtig. Daartussen schuilt het merg wat in het midden hol is en leeg en zo groot als een ganzenei en ruim een halve vinger dik, taai, klevend, hardachtig die van buiten bijna dezelfde kleur van de schil heeft, maar binnen en omtrent de holte is het witachtig, ja het vlees zelf is heel wit, smerig en vet, zoet of onsmakelijk van smaak, bijna als boter en daarbij vindt men soms een grote menigte van water, te weten in elke noot wel drie of vier pond, maar als ze rijper geworden is dan vindt men er ook soms enige vochtigheid in, doch niet zo goed of zoet van smaak als het voorgaande water wat er niet in is dan als het merg vaster geworden is en de schil wat harder. Deze noten blijven wel een heel jaar door groen en goed, maar als ze meer dan een jaar oud zijn dan verandert dat water in een rond, voos, sponsachtig en licht appelvormig bolletje dat zoet van smaak is’.

Clusius beschrijft noch andere vruchten die uit Java of uit de Molukken gebracht zijn die hij voor soorten van de voor vermelde noten houdt waarvan de grootste die hierna geschilderd staat zeven duimbreed hoog is en vijf en veertig cm breed in de rondte en met vier uitstaande en ver vaneen gescheiden hoeken en bedekt met een uiterste bruin blinkend en effen vel waaronder een andere dikkere schors schuilt die van vele haarvormige vezels netvormig verzameld is al of ze geweven was en gemengd met voos vlees als kurk, onsmakelijk en verdrogend van smaak en daaronder schuilt een beenachtige schaal die een zachte kern bevat dat in een wit vliesje gewonden is en scherp van smaak..

(Cocos nucifera)

Dan de tegenwoordige echte Indiaanse notenboom groeit veel in Oost-Indië, in Malabar en in Goa, maar hij zal beter aarden aan de zeekant in zandige grond en wordt vermenigvuldigd van de noot of binnenste kern van de voorbeschreven vrucht die in de aarde gestoken wordt en de jonge spruiten die daarvan komen worden verplant en schieten gauw hoog op en dragen in zeer weinig jaren vruchten, wel verstaande als men hun toppen en jonge knoppen daaraan laat staan want diegene die ze door gulzigheid plukken of afbreken laten de boom sterven, hoe groot en oud hij ook is. Dan hij wordt veel groter en spreidt zichzelf breder uit als hij bij enige wegen of muren gesteld wordt want hij verheugt zichzelf in slijk, vuilnis en mest en daarom leggen sommige as en drek aan de wortel tegen dat de winter aankomt. Want voorwaar deze boom wordt in die landen veel geacht en vlijtig geteeld vanwege zijn nuttigheid. Dan sommige er van worden alleen gezaaid om de vrucht, sommige om de boom zelf of zijn takken. Maar diegene die men alleen vanwege de vrucht plant wordt voor het beste gehouden als hij in de eilanden van Maldiva of Nalediva groeit want de vruchten daar zijn niet zo bruin of zo zwart als elders, nochtans vindt men in dat eiland een vreemdere soort van deze noten die noch bruiner is dan de gewone die Coccus de Naledina heet en hierna beschreven zal worden.

De naam van de tegenwoordige boom of van zijn vrucht is bij sommige Palma Indica, dat is Indiaanse dadelboom (of Palma coccifera, dat is dadelboom met de noot tot verschil van de gewone dadelboom of Palma Dactylifera) of Nux Indica, dat is Indiaanse noot, in het Hoogduits Indianisch Nusz, in het Italiaans noce d’ India, in het Spaans nuez de las Indias, in het Arabisch giauzi alhend en ook jaral nare, neregil, dabig en nihor met bedorven namen, in het Turks cox Indi. In Indien zelf heet de boom maro, tengamaran en trican, de bladeren of takken heten olla, de vrucht narel, naralu, nargel en tenga als ze heel rijp is en als ze half rijp is eleni of elevi, heel groen en onrijp lanba of lana en gedroogd copra, maar de binnenste schors heet coquo of coco in Portugal en in Indien xareta en cocohene. Voorts zo hebben de andere delen of dingen die men van deze boom haalt ook hun aparte namen want de most of wijn die van deze boom komt, [1405] te weten uit zijn takken, heet sura of çura en als het gekookt is dan wordt het orraqua genoemd en wordt aldus gemaakt; ‘ Ze snijden de takken en vooral de opperste en kwetsen die in de lengte en maken er tobbetjes, vaatjes of schoteltjes aan vast en verzamelen de vochtigheid die daaruit drupt (of snijden de bloemen af en hangen aan die kwetsing een fles met een enge hals die gauw vol van deze sura is) waaruit ze ook een wijn distilleren zoals onze brandewijn en die noemen ze fula, dat betekent bloem, maar hetgeen dat er overblijft noemen ze orraqua door er wat van de fula bij te doen. Van die sura die niet gedistilleerd is, maar in de zon gesteld maken ze ook een zeer krachtige azijn. Dan als de tak die gekwetst was noch enige vochtigheid heeft nadat de meeste of eerste uitgedrupt is, die vochtigheid plag soms door de hitte van de zon dik en hard te worden als suiker en heet jagra. En dit mag zijn hetgeen dat sommige voor Elaeomeli Dioscoridis houden. Dan anders vloeit er geen olie uit deze boom al is het dat andere zulks geschreven hebben. Maar uit de noot zelf worden er twee olies gemaakt en de eerste (Oleum ex Cocco recenti) wordt uit de verse noot geduwd want ze stoten de verse noten en gieten er warm water over en persen dat uit en de olie die daarop drijft verzamelen ze. De andere olie (Oleum ex Copra of Oleum de Palma) wordt uit de gedroogde of gebroken noten geduwd met een pers en is zeer helder en komt met grote menigte voort. Het water van die vrucht wordt ook van sommige verzameld en heeft ook zijn nuttigheden die we met het ander gebruik van deze boom zullen verhalen’.

De vruchten van deze boom, dat zijn de Indiaanse noten, worden van sommige gehouden voor warm in de tweede en verdrogend in de eerste graad, dan meest alle andere besluiten dat haar merg heet is in de tweede en vochtig in de eerste. Immers ze vermurwen en verzoeten de smarten als ze noch vers zijn, maar gedroogd zijn ze lieflijk om te eten. De schors of schaal die dit merg bedekt dat noch vers en niet heel zwart of hard geworden is ook teer en witachtig en wordt gegeten met zout of met azijn en peper en smaakt als artisjok, maar wat harder geworden smaakt het als het binnenste of eetbare deel van de kardoen. Het merg dat daaronder schuilt is eerst teer en zeer zoet en bevat fijn zoet en aangenaam water dat de maag geenszins lastig valt en lange tijd goed blijft, dan hoe de noot verser is hoe dat water zoeter is en ook de middelschors die zo zoet van smaak is als amandels en van sommige gegeten wordt met suiker of met de jagra daar we tevoren van vermaand hebben, ze stoten die middelschors en duwen daar een melkachtig sap uit als amandelmelk waarmee ze hun rijst koken wat dan zo goed en smakelijk is al of het met geitenmelk gekookt was of ze maken van dat melk met vlees van vogels of van enige andere viervoetige beesten een soort van spijs die ze caril noemen. Maar de vochtigheid die in dat merg is als ze wat rijper geworden is is niet zo zoet als de voorgaande, ja is soms wat zuurachtig. Dan het merg alleen zonder schors of water, doch niet heel droog, wordt ook wel gegeten hoewel dat men bevindt dat het de maag wat meer verlaadt dan het voor vermelde water of de schors, al is het dat het geen slecht voedsel geeft en geschikt is om het mannelijk zaad te vermeerderen en de bijslapen lust aan te brengen, maar vooral nuttig voor de magere mensen en voor alle vrouwen om die vet te laten worden. Hetzelfde wordt ook gegeten met gezouten vis om de drank goed te laten smaken. Het wordt ook veel geprezen tegen vergif, tegen koliek of krampen in de buik, tegen m.s., lamheid, vallende ziekte, beving en andere gebreken van de zenuwen. Zelfs zegt men dat wat water in deze noot gedaan daar noch wat merg in is en ettelijke dagen vervolgens gedronken de mens voor buikpijn bevrijdt en van vele andere gebreken omdat het braken laat. Men gelooft ook dat ze de m. s., of geslagen, dat is de paralitique mensen genezen zullen als ze uit deze noot of haar schil drinken. Dan hetgeen dat Serapio en andere Arabieren schrijven dat deze noot de wormen laat sterven is vals, zegt Garcias ab Horto, want men bevindt dat het lang gebruik van deze noot wormen in de buik laat groeien. Dan dat ze de buik stopt met haar aardse stof is te geloven en vooral als ze oud en dor is. Dan die noot wordt ook wel vers gedroogd en van de uiterste schors beroofd en gebroken en zo in verschillende landen van Indien gezonden want ze is dan zeer zoet van smaak (en wordt gegeten zoals droge kastanjes) die veel beter zijn dan diegene die men heel in Portugal en elders brengt.

De olie van deze Indiaanse noten is zeer goed om de maag en darmen te reinigen zonder enige moeite of schade en vooral als er het uitgeperste water daar tamarinden in geweekt zijn bij gedaan wordt. Maar dan moet men de olie nemen uit de verse noten geduwd want die is dik, vast, wit en vet als boter en zowel in smaak als in vorm en kracht, ja beter dan boter, zoals Avicenna daarvan schrijft, en ook net zo geschikt om de buik week of de darmen slibberig te maken en die olie geeft veel beter voedsel dan diegene die uit de oude noten gemaakt is. Die olie ingenomen geneest de hoest en de benauwdheid, maar men moet ze geleidelijk aan in laten gaan met siroop van violen. Die bij de spijs gedaan of anders gebruikt maakt de magere mensen vet en vermeerdert het mannelijk zaad. Die olie van buiten op de huid gesmeerd is bijzonder goed tegen de spenen of aambeien en voor alles als er wat olie van perzikkernen bij gedaan is. Die olie verzoet de pijn van de lendenen en van de knieën en jaagt de wormen uit de darmen, op de navel gestreken. Warm gesmeerd is het goed tegen de pijn van de zenuwen en van de hoest en benauwdheid, verzacht de hardheid omtrent de ledematen, helpt de bevende, m. s. beroerde en lamme leden en geneest de jicht van de voeten en handen. Maar voor alles is die olie goed gesmeerd op de gom en knobbels van de pokken en laat de smarten vergaan die van die ziekte gekomen zijn. Maar de andere olie uit de droge of gebroken noten geperst dient meest om in de lampen te doen, maar ook wel om rijst mee te koken. Ze is ook zeer goed voor de zenuwen, geneest de verkrompen leden en de oude lieden plegen daarmee hun leden voor het vuur te laten bestrijken (net zoals die van Guinea met hun olie van Cocos ook doen.) dan ze geeft dan een zware en onlieflijke reuk van zich, nochtans verzacht ze de leden zeer en verzoet de oude smarten van de ledematen en ook jicht als men de mens die met deze olie bestreken is in een badkuip laat zweten. Of ze de wormen doodt is door ons niet onderzocht al is het dat Avicenna zulks schrijft. Maar ze mag de buik wel week maken met haar luchtige dunne stof.

De azijn, most of wijn van deze boom gemaakt is in Indien net zo gebruikelijk als hier te lande azijn, most of wijn mag wezen en de brandewijn die daarvan gedistilleerd wordt is zo krachtig als onze brandewijn om de mens dronken te maken en een linnen doek daarin nat gemaakt en ontstoken geeft ook een vlam van zich min of meer zoals het de beste brandewijn gestoken was.

Het water van de verse vrucht in de koude lucht van de nacht te koelen gesteld als ook de jagra is goed tegen de grote hitte van de lever en nieren en geneest de zaadvloed of het etterachtig plassen.

De uiterste ruige schors van deze vrucht dient om er een stof als werk van te maken dat in Malabar cairo heet en daarvan worden touwen en zeilen gemaakt die ook cairo genoemd wordt voor de schepen die geheel onbedorven en onverrot blijven, hoelang ze [1406] in het zeewater zijn en daarom ziet men dat alle touwen van de grote schepen of caracken die in Indien varen gemaakt worden van deze schors, dan daarvan worden ook riemen of knoopachtige gordels gemaakt die de arme vrouwen van Portugal gebruiken en met die schors worden de schepen gestopt en dicht gemaakt zoals met werk en ze is beter dan werk, gemerkt dat ze niet bederft en in zout water meer zwelt en dikker wordt. Dan er worden geen matten van gemaakt zoals sommige ons willen laten geloven. Clusius heeft er nochtans heel fijn garen of draden van gesponnen gezien daar de edelvrouwen huiven van maakten.

Uit de binnenste harde zwarte schil van deze noot worden schoteltjes en kommetjes gedraaid tot het gebruik van de arme lieden, dan die schotels zijn niet goed voor de lamme, m. s. of beroerde paralitike mensen als die er uit drinken, zo men zegt, want in deze vrucht is niets dat de zenuwen nuttig is, dan alleen de olie die uit het merg geduwd wordt. Van die schillen worden ook kolen gebrand die zeer nuttig zijn voor de goudsmeden, als Strabo van zijn Indische dadelboom ook zegt.

Het hout van deze boom is niet voos of sponsachtig, noch venkelachtig zoals Garcias zegt, maar vast en geschikt tot timmerwerk, schrijft Clusius, en blinkt net zo mooi als het hout van onze gewone notenboom en daarom geschikt om er verschillende dingen van te maken zoals dezelfde Garcias daar ook van bekent. Ze maken er zolders en hele huizen van en die bedekken ze met de takken als met tichels en van die maken ze daken voor hun schepen. Voorwaar dit is zo’n nuttige boom dat de inwoners van de eilanden Malediven met die en met hetgeen dat er van komt gehele schepen toerusten en laden, want van het hout maken ze de masten, sprieten, planken en ook nagels, van de schors van de vruchten maken ze touwen of weven er zeilen van of, zoals andere zeggen, ze maken hun zeilen van de bladeren en als die schepen gemaakt zijn en toegerust dan laden ze die met koopmanschap alleen van die boom genomen, te weten, met verse en oude, hele en gebroken vruchten, olie, wijn, azijn, zwart suiker, water, brandenwijn en alles van deze boom gehaald.

De landlieden van Indien eten de tere spruiten van dit geboomte want die zijn veel lieflijker om te eten dan kastanjes, palmiren of de sassalioenen en hoe die boom ouder en groter is hoe het teerder en betere spruiten voortbrengt, dan die spijs is te kostbaar want de hele boom vergaat als men die spruiten of jonge scheuten er afneemt.

Welke verdere kracht, gebruik of nuttigheid deze boom in het geheel of in zijn delen mag hebben is van andere, namenlijk van J. D. Linschoten en Fransoys Pyrard breder beschreven wiens woorden we kort hierna verhalen zullen tot meerder kennis van deze boom. Dan aangaande dat de bladeren daarvan dienen om er waaiers van te maken en deksels tegen de zon en regen en dat men er ook matten en andere dingen van maakt, sommige willen ons laten geloven dat die bladeren in Indien ook gebruikt worden om er brieven en andere zaken van groot belang op te schrijven of, om beter te zeggen, met een ijzeren priem in te graveren, want zodanige aldus beschreven bladeren worden hier soms gebracht van wel vijf en veertig cm lang, doch in de lengte gesneden en aan beide einden gekort en langs de middelzenuw of rib tezamen gevouwen en bij de twee duimen breed. Clusius heeft een gans boek van deze bladeren gemaakt gezien, te weten die van zes en zestig bladeren op elkaar liggend verzameld waren en op drie plaatsen doorboord en aan kleine koordjes geregen en aan twee plankjes die al deze bladeren bedekten of omvatten vast gemaakt. Dan hij zegt dat het geen bladeren waren van de tegenwoordige boom, maar van een andere soort van dadelboom die in Java lantor heet. Want te Antwerpen, zegt hij, heeft men soms bladeren van deze notenboom uit Indien ontvangen die in stukken gebroken waren en sommige nochtans vijf en veertig cm lang of groter en aan beide zijden effen en glad, maar zo dik als buffelleer en daarom ongeschikt om er iets op te schrijven zodat hij dacht dat ze wel honderd tachtig of twee meter veertig lang waren geweest toen ze heel waren en wel negentig cm breed, op die manier dat men er zeer goed huizen en schepen zou mogen mee bedekken en dat men daarvan ook zeilen zou kunnen maken zoals Garcias ab Horto schrijft. Diergelijk blad, doch niet meer dan twintig cm breed en vijf en veertig cm lang beschrijft ons dezelfde Clusius die niet effen of glad was, maar met vele strepen of voren in de lengte doorregen (misschien omdat het noch jong was) bruin van buiten en van binnen witachtig, dan men zegt dat het omtrent de oorsprong van de gebladerde takken groeide en dat het blad de jonge of tere noten van deze boom die aan hun dikke steel hangt omvat (net zoals de dadels in hun zak schuilen) tot de vruchten groter worden en het laten splijten en open gaan. Dan dat zal uit de volgende beschrijving wat duidelijker blijken.

Uitvoeriger beschrijving van de Indiaanse noot. Deze boom is heel Indien door zeer algemeen, maar meest in de eilanden van Malediven, als gezegd is, waar het roul heet, in Portugal palmero, in Malabar tengua, in Guzarate narquilly, de vrucht heet Cocos in het Portugees en in het Indisch carre, care, en nave. Het groeit alleen in de landen die tussen de twee Tropen zijn omdat hij anders geen grond zoekt dan daar warme lucht is met vochtigheid, op vaste droge landen leiden ze er goten toe om de wortels elke dag te besproeien, ’s morgens eens en ’s avonds eens. Deze boom wordt gewoonlijk wel zes meter hoog en daarom valt hij dikwijls op de daken van de huizen omdat hij de winden niet weerstaan kan en dan doet hij de huizen grote schade en zijn vruchten doden de mensen soms als ze van hoog ter aarde vallen omdat als ze noch onrijp zijn soms wel twintig pond zwaar wegen, want vers worden ze veel van de vleermuizen en ratten gegeten en los gemaakt zodat ze afvallen (maar de droge zijn voor hun te hard om bijten) en hebben een water er in daar de ratten meest naar verlangen en als dat water er uit is dan vergaan de vruchten en vallen af en dienen nergens toe dan om er vuur en smidskolen van de maken, want de kolen daarvan zijn beter dan die van enig ander hout. De boom is zelden volkomen recht en de stam is niet dik naar zijn hoogte, doch omtrent de wortel is die het dikste die altijd dunner wordt. Hij heeft ook weinig wortels en daarom houdt hij niet vast in de aarde. Dezelfde stam is draderig, wit van schors en niet geschikt om mee te timmeren dan zover hij breed is want verder tot de top toe is hij vol merg, te mals en broos. Van deze stronk af daar deze boom op zijn dikst is snijdt men omtrent de hoogte van negentig cm en voorts holt men dat uit om kuipen van de maken daar men honig in bewaart en ook water of andere dingen. Van hetzelfde blok maakt men ook schuiten die geheel volkomen zijn zonder er een stukje ijzer bij te doen. De takken groeien op de top van de boom veel bijeen die zeer lang, plat en heel rechtop schieten en aan beide zijden met bladeren begroeid zijn die gelijk voortkomen en de een bij de ander die nauwelijks een vinger wijdt vaneen staan. Deze bladeren zijn negentig cm lang of langer die voor scherp eindigen en aan elke zijde twee vingers breed want ze zijn als in tweeën gevouwen en met een dunne houtachtige middelzenuw doorregen welke zenuw zo hard is dat ze het blad stand en stijfheid geeft. Die bladeren zijn in het net uitspruiten wit en daarna groen en tenslotte bruingeel. De vrucht groeit alleen bij de oorsprong van de takken die uit een druifvormige verzameling voortkomt en elke tros hangt nederwaarts met een staart of steel, die zo dik is als een arm en tamelijk lang en zeer hard en van deze staart ziet men soms vijftig of zestig noten bijeen hangen en (dat het wonderlijkste is) elke maand brengt deze boom [1407] een van deze zakken of trossen opnieuw voort zodat hij soms geladen is met vijftien of twintig van deze trossen met noten, sommige rijp, sommige half rijp, sommige die maar net beginnen want ze worden volmaakt in de tijd van zes maanden en hierom heeft deze boom het hele jaar door rijpe vruchten. Om hem te planten moet men de vrucht nemen die goed rijp is, doch niet al te rijp want het water alleen geeft de spruit en niet de kern die binnen de noot schuilt. En men moet de ganse vrucht met de schors in vochtige aarde steken, maar het is genoeg dat ze alleen met aarde bedekt is. Deze vrucht als ze overrijp is en met de vinger geklopt of in de hand genomen en geschud geeft een geluid omdat het water van binnen klotst of zwalkt en als ze noch onrijp is dan hoort men geen water. Maar geleidelijk aan wordt het water minder en minder totdat er geen vochtigheid meer is en de kern wordt heel droog en hard en heet dan amandel van Cocos en geeft geen melk van zich als men ze duwt, maar alleen olie en scheidt van de schaal of schil en in plaats dat ze wit van binnen was wordt ze loodkleurig en van buiten als de Cocos zelf geelbruin. De hele noot, als de uiterste schors er noch om is, is niet kleiner dan een mensenhoofd en deze schors is buiten geel als ze rijp is en wel drie of vier vingers dik. De schors er afgenomen dan is de noot zelf noch wel zo groot dat er twee of drie pinten nat in zouden kunnen,

de kleine zijn zo groot als een citroen. En deze binnenschors, schaal of schil is zeer hard en zo dik als een daalder of dikker en geschikt om er schotels, kommetjes, nappen, bekers, lepels en diergelijke dingen van te maken. Binnen in deze schil en vast er aan volgt een wit, zeer dik en vast merg wat we amandel genoemd hebben omdat het zeer goed smaakt. In het midden van dit merg vindt men veel water (wel een hele pint in de allergrootste) zeer mooi, ja helder als water dat uit de steenrotsen vloeit, zoet als gesuikerd water en bijster koel in de mond die de mens geweldig zeer ververst en vooral wanneer de vrucht half rijp is want dan mag men de ganse noot eten met schors, schaal en het hele binnenste net zoals wij een zoete appel eten. Als de boom zijn tros of druiven voortbrengt dan komt er een dikke scherpe zak of zak voorts die opengaat en een gele bloem vertoont daar de stelen van de noten hun oorsprong van nemen zoals tevoren uit Clusius verklaard is welke zak als ze droog is op de aarde valt, zo niet, men snijdt ze af. Aan de oorsprong van de takken tussen de stam van de boom en de tros van de vruchten vindt men ook een fijn netvormig doek dat geschikt is om er zakken en (omdat het zo ijl en fijn is) teemsen en zeven van te maken. Voorts druipt er uit deze boom als men de staart of steel van de vruchten kwetst en er niet meer aanlaat dan de lengte van dertig cm een vochtigheid die zeer zoet en smakelijk is zoals zoete wijn, te weten als ze noch vers is die men in plaats van wijn plag te drinken, dan ze blijft maar vier en twintig uren zonder zuur te worden. Men mag uit elke tak elke dag regelmatig een stoop nat halen en men vindt er daar men dagelijks tweemaal zoveel nat van haalt. En deze tak blijft zo steeds druipen zes maanden lang. Om deze vochtigheid te verzamelen hangen of binden ze een pot die van de Cocosschaal gemaakt is aan de tak of gesneden tros zo dicht dat er geen wind aan komt.

Uit deze delen van de voor vermelde noot halen ze vele andere nuttigheden: Ten eerste, de kernen of binnenste vlees dat we amandels van Cocos noemen eten ze zoals wij het brood met alle andere toespijs, hetzij vis, hetzij vlees. Ten anderen trekken ze van het witte merg een vochtigheid als melk, zoet als koeienmelk of liever amandelmelk en om die te maken raspen ze de amandel en brengen ze heel tot meel, wringen dat en duwen het uit en laten het melk er uit komen wat ze door een teems of zeef verkleinen. Dit melk maakt de buik week, met honig of suiker ‘s morgens ingenomen. Die van Malediven kennen geen andere purgatief of middel om de buik week en zuiver te maken. Van hetzelfde melk maken ze een olie want als men dat kookt dan verandert dat en wordt dik als olie die goed is om de spijzen daarin te fruiten en ze gebruiken geen andere olie, hetzij in sausen of om de spijzen klaar te maken, hetzij in de lampen. Ze is ook goed om de wonden of zeren te genezen en wonderlijk nuttig om de schurft te laten opdrogen en met schilfers te laten afvallen als men de huid daarmee bestrijkt. Zelfs de Portugese dokters doen ze liever bij de zalven en andere geneesmengsels dan de Spaanse olie van olijven en houden ze voor beter tot vele gebreken. Deze olie wordt na drie maanden hard en stolt en lijkt op witte boter, hoewel dat de olie zelf eerst geelachtig was, dan deze boter is niet smakelijk of geschikt om op brood te strijken zoals onze en ook zo gebruiken ze die niet dan net zoals ze met de olie deden en laten die smelten en dan verliest ze niet haar smaak. Noch meer, uit het merg of wit van deze cocosamandelen die gestoten zijn en nadat de melk er uitgeduwd is maken ze goede confituren en conserven met het suiker dat van deze boom komt.

Want uit de vochtigheid die uit de staart van de afgesneden nootzak vloeit (waarvan we gezegd hebben dat die voor wijn strekt) maken ze suiker, doch eerst honig. Ze doen deze vochtigheid in een pan en koken dat met ettelijke witte blinkende heldere steentjes die men in zee vindt en als ze een tijd lang gekookt zijn verandert ze in honig net zo goed als de beste honig of siroop, geel als was en die maken ze helder of dik zo ze willen. Om suiker van deze honig te maken koken ze het met een andere soort van keitjes en laten hem droog worden en dan maken ze er wit en ook kandijsuiker van dat ze veel verhandelen en aan de vreemdelingen verkopen. Doch dit suiker is niet zo wit als ons suiker van riet gemaakt en op de ene plaats is het witter dan op de andere. Als ze van deze vochtigheid noch honig, noch wijn willen maken zetten ze het op het vuur en maken er brandewijn van dat arac heet en net zo sterk is als onze. Deze arac gebruiken de Portugezen voor hun drank, dan ze doen er rozijnen bij die uit Perzië gebracht worden en doen in een vat van arac dertig pond rozijnen of wat meer, dan roeren ze dit tezamen met een stok omdat rood en zoet te laten worden en die wijn noemt Pyrard vin de passe. Het is zeer goed en niet duur. Als men azijn hebben wil dan laat men deze vochtigheid tien of meer dagen in de zon zuur worden en dan is het zo sterk als de beste wijnazijn.

Die van Malediven plegen ettelijke bomen uit te kiezen om er wijn van te halen en ettelijke om er vruchten van te hebben en een boom mag ten hoogste maar twee of drie lopende gaten hebben daar deze wijn uit vloeit. Maar al draagt de boom vruchten, men laat het nochtans niet na zonder hem te kwetsen om er wijn van te hebben, doch zoveel niet als of men hem alleen tot wijntrekken gekozen had. Want de vruchten kunnen dan niet zo mooi en goed wezen. Als men de Cocos op een vochtige plaats of op de aarde drie weken of een maand lang laat liggen dan verandert het water dat daarin is en neemt de gedaante aan van een appel die buiten geel is, binnen wit, zeer mals en zoet van smaak die in de mond smelt en zeer goed is voor de kinderen en lekkere lieden. Deze appel is als het zaad van de Cocos die op den duur uitbotten zou en een boom voortbrengen.

Ze breken dit binnenste merg ook soms in tweeën en laten de stukken in de zon drogen totdat ze zeer verkleinen en dan heet het suppara en dit wordt lang bewaard en alom verzonden en duur verkocht. Want deze eetwaar smaakt zeer goed en wordt bij de sappen en sausen gedaan. En de olie daaruit gehaald is beter en wordt langere tijd bewaard dan die men uit de verse vruchten trekt.

Op de top van deze boom is een mals en teer uitspruitsel dat goed is om te eten en smaakt als een amandel wat men eerst afsnijdt als men de bomen afhouwt om daarmee te bouwen en op andere tijden laat men het er aan want de boom zou sterven, als gezegd is. [1408]

Van de bloemen maakt men zeer goede conserven en confituren. In het kort, in deze boom is er niets of het is ergens toe nuttig, want de takken in tweeën gekloven dienen voor latten om de huizen te bedekken, om er zeer dichte hekjes of beschutting en veel ander traliewerk van te maken.

Met de bladeren bedekt men de huizen omdat men ze dubbel en de een op de ander naait met verschillende rijen van koorden die in de lengte lopen om veel vaster te houden en deze daken zijn zo dicht dat er niet een druppel nat doorlekt, maar men moet de huizen elke drie jaar herdekken.

Als de bladeren noch groen zijn dienen ze voor papier om daarop te schrijven, te weten met messen of ijzeren priemen, eerst fijn gevouwen.

Dan als deze bladeren droog zijn dan klieft men ze en men maakt er reepjes van als naastelingen, lint of bandjes of men vlecht er strikwerk of matten van die aan elkaar genaaid worden en dienen om er zeilen van te maken zo groot als men wil. Die matten dienen voor tapijten, om (op hun manier) om op de aarde te zitten. Van die bladeren breidt men korven, verschillende mandwerk, waaiers of vliegendrijvers, schaduwmakers en hoeden tegen de zon of regen

Die bladeren die noch mals zijn dienen om er poppenwerk, vogeltjes, visjes en andere dieren van te maken zoals wij met linnen doen.

De zenuw of houtachtige rib die in het midden van het blad is dat droog is is zo hard dat ze er bezems en kladders van maken en ook koffers en maken het door de een op de ander te weven wat zulk vast werk is dat men ze met sleutels sluit. Ze gebruiken deze ribben ook in de krijg als kleine flitsen en pijltjes, ja als speren, want al zijn ze niet dikker dan de naald van een nestel of rijgsnoer en omtrent negentig cm lang, nochtans weten ze die dicht aaneen te binden en te hechten en zo dik en lang als ze willen door het ene eind in het andere te steken of het scherp van het ene met het botte einde van het ander te verzamelen en met een vernis van allerlei kleuren te bedekken en met vele fraaiheden te versieren zodat het tamelijke dikke sterke stokken worden die ze ziconti noemen en die zijn soms zo dik als een duim die wel stijf en sterk zijn, maar nochtans eerder buigen zullen dan breken. Ze maken er ook bogen van. Die Indianen hebben anders geen spelden, penselen of naalden dan deze ribben die ze met messen scherp maken.

De buitenste schors van deze noot wordt vaneen gerukt tot draden daar ze touwen van maken (zoals tevoren van het caril vermaand is) daarom schillen ze die terwijl dat ze noch groen of onrijp zijn en laten ze in de zee taai worden, met zout bedekt, en na drie weken nemen ze die er uit en kloppen ze met houten hamertjes zoals wij vlas of hennep doen en dan zijn deze draden zuiver die ze in de zon drogen en er zeilen van maken.

Die droge schors is goed om de schepen te stoppen als met werk (als gezegd is) en ze maken er lonten van, maar dan moeten de draden aan de vrucht zelf droog geworden zijn en dan is het poeder dat tussen deze draden schuilt zo fijn als zaagsel. Zelfs in hun waakhuidjes nemen ze deze droge schil om er lange tijd vuur in te bewaren want een vonkje vuur ontsteekt dat zo gauw als of het enige zwam of lont was. Als ze deze lont gemaakt hebben dan koken ze die op met as en maken er grote rollen van (zoals men elders van katoen maakt) daar ze hun armen doorsteken als ze hun geweren dragen. Ze snijden ze niet, maar ontwinden ze nadat ze verbrandt.

De zakken of hozen daar de noten in voortkomen dienen om er rijst of iets anders in te meten.

Om zwart te verven nemen ze het zaagsel van deze bomen en leggen dat in water en Cocos honig en laten de zon er ettelijke dagen op schijnen en dan wordt het goed zwartsel.

Van de stelen van de vruchten maken ze pinselen om hun schepen, galeien, kerken en huizen te beschilderen en met mooie strikken en bloemen (zonder mensengezichten) te versieren.

Dezelfde Pyrard heeft in de eilanden van Malediven dikwijls schepen gezien van honderd twintig last die volkomen gemaakt waren uit hetgeen dat van deze boom kwam zonder dat er iets anders bij was en zelfs geen ijzeren nagel, ja de ankers van deze boom gemaakt zijn zeer goed en gemakkelijk want ze nemen een krom stuk van deze boom die ze hol maken en met keien vullen en dat gat goed vast toe stoppen. Als nu de balken, planken, masten, sprieten, kabels en zeilen uit deze boom volmaakt zijn dan laden ze die schepen met waren en koopmanschap die ze van deze boom halen zoals met touwen, matten, zeilen, olie, wijn, suiker, honig, confituren en andere dingen die nergens elders dan alleen van deze boom genomen wordt en ze zeilen daarmee wel acht of negen honderd mijlen ver en zijn voorzien met alle voorraad van eten en drinken uit deze boom alleen. En zulke schepen blijven vier of vijf jaar lang goed als men ze soms lapt of herstelt.

Om trommels te maken hollen ze de tronk van deze boom en schaven hem rondom heel dun en trekken er een bokkenvel over die in Indien bijster groot zijn en tot dat doel alleen gevangen worden, want men eet ze daar niet.

Met dit hout polijsten, wrijven en schuren ze hun wapens en huisraad zowel als het koperwerk als het ijzerwerk, te weten als ze geen gestoten porselein met olie hebben.

Verandering. Daar zijn twee soorten van Cocosbomen, de ene wordt zelden gezien en is veel geacht omdat haar vrucht als ze noch jong is zoet en mals is als een appel, doch als ze rijp is niet zo goed is, de ander is gewoner en minder geacht wiens vrucht niet zo lieflijk is als ze jong is, maar rijp beter is dan de eerste.

Coccus de Maldiva of Nalediva schijnt een soort van de voorbeschreven Indiaanse noot te wezen, zegt dezelfde Garcias, hoewel hij de boom zelf niet gezien heeft want in de eilanden die Maldiva heten vindt men deze noten soms met twee bijeen of een alleen op het strand of aan de oever van de zee geworpen en hard worden die alleen van dienaars van de koning opgenomen mogen worden als een ding dat de koning toekomt en zou het zo zijn dat de gewone man zich bevorderde die te bewaren of te verkopen zonder dat bij de koning te melden, hij zou scherp gestraft worden. Deze noot is zeer weinig te vinden en er wordt geloofd dat het van een geboomte komt dat in zee groeit en is soms zo groot als een mensenhoofd en men zou deze kunnen vergelijken met twee grote meloenen, zegt Pyrard. In Malediven heet ze tavarcarre en in Portugal Cocos de Maldina. Soms zijn ze klein. Allen hebben gewoonlijk een zeer zwarte schors die gladder is en meer blinkt dan de voorbeschreven Indiaanse noot en meestal langwerpig of eivormig en niet zo rond is als de gewone. Haar merg of binnenste vlees als dat droog wordt is het zeer hard en wit en trekt wat naar het bleke en is boven gespleten met vele gaten en heeft geen merkelijke smaak. Dit merg wordt uit de noten zelf gehaald en gedroogd zoals de voorbeschreven copra totdat het hard is en dan lijkt het op schapenkaas en daarvan neemt men het gewicht van tien greinen of gerstekorrels tegelijk met wijn of water, naar de eis van de ziekte. Boven alles wordt dat veel geprezen tegen het vergif en wordt goed gehouden tegen de pijn in de darmen of koliek, tegen m. s. of lamheid, tegen de vallende ziekte en andere gebreken van de zenuwen, te weten tegen maagpijn omdat het de maag tot braken verwekt en tegen de andere ziekten als de zieken het water drinken dat in deze noot geweekt is daar wat van het merg in gebleven is. Dan dezelfde Garcias twijfelt er zeer aan en heeft de voor vermelde krachten in deze noot niet durven onderzoeken zoals ook hetgeen dat sommige verzekeren dat diegene die uit diergelijke koppen die van deze noten gemaakt zijn drinken dan niet van [1409] vergif beschadigd zullen worden en andere geloofwaardige mensen zeggen dat de lever daardoor ontsteekt, de nieren ontsteekt en met de steen gekweld worden. Clusius heeft op verschillende plaatsen kleine middelbaar en zeer grote kroezen, bekers of kommen die van deze schillen gemaakt zijn gezien die langwerpiger waren dan diegene die van de gewone Indiaanse noten gemaakt worden en ook zwarter en gladder of meer effen. Te Lissabon heeft hij het gedroogde merg ook te koop gezien wat zeer duur was omdat ze het boven alle dingen veel achten tegen allerlei vergif, dan of het daarin zo goed is verzekert hij ook niet.

Indiaans nootje van Lobel beschreven schijnt te wezen (zo hij zegt) een vrucht van een wilde dadelboom en zulke nootjes worden uit de grenzen van Guinea gebracht en zijn niet zo groot als een grote olijf, nochtans de andere van vezelachtige schors, olieachtige en goed smakende kern geheel gelijk, dan ze hebben een beenachtige en zeer harde en zwarte schaal en zijn een medesoort van de volgende geslachten. Want Clusius heeft verschillende nootjes beschreven die alle soorten van Indiaanse noten schijnen te wezen, namelijk die hem van de achtbare Henrick van Os gezonden was wiens schilderij hierna bij de malle pruimpjes staat dan haar echte afbeelding is van de edele Nicolaes Fabricius, heer van Peirese, aan dezelfde Clusius gezonden geweest met de naam van Nucula Indica secunda, dat is tweede Indische nootje. Want ten eerste ziet men hier de aar of tros van verschillende vruchten verzameld met het omwindsel of schede er van en daarna een nootje die noch heel is en met de harige of kafachtige schors bedekt en ten slotte hetzelfde nootje bloot en uit de schors genomen waaronder een harde schil of schaal gezien wordt die het binnenste merg of vlees omvat net zoals het in de beschrijving van de grote Indische noot gezegd is. Dan de buitenste schors van dit tegenwoordig nootje gaf een vette olieachtigheid van zich en ruikt bijna als amandelolie. De boom van wiens vrucht dit nootje was (voegt dezelfde Peirese er bij) is zeer gebruikelijk in het land daar het groeit want uit de bladeren persen of duwen ze een vochtigheid of koken het in water en dat nat strekt hun voor wijn, bier of immers voor hun dagelijkse drank. Van de vrucht maken ze brood of immers ze strekt hun voor brood want het is zoet en aangenaam van smaak en daarom in Guinea daar het groeit zeer gebruikelijk zoals ook de volgende dadelboom.

Diergelijke noten heeft Christiaen Porret sommige als een hart, sommige vierkantig, sommige geel en sommige zwart en meest alle moeilijk om te breken en met een zachte kern of merg.

(Elaeis guineensis) Dadelboom van Guinea is ook van Clusius beschreven en in het Latijn Palma Guineensis genoemd, het heeft een kleine vrucht met twee uitstaande of verheven zijden en met een haarachtige ruige schors bedekt, bijna als de Arecanoot die een zoete kern bevat die in een dun wit vliesje gewonden is. De boom daar deze vrucht op groeit is in Guinea veel te vinden en wordt daar dadelboom genoemd en heeft een stam zo hoog en dik als de mast van een schip en op zijn top draagt het takken met bladeren die naar beneden zijn gebogen en drie meter zestig of vier meter vijftig lang en gesneden als riet, daaronder groeien aan korte steeltjes druiven zo groot als een mensenhoofd dat verzameld is van vele vruchten die groter zijn dan pruimen, goudkleurig en als de kernen er uit genomen worden en gestoten komt er een vochtigheid uit als heldere olie die Oleum de Palma of olie van dadelboom heet die ze bij de spijzen vermengen om die een lieflijke reuk en kleur te geven. Deze vochtigheid hier te lande gebracht stolt of wordt stijf als boter en wordt goudkleurig en is bijzonder goed gevonden om de verse wonden en de gekwetste, gestoten of verwrongen leden te genezen. De inwoners van die landen boren een gat in de stam van die boom en steken er een houten prop in en dan vloeit er vochtigheid uit die zoet als wei is en als die met wilde honig vermengd wordt er een drank gemaakt wordt die wijn van dadelboom of Vinum de Palma heet waarmee ze zichzelf ook dronken maken. Sommige gebruiken die wijn alleen, zonder honig, maar diegene die in Guinea verzameld wordt is niet zo helder als diegene daar we in de beschrijving van de Indiaanse noot van spraken want die is troebel en donker grauw van kleur of als wei daar enige bladeren en andere vuiligheden op drijven zodat het voor de smaak aangenamer is dan voor het gezicht en bij de maaltijd smaakt het best al is het dat de Portugezen hem voor ongezond houden en zeggen dat het kwaad bloed maakt en daarom drinken ze het zelden. Zulke wijn wordt ook uit de notenboom of dadelboom gehaald net zoals die van Ambona ook doen die hem in kouwoordschillen of flessen verzamelen en dat tegen de avond aan de voor vermelde bomen hangen en de stam eerst wat kwetsen zodat de vochtigheid die er uit vloeit in de flessen valt en ’s morgens weg genomen en vers gedronken wordt want na de middag is het heel zuur, goor en niet drinkbaar. Uit dezelfde wijn distilleren ze een water dat Arac heet, dat is damp of zweet, dat de rijke lieden kopen en met kleine glaasjes drinken om de spijs beter te verteren net zoals men hier te lande doet met brandewijn. Het hout van deze boom is roodachtig en met gele aderen doortogen en ongeschikt tot timmerwerk, want als het gekloven wordt springt het vaneen in dunne splinters.

(Elaeis guineensis) Palma Adil is een dadelboom die van sommige Palma Sancti Thomae genoemd wordt en in het eiland van Sint Thomas groeit wiens vruchten grote gelijkenis hebben met de dadels van Guinea die tevoren uit Clusius vermaand zijn, dan ze zijn wat kleiner, kantig, zwart en met enige dikke en vasthoudende haarvormige vezels bedekt en met een zeer harde schil die een stijve vaste kern bevat en bekleed is met een dun bruin velletje die met vele adertjes versierd is en vast aan de kern houden, het vlees of merg zelf is te vast, wit en het merg [1410] van de Indische noot gelijk, zonder reuk, maar aangenaam genoeg van smaak. Met deze vrucht, mits er wat meel van een zekere wortel bij te doen hebben sommige Portugezen die uit het voor vermelde eiland van Sint Thomas komen hun slaven de hele weg door gevoed. Deze dadelboom is van D. Thobias Roels die aan Clusius schreef Palma Ady in het Latijn genoemd en het is een zeer hoge boom met een dikke blote stam die rechtop staat en hoger dan een pijnboom. Het hout van de stam en takken is los of voos en vol sap, de bladeren zijn als die van de gewone dadelboom of als die van de Indiaanse notenboom en op de top van de stam groeien vele takken of spruiten en als die afgesneden of alleen gekwetst worden vloeit er een sap of traan uit die ze vatten en bewaren en voor wijn gebruiken, maar deze wijn is wel zoet en geschikt om de mens dronken te maken, dan het wordt gauw zuur. De andere ongekwetste takken dragen hun vruchten en het schaadt ze niet al is hun die vochtigheid van de andere takken ontrokken. Deze vrucht die heel en noemen de Portugezen caryoces en caryosso, maar de zwarten van dat eiland noemen het abanga en lijkt op een limoen want de uiterste schors is geelachtig en bedekt een geel of rosachtig vlees zoals men in de perzik ziet en daaronder schuilt een bruine harde schaal die een zwarte eetbare kern bevat die wit is als men het velletje weg neemt daar ze in gewonden is. De gele vrucht wordt gebraden of ook rauw gegeten en de kernen worden met meel van maniok gemengd en zo gegeten en de Indianen geloven dat ze de mensen wederom kracht geven die door lange ziekten slap geworden zijn. Die Indianen trekken het vlees of merg van deze vrucht en gieten er warm water over en roeren die lange tijd tezamen over het vuur en dan laten ze die koud worden en de olie die op dat water drijft verzamelen ze met lepels en als die olie geheel afgenomen is gieten ze er wederom heet water over en doen als tevoren. Deze olie is saffraangeel en dun, maar stolt hier te lande door de koude lucht. Ze voedt als olie of boter en daarom doen de Indianen de bij hun spijzen als ze gaan eten en bakken hun vis, vlees, peren en appels daarmee in de pan net zoals wij met boter doen, hoewel ze niet zo geheel lieflijk is als boter. Ze smeren de verstijfde en verkrompen zenuwen met deze olie en de leden die door enig werk verdroogd en vermoeid zijn waartoe ze door hun vocht makende en tamelijke warme kracht zeer nuttig wordt gevonden.

In het landschap Kongo (zeggen diegene die dat beschrijven) groeit een diergelijke soort van dadelboom die op de echte dadelboom en van de Indiaanse notenboom niet veel verschilt aangaande zijn bladeren daar ze wijn, azijn, vruchten en brood van halen en uit het merg van de vrucht duwen ze ook olie zoals men uit de olijven doet en op onze boter lijkt die uit het groene wat naar het gele trekt en geschikt is om bij de spijs te doen en om in de lampen te branden.

(Manicaria saccifera Gaertn.) Palma saccifera (als of men dadelboom met de zak zei) is van Clusius zo genoemd en is een vreemde soort van dadelboom die in het eiland Coronopez met menigte groeit en wiens bladeren hem onbekend zijn, dan hij noemt het zo naar de gedaante van het zakvormig omwindsel daar de vruchten of dadels van deze boom in groeien wat alleen overgebracht is en van hem beschreven is en dit omwindsel is van gedaante die zak of kous gelijk waardoor de apothekers tegenwoordig hun wijn als ze hypocras maken laten lekken en de kleur daarvan is bruin want het is van zeer vele kastanjebruine vezels gemaakt die dwars en krom van onder tot het uiterste en van de ene zijde tot de ander verspreidt lopen als of het geweven was en een van deze zakken (die hij van Dierick Cornhart had) was twee en twintig duimbreed lang en aan zijn uiterste of breedste zeven duimbreed breed en Willem Parduyn had er een die dertig duimbreed, dat is vijf en zeventig cm lang of hoog was en niet breder dan de voorgaande en beide werden van de steel af geleidelijk aan breder. In deze zakken of omwindsels waren vele vruchten en elk zo groot als een walnoot met haar buitenste groene schors waarin andere kastanjebruine nootje schuilden die zo rond waren al of ze gedraaid waren of als balletjes die in Holland knikkers van de kinderen genoemd worden en met een niet zeer dikke schil bedekt, nochtans zeer hard en moeilijk om te breken en daarin schuilt een ronde kern of keest die heel vast aan de schil houdt en van binnen hol omdat ze oud en droog was, wit en smaakt eerst als een erwt en daarna bitter als een lupine.

Vreemde lage dadelboom is van Clusius Chamaerriphes peregrina genoemd en is ook niet geheel van hem gezien geweest, dan heeft hij er alleen een takje van ontvangen van dertig cm lang of langer die veertig of meer twijgjes als roeden heeft die bruin, oneffen en vele liktekens had als of er bloemen of vruchten aan geweest waren, van onderen gedraaid of omgekromd zodat men daaruit gemakkelijk opmerken mocht dat ze in enige zak of omwindsel gesloten is geweest, de tak kwam uit een dikke schors gesproten van een halve duimbreed hoog en, vier of meer duimbreed breed en maanvormig gekromd, geelachtig van kleur en aan beide zijden glad, dan de schors zelf scheen gemaakt te zijn van vele dwarse vezels zoals men in de schors van de Indiaanse noten ziet of zoals die omwindsels zijn daar de Cesalioenen of spruiten van de gewone wilde dadelbomen in besloten plegen te zijn.

De schippers die deze tak brachten zeiden dat ze hem van een hoge zeeklip daar het op groeide getrokken hebben, dan het is te geloven (zegt dezelfde Clusius) dat ze deze tak die in zijn omwindsel gesloten was aan enige boom of heester gevonden hebben en het omwindsel weg geworpen en de tak zelf gebracht hebben.

Een blad van de lage dadelboom. Dezelfde Clusius is een blad getoond geweest voor het blad van de plompen dat in de Molukken over het water verspreidt groeit zoals onze plompen en men zei hem [1411] dat de bloem daarvan veel op die van onze witte plompen leken, maar blauw van kleur, van dit blad was een waaier gemaakt om de vliegen te verjagen en was rond de honderd twintig zijn in de rondte en uit de steel daarvan die omgebogen was was de handvat gemaakt. Maar Clusius hield dat voor niets anders dan voor een blad van enige soort van lage dadelboom en gelooft dat diegene die zeggen dat het een blad van plompen was of bedrogen zijn of een ander proberen te bedriegen. Dan aangaande dit blad, dat vertoonde aan de ene zijde een dikke zenuw die in de lengte loopt waaruit vele andere kleine zenuwen aan de zijden verspreid waren en aan elke zijde meer dan twintig en aan de andere zijde zag men zoveel vouwen. Daarom gelooft hij dat het geen watergewas is, maar op de aarde groeit zulks als de Hollanders in het eiland Mauritus gevonden hebben met zulke grote bladeren dat een mens zichzelf daarmee geheel tegen de regen of zon zou kunnen beschutten. Voorts zo was dit blad daar de voor vermelde waaier van gemaakt was geel, doch aan de ene zijde meer blinkend en rondom de kanten was een boord van twijgen vast gemaakt (omdat altijd open te houden) bijna zulks als de handvat mee vast gemaakt was, doch rood geverfd.

Phoenicobalanos is niets anders dan onze gewone dadel die aan de boom gelaten wordt totdat ze rijp is, al is het dat sommige de tamarinden zo noemen. Dan de Phoenix is een vrucht van een boom die in Egypte groeit en is bij de myrobalanen vermaand. Anders is Phoenix de naam van de gewone dadels. Maar Poma en Adipsos is een drank van deze Egyptische dadels gemaakt.

Pateri zijn vette gewone dadels.

Caryocae zijn ook gewone dadels.

Chrysobalanus is bij de dadels ook vermaand.

Palmapinus is tevoren beschreven.

Palma sancta is een soort van pokhout.

Palma Cypria is in het bijvoegsel van de gewone dadels beschreven.

Palma-linum lijkt op de dadelboom wat, dan daarvan zullen we in het volgende kapittel handelen.